فرشته وحی

فرشته‌ی وحی

ادیان آسمانی موجوداتی را به نام ملائکه پذیرفته‌اند و پیامبران از وجود آنها خبر داده‌اند. در نظام هستی مسؤولیت‌های خاصی را برعهده دارند. در کتب آسمانی مانند قرآن و تورات و انجیل به وجود آنان اشاره شده است. در قرآن کریم در حدود 88 آیه داریم که به وجود ملائکه اشاره شده ‌است. بنابراین، می‌توان گفت اصل وجود چنین موجوداتی از مسلّمات ادیان آسمانی به‌ویژه قرآن کریم است، ولی اقامه‌ی دلیل عقلی بر وجود آنها راه ندارد. نوع وجود و حقیقت آنها نیز خوب روشن نیست.
آنچه از قرآن و حدیث در مورد آنها استفاده می‌شود عبارت است از:
1. قبل از آدم وجود داشته‌اند. در قرآن می‌فرماید:
وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أتَجْعَلُ فِیها مَنْ یْفْسِدُ فِیها وَیَسْفِکُ الدِّماءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ؛[1]
چون پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در زمین خلیفه‌ای می‌آفرینم.» گفتند: «آیا کسی را می‌آفرینی که در آنجا فساد کند و خون‌ها بریزد و حال آن که ما به ستایش تو تسبیح می‌گوییم و تو را تقدیس می‌کنیم؟» گفت: «من آن می‌دانم که شما نمی‌دانید.»
2. بعض فرشتگان به عنوان رسول انتخاب شده‌اند. قرآن می‌فرماید:
اللهُ یـَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً وَمِنَ النّاسِ إِنَّ اللهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ؛[2]
خدا از میان فرشتگان و مردمان رسولانی را برمی‌گزیند. همانا که خدا شنوا و بیناست.
3. اطراف عرش خدا را احاطه کرده‌اند. در قرآن آمده:
وَتَرَی الْمَلائِکَةَ حافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ؛[3]
فرشتگان را می‌بینی که گرد عرش خدا حلقه زده‌اند و به ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند.
4. مطیع اوامر خدا هستند. در قرآن آمده:
وَقالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ؛[4]
گفتند: «خدا برای خودش فرزند گرفته [یعنی فرشتگان] او منزه است بلکه آنها [فرشتگان] بندگانی گرامی هستند. در سخن بر خدا پیشی نمی‌گیرند و به فرمان او کار می‌کنند.
5. نفی عصیان، در قرآن آمده:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَالحِجارَةُ عَلَیها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَیفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ؛[5]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده‌ی خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند نگه‌ دارید. فرشتگانی درشت گفتار و سخت‌گیر بر آن آتش موکلند. از فرمان خدا تخلف نمی‌کنند و مأموریت خود را انجام می‌دهند.
از احادیث نیز استفاده می‌شود که فرشتگان موجوداتی نورانی و غیرمادی و غیرجسمانی هستند، اکل و شرب و نکاح ندارند، شکل و طول و عرض ندارند، به خواب نمی‌روند، غفلت و فراموشی ندارند، از طریق زاد و ولد به وجود نیامده‌اند و از ارتکاب معصیت معصومند. در این باره احادیث فراوانی داریم که به بعض آنها اشاره می‌شود:
امیرالمؤمنین(ع) در آفرینش ملائکه چنین می‌گوید:
«فرشتگانی که آنها را آفریدی و در آسمان‌ها سکونت دادی، ضعف و غفلت بر آنها عارض نمی‌شود، و مرتکب گناه نمی‌شوند. در معرفت تو از همه مخلوقات آگاه‌ترند. و بیش از همه از تو می‌ترسند، و از همه به تو نزدیک‌ترند. و بیش از همه مطیع فرمان تو هستند. خواب بر چشمشان و غفلت بر قلوبشان وضعف بر بدنشان عارض نمی‌شود. در صلب پدر و رحم مادر سکونت نداشته‌اند. از نطفه‌ی مردان آفریده نشده‌اند.»[6]
از امام صادق(ع) سؤال شد: «آیا ملائکه خوردن و آشامیدن و نکاح دارند؟» فرمود: «نه، بلکه آنها با نسیم عرش زندگی می‌کنند.»[7]
بنابراین، ملائکه جسم و جسمانی نیستند و شکل و صورت ندارند تا با حواس انسان قابل درک باشند.

جبرئیل

یکی از فرشتگان مقرب الاهی جبرئیل است. جبرئیل لفظی است عبری، به معنای مرد خدا، بنده‌ی خدا، قوت خدا.[8]
جبرئیل فرشته‌ی وحی است که از جانب خدا مأمور بوده وحی و پیام او را به پیامبر ابلاغ کند. در کتاب مقدس و در قرآن، مکرراً ذکر جبرئیل به میان آمده ‌است.
در کتاب دانیال چنین آمده: «چون من دانیال رؤیا را دیدم و معنای آن را طلبیدم ناگاه شبیه مردی نزد من ایستاد و آواز آدمی از میان نهر اولای شنیدم که ندا کرده می‌گفت: ای جبرائیل این مرد را از معنای این رؤیا آگاه کن.»[9]
در همان کتاب می‌نویسد: «چون هنوز در دعا متکلم می‌بودم آن مرد جبرائیل که او را در رؤیا دیده بودم به سرعت پرواز نمود، به وقت هدیه شام نزد من رسید و مرا اعلام نمود و با من تکلم کرد و گفت: ای دانیال الآن من بیرون آمده‌ام تا تو را فطانت و فهم بخشم.»[10]
و در انجیل لوقا آمده: «ناگاه فرشته‌ی خداوند به طرف راست مذبح بخور ایستاده بر وی ظاهر گشت.»[11]
و در آیه‌ی دیگر چنین آمده: «فرشته در جواب وی گفت: من جبرائیل هستم که در حضور خدا می‌ایستم و فرستاده شدم تا به تو سخن گویم و از این امور تو را مژده دهم.»[12]
و در آیه‌ی دیگر چنین آمده: «و در ماه ششم جبرائیل فرشته از جانب خدا به بلدی از جلیل که ناصره نام داشت فرستاده شد.»[13]
و در آیه‌ی دیگر می‌گوید: «فرشته در جواب وی گفت: روح‌القدس بر تو خواهد آمد، و قوت حضرت اعلا بر تو سایه خواهد افکند.»[14]
در قرآن نیز فرشته‌ی وحی به نام جبرئیل معرفی شده است.
قُلْ مَنْ کانَ عَدُوّاً لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدیً وَبُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ * مَنْ کانَ عَدُوّاً لِلّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکالَ فَإِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ؛[15]
به آنان که دشمن جبرئیل هستند بگو: «اوست که قرآن را به فرمان خدا بر قلب تو نازل کرده تا کتاب‌های آسمانی دیگر را تصدیق کند و برای مؤمنان هدایت و بشارت باشد.» هرکه دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران و جبرئیل و میکال باشد خدا هم دشمن کافران است.
إِنْ تَتُوبا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِیلُ وَصالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالمَلائِکةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ؛[16]
اگر شما توبه کنید بهتر است، زیرا دل‌هایتان از حق بازگشته است، و اگر علیه او تظاهر کنید خدا یاور اوست، و همچنین جبرئیل و مؤمنانِ صالح و فرشتگان بعد از آن، یاور او هستند.
در بعض آیات فرشته‌ی وحی روح‌القدس نامیده شده‌است.
قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ القُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَهُدیً وَبُشْری لِلْمُسْلِمِینَ؛[17]
بگو آن را (قرآن) روح‌القدس، به حق از جانب پروردگار نازل کرده تا مؤمنان را استوار سازد و مسلمانان را هدایت و بشارت باشد.
و در بعض آیات به عنوان روح‌الامین معرفی شده‌است.
وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ العالَمِینَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِینُ * عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ * بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ؛[18]
این کتاب نازل شده‌ی از جانب پروردگار جهانیان است. آن را روح‌الامین بر قلب تو نازل کرده به زبان عربی روشن تا از بیم‌دهندگان باشی.

خودآزمایی

1- از قرآن و حدیث کدام نکات درباره ملائکه فهمیده می‌شود؟
2- فرشته وحی در قرآن به کدام نام‌ها مورد اشاره قرار گرفته است؟

پی نوشت ها

[1]. بقره(۲)، آیه‌ی 30.
[2]. حج(۲۲)، آیه‌ی 75.
[3]. زمر(۳۹)، آیه‌ی 75.
[4]. انبیاء(۲۱)، آیات 26 ـ 27.
[5]. تحریم(۶۶)، آیه‌ی 6.
[6]. قال امیرالمؤمنین(ع): و ملائکة خلقتهم و اسکنتهم سماواتک فلیس فیهم فترة ولاعندهم غفلة ولافیهم معصیة هم اعلم خلقک بک و اخوف خلقک منک و اقرب خلقک الیک و اعملهم بطاعتک و لایغشاهم نوم العیون و لا سهو العقول و لافترة الابدان لم ‌یسکنوا الاصلاب و لم‌تضمّهم الارحام و لم‌تخلقهم من ماء مهین. (بحارالانوار، ج59، ص 175)
[7]. سئل ابوعبدالله(ع) عن الملائکة یأکلون و یشربون و ینکحون؟ فقال: لا، انّهم یعیشون بنسیم العرش. (بحار، ج59، ص 193)
[8]. لغت‌نامه دهخدا.
[9]. باب هشتم، آیه‌ی 15.
[10]. باب نهم، آیه‌ی 21.
[11]. باب اول، آیه‌ی 11.
[12]. باب اول، آیه‌ی 20.
[13]. باب اول، آیه‌ی26.
[14]. باب اول، آیه‌ی 35.
[15]. بقره(۲)، آیات 97 ـ 98.
[16]. تحریم(۶۶)، آیه‌ی 4.
[17]. نحل(۱۶)، آیه‌ی 102.
[18]. شعراء(۲۶)، آیات 192 ـ 195.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی