احکام مختصر خمس، حج، جهاد و امر به معروف

فصل ششم: فروع دین | ۳

خمس

یکی از وظایف مسلمین و حقوق مالی اسلام خمس است. در هفت مورد بر مسلمان واجب است یک پنجم مال خود را به عنوان خمس بدهد:
1. منفعت کسب، هر کس از راه تجارت، زراعت، صنعت، کارگری، کارمندی، و هر شغل دیگر سودی ببرد، آنچه را در بین سال به مصرف خوراک، پوشاک، اثاثیه‌ی منزل، خرید خانه، عروسی، مهمان‌داری و مسافرت برساند، خمس ندارد. اما اگر بعد از مخارج سالیانه‌اش چیزی باقی ماند، واجب است یک پنجم باقی مانده را به عنوان خمس بپردازد؛
2. بهره‌برداری از معدن، مانند معدن طلا، نقره، نفت، آهن، مس، نمک، سرب، گوگرد، و امثال این‌ها؛
3. پیدا کردن گنج؛
4. غنایم جنگ؛
5. جواهری که به واسطه‌ی فرو رفتن در دریا به دست می‌آید؛
6. اگر یهودی یا مسیحی، زمینی را از مسلمان خرید، باید یک پنجم خود آن با یک پنجم قیمتش را به عنوان خمس بدهد؛
7. مال مخلوط به حرام، مالی که با حرام مخلوط شده، اگر مقدار حرام را نداند و مالک آن را نشناسد، باید یک پنجم تمام مال را به عنوان خمس بپردازد تا بقیه حلال گردد.
یادآوری اول: کسی که خمس بدهکار است، باید آن را به مجتهد عادل حاکم شرع یا وکیل او بپردازد، تا در راه ترویج و عظمت اسلام و تأمین مخارج سادات فقیر به مصرف رساند.
یادآوری دوم: خمس و زکات، دو رقم بسیار سنگین بودجه‌ی مالی اسلام و مبلغ قابل توجهی است؛ اگر به طور دقیق وصول می‌شد و در اختیار حاکم شرع قرار می‌گرفت؛ می‌توانست امور اجتماعی مسلمین را اداره کند، با فقر و بیکاری و بی‌سوادی مبارزه نماید؛ به بی‌نوایان و تهی‌دستان رسیدگی کند، به اندازه‌ی احتیاج مردم، تأسیسات خیریه و عام المنفعه از قبیل: بیمارستان، مدرسه، مسجد، حمام، پل و راه، به وجود آورد.

حج

بر هر مسلمانی که قدرت بدنی و مالی دارد، واجب است در مدت عمر، یک مرتبه به زیارت خانه‌ی کعبه برود و در اجتماع بزرگ و پرشکوه ملل اسلامی شرکت نماید.
حضرت صادق(ع) فرمود: هر کس بمیرد در حالی که بدون عذر شرعی، حج واجبش را ترک نموده، مسلمان از دنیا نمی‌رود، بلکه در صف یهود یا نصارا، محشور خواهد شد.[1]
حج یکی از عبادت‌های بزرگ اسلام است، و فواید بسیار مهمی در بردارد: مسلمان می‌تواند به واسطه‌ی انجام مراسم حج، نیروی ایمانش را تقویت کند و با مبدأ آفرینش مرتبط گردد. درس خداپرستی و فروتنی و مساوات و برادری و از خودگذشتگی را عملاً در آن کلاس عالی تربیت اسلامی فرا گیرد.
مسلمانان کشورهای مختلف در یک مجلس بین‌المللی شرکت می‌کنند و به اخلاق و عادات و رسوم یکدیگر آشنا می‌شوند؛ از اوضاع عمومی کشورهای اسلامی اطلاع پیدا می‌کنند؛ از مشکلات و خطرهای مهم جهان اسلام، باخبر می‌شوند؛ از برنامه‌های اقتصادی و سیاسی و فرهنگی همدیگر جویا می‌شوند؛ راجع به مصالح عمومی جهان اسلام با هم گفت و گو می‌کنند؛ روح اتحاد و یگانگی و دوستی در میان آنان تقویت می‌شود.
یادآوری: حج بر کسی واجب است که توانای مالی داشته باشد؛ یعنی اگر به مقدار مخارج سفر حج، از اموالش برداشت نمود، بعد از مراجعت بیچاره و درمانده نگردد و بتواند مانند سابق به زندگی و کسب و کارش ادامه دهد.

جهاد

جهاد یکی از دستورات بسیار مهم اسلام است. بر مسلمانان واجب است، برای ترویج خداپرستی و اجرای احکام الهی و مبارزه‌ی با کفر و بیدادگری، با دشمنان اسلام و طرفداران مادیگری و بی‌دینی جنگ و جهاد نمایند. خدا در قرآن می‌فرماید: خدا دوست دارد کسانی را که در راه او، در صف سپاه اسلام، مانند بنای استواری جنگ می‌کنند.[2]
باز می‌فرماید: با مشرکان جنگ کنید. چنان‌که آنها با شما جنگ می‌کنند.[3]
باز می‌فرماید: با کفار به جنگید، تا فتنه و فساد برطرف شود و دین، مخصوص خدا گردد.[4]
باز می‌فرماید: با پیشوایان کفر بجنگید؛ زیرا عهد و پیمانشان استوار نیست.[5]
باز می‌فرماید: هر چه می‌توانید نیروی جنگی آماده کنید و بدان وسیله دشمن خدا و دشمن خودتان را مرعوب گردانید.[6]
اسلام، جهاد و دفاع از استقلال کشور اسلامی را بر همه‌ی مسلمانان واجب نموده و همه‌ی مسلمانان را سرباز و کشور پهناور اسلامی را سربازخانه می‌داند. سپاه نیرومند و بزرگ اسلام باید همیشه مسلح و آماده باشد و در مقابل نیروی کفر در یک صف قرار گیرند. تا دشمنان اسلام مرعوب قدرت و شوکت آنان باشند و خیال تجاوز و تعدی به کشور اسلام هیچ‌گاه به مغزشان خطور نکند.
اگر سپاه کفر، به قسمتی از کشور بزرگ اسلام حمله نمود، بر همه‌ی مسلمانان واجب است از استقلال خودشان دفاع کنند و همه با هم در مقابل دشمن صف‌آرایی کنند و با یک یورش عمومی سپاه متجاوز را شکست دهند و در جای خود بنشانند.
مادامی که مسلمانان جهاد را یک وظیفه‌ی مقدس دینی می‌دانستند و در مقابل دشمن، مجهز و آماده بودند و هم با هم در یک صف می‌جنگیدند، جهانی را مرعوب قدرت و شوکت خود قرار داده بودند. اما وقتی که نیروی اسلام پراکنده شد و به جای آن‌که در مقابل دشمن، صف بکشند، جنگ را به داخل کشور اسلامی کشاندند و در مقابل همدیگر صف‌آرایی کردند. عزت و عظمت خود را از دست دادند و زیر دست بیگانگان گشتند. ناچار شدند برای حفظ استقلال خود در خانه‌ی یکی از بیگانگان بروند و به این و آن متوسل گردند. و هر روز در دامی بیفتند.
یادآوری: جهاد دارای شرایط و دستوراتی است، باید به کتاب‌های فقه مراجعه شود.

امر به معروف و نهی از منکر

یکی از واجبات مهم اسلام، امر به معروف است. بر هر مسلمانی واجب است در راه ترویج اسلام و تبلیغ احکام کوشش کند. مردم را به وظایف دینی و کارهای خوب آشنا سازد؛ اگر کسی را دید به وظیفه‌اش عمل نمی‌کند، به انجام وظیفه وادارش کند. این کار را امر به معروف می‌گویند.
نهی از منکر نیز یکی از واجبات بزرگ اسلام است. بر هر مسلمانی واجب است با فساد و ظلم و ستم مبارزه کند، از کارهای زشت و حرام جلوگیری کند، اگر کسی را دید که برخلاف احکام و دستورات خدا عمل می‌کند، بدی آن کار را به او تذکر دهد و تا می‌تواند جدیت کند، جلو آن کار زشت را بگیرد؛ این کار را نهی از منکر می‌گویند.
امر به معروف و نهی از منکر بزرگ‌ترین وظیفه‌ی اسلامی است. اگر به این وظیفه عمل شود، احکام و قوانین دین باقی می‌ماند و اجرا می‌شود. اسلام همه‌ی مسلمانان را مسؤول اجرای قوانین دین می‌داند. بر تمام مسلمانان واجب است، مراقب یکدیگر باشند. بر مسلمانان واجب است از قوانین دین دفاع کنند و برای نگهداری و اجرای آن‌ها کوشش نمایند. هر مسلمانی وظیفه دارد خودش کارهای نیک را انجام دهد، دیگران را نیز به کارهای خوب وادار کند؛ خود از کارهای زشت و حرام خودداری نماید، دیگران را نیز از ارتکاب محرمات الهی بازدارد.
برنامه‌ی مذکور، یکی از شاهکارهای اسلام و برنامه‌های اختصاصی قرآن به شمار می‌رود. قرآن کریم انجام این وظیفه‌ی سنگین و مسؤولیت بزرگ را رمز برتری مسلمانان می‌شمارد.
خدا در قرآن می‌فرماید: شما بهترین ملت‌ها هستید؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.[7]
باز می‌فرماید: باید همیشه گروهی از شما مجهز و آماده باشند، مردم را به کارهای نیک دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند.[8]
حضرت امام رضا(ع) می‌فرمود: امر به معروف و نهی از منکر کنید. اگر به این وظیفه عمل نکنید، اشرار بر شما مسلط می‌شوند. آن‌گاه نیکان هرچه دعا کنند و از ظلم و ستم بنالند، دعایشان به هدف اجابت نخواهد رسید.[9]
پیغمبر اسلام(ص) می‌فرمود: هنگامی که امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک نمایند، با خدا اعلان جنگ داده‌اند.[10]
رسول خدا(ص) فرمود: مادامی که امت من امر به معروف و نهی از منکر کنند و تعاون و همکاری داشته باشند، وضع اجتماعی آنان آبرومند و خوب خواهد بود؛ اما هنگامی که این وظیفه را از دست بدهند، برکت از آنان برداشته می‌شود و بعضی از آنان بر سایرین مسلط می‌شوند و در زمین و آسمان دادرس و فریادرسی نمی‌یابند.[11]
امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید واِلاّ بر عموم شما گرفتاری و عذاب نازل خواهد شد. هر یک از شما اگر کار بدی را دید، باید با دست جلو آن را بگیرد؛ اگر نمی‌تواند، باید با زبانش از آن کار نهی کند. اگر از نهی زبانی هم عاجز است، باید از وقوع کار زشت قلباً خشمناک و ناراحت باشد.[12]
علی بن ابی‌طالب(ع) به اصحابش می‌فرمود: اگر خطر و گرفتاری برای شما پیش آمد، اموال خود را فدای نفس خویشتن گردانید و اگر خطری متوجه دینتان شد، نفوس خود را در یاری دین فدا کنید؛ بدانید که بدبخت، کسی است که دینش را از دست بدهد و دزدزده شخصی است که دینش را به سرقت می‌برند.[13]
امر به معروف و نهی از منکر در چند مرحله انجام می‌گیرد:
مرحله‌ی اول: باید با زبان خوش و نرمی، خوبی یا بدیِ کار را برای شخص اثبات کرد و با پند و موعظه، از وی تقاضا نمود که کار خوب را انجام دهد، یا کار بد را ترک کند؛
مرحله‌ی دوم: اگر زبان خوش و پند و موعظه، تأثیر نداشت باید با تندی و خشونت نهی از منکر کرد؛
مرحله‌ی سوم: در صورتی که تندی و خشونت نیز سودی نداشت، اگر قدرت بر نهی از منکر دارد باید به هر وسیله‌ای که می‌تواند متوسل شود و به هر طریق که امکان دارد، جلو کار زشت را بگیرد؛
مرحله‌ی چهارم: اگر پند و موعظه سودی نداشت و تندی و خشونت و جلوگیری از معصیت برایش امکان نداشت، باید غیرت در دین، به طوری خشمناکش کند که آثار خشم و غضب بر چهره‌اش نمایان گردد تا شخص گناهکار بفهمد که مبغوض و مطرود مردم واقع شده است.

خودآزمایی

۱- در کدام موارد خمس بر مسلمان واجب می‌شود؟
۲- مراحل امر به معروف و نهی از منکر را بیان کنید.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. وافى، ج 2، جزء هشتم، ص 48.
[2]. صف (61)، آيه‌ی 4.
[3]. توبه (9)، آيه‌ی 36.
[4]. بقره (2)، آيه‌ی 193.
[5]. توبه (9)، آيه‌ی 12.
[6]. انفال (8)، آيه‌ی 60.
[7]. آل عمران (3)، آيه‌ی 110.
[8]. همان، آيه‌ی 104.
[9]. وسائل الشيعه، ج 11، ص 394.
[10]. وسائل الشيعه، ج 11، ص 394.
[11]. همان، ص 398.
[12]. همان، ص 407.
[13]. همان، ص 451.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی