صيانت از سيمای انسانيت خويش، در گرو خودسازی است، زيرا انتخاب هندسه و شكل جان، در دنيا به دست خودماست، برخی، خواسته يا ناخواسته، دانسته يا ندانسته چهره‌ی حيوان را برای جان خويش برمی‌گزينند و برخی همان چهره‌ی انسانی را نگهداری میكنند و در قيامت هم به سيمای انسان زيبا پا به صحرای محشر میگذارند. درست مانند شكل دهی به يخ كه نوع قيافه و شكل هندسی آن بستگی دارد به ظرفی كه آب روان را در آن ظرف میريزيم و در يخچال قرار میدهيم. بخش سوّم: خودسازی و فواید آن | ۲
تأييدات قرآنی و روايی بر دگرگونی چهره‌ی جان
رسول خدا(ص) می‌فرمايد:
بعضی مردم در قيامت به صورتهايی محشور می شوند كه ميمون و خوك از آنان بهتر است.[1]
حضرت صادق(ع) فرمودند:
افراد متكبّر به صورت مورچه در می آيند كه درصحرای محشر، مردم آنان را لگدمال می كنند تا خدا حسابرسی مردم را تمام كند.[2]
قرآن كريم درباره‌ی روز قيامت می‌فرمايد:
روزی كه در صور دميده می شود، پس شما گروه گروه خواهيد آمد.[3]
برخی مفسران گويند: انسانها از يكديگر جدا می شوند و هر كس با صورت باطنی خودش يا هم صورتهای خود، گروه گروه محشور می شوند و در تفاسير شيعه و سنّی ذيل همين آيه، حديث بسيار مهمّی از پيامبر خدا(ص) چنين نقل شده است:
معاذ بن جبل می گويد: درباره‌ی آيه‌ی بالا، از پيامبر خدا(ص) پرسيدم، فرمودند: ای معاذ! از موضوع بسيار بزرگی سؤال كردی و در همين حال اشك حضرت جاری شد و فرمود:
ده دسته از امّت من به صورتهای گوناگون به صحرای محشر می آيند كه با ساير افراد تفاوت دارند:
بعضی به شكل ميمون و برخی ديگر به صورت خوك محشور می شوند، بعضی از آنان وارونه اند؛ سرشان روی زمين و پاهايشان به طرف بالاست و حركت می كنند، بعضی كور و سرگردانند، بعضی ديگر كر و لالاند و چيزی نمی فهمند و بعضی از آنها زبانشان را می جوند و چرك و خون از دهانشان جاری می گردد، به گونه ای كه اهل محشر از آنها تنفّر دارند، برخی دست و پايشان بريده است، بعضی در حالی كه به شاخه هايی از آتش به دار آويخته شدهاند محشور می شوند و بعضی ديگر از مردار بدبوترند و بعضی از آنها بر تنشان لباسی از مس مذاب پوشيده است كه به بدنشان چسبيده است.
آنگاه فرمود: «كسانی كه به شكل ميمون محشور می شوند نمّام ها و سخن‌چين ها هستند، اما كسانی كه به صورت خوك محشور می شوند، رشوه‌خواران و حرام‌خوارانند، كسانی كه واژگونه حركت می كنند رباخوارانند، آنان كه كور محشور می شوند، افرادی هستند كه در قضاوت و حكومت، تعدّی و ستم می كنند، افراد كور و كر، كسانی اند كه به اعمال و رفتارشان خود‌پسنداند، افرادی كه زبانشان را می جوند، علما و قضاتی هستند كه رفتارشان با گفتارشان مطابقت ندارد، كسانی كه دست و پا بريدهاند كسانیاند كه همسايه‌هايشان را اذيّت می كنند، آن اشخاصی كه به شاخه هايی از آتش به دار آويخته‌اند، كسانی هستند كه نزد حاكمان از مردم سعايت و بدگويی میكنند، كسانی كه بدبوتر از مردارند افرادی هستند كه پيرو هوای نفس و لذّتها هستند و حق خدا را كه در اموالشان هست نمی پردازند و افرادی كه لباس مس گداخته بر تن دارند، اهل تكبّر و فخرفروشی هستند.[4]
پس خودسازی هم راه سبك زندگی اسلامی را هموار می كنند و هم از تبديل شدن چهره‌ی باطنی انسان به حيوان پيش‌گيری می كند.
پيامبران سعی داشتند ما را بيدار كنند تا با خودشناسی و خودسازی، تمامی رفتار و كردارمان رنگ معنوی و خدايی بگيرد. حتی اگر كارهای مباح معمولی، مثل خوردن و آشاميدن، به قصد قربت و در راه بندگی خدا انجام بگيرد، همهاش ارزشمند و اخلاقی می گردد. هنگامی كه با خودسازی، انسان بنده خدا شد و جز تحصيل رضای او هدفی نداشت، تمامی حركات و رفتارهايش صبغه‌ی الهی و رنگ معنوی به خود می گيرد و ارزشمند می گردد، چنان كه قرآن خطاب به پيامبر اكرم(ص) می‌فرمايد:
بگو: همانا نمازم، عباداتم، حيات و مماتم [و همه‌ی كارهايم] برای خدايی است كه پروردگار عالميان است، هيچ شريكی برای او نيست و به همين اخلاص كامل مرا فرمان دادهاند و اوّلين كسی هستم كه تسليم و مطيع امر خدا هستم.[5]
صيانت از سيمای انسانيت
صيانت از سيمای انسانيت خويش، در گرو خودسازی است، زيرا انتخاب هندسه و شكل جان، در دنيا به دست خودماست، برخی، خواسته يا ناخواسته، دانسته يا ندانسته چهره‌ی حيوان را برای جان خويش برمی‌گزينند و برخی همان چهره‌ی انسانی را نگهداری می كنند و در قيامت هم به سيمای انسان زيبا پا به صحرای محشر می گذارند. درست مانند شكل دهی به يخ كه نوع قيافه و شكل هندسی آن بستگی دارد به ظرفی كه آب روان را در آن ظرف می ريزيم و در يخچال قرار می دهيم. پس از انجماد هنگامی كه در فريزر را باز می كنيم و يخ ها را در می آوريم، اندازه و شكل يخ، تابع ظرفش میباشد و مهندسی آن به دست ماست.
انسان در قيامت، خود را در قيافه و شكلی می بيند كه در دنيا برای كارهايش مهندسی كرده است. قرآن كريم می‌فرمايد:
هر كس به اندازه‌‌ی ذرّه ای كار خير انجام داده، آن را در قيامت خواهد ديد و هر كس به اندازه ذرّهای كار بد كرده، آن را مشاهده خواهد كرد.[6]
طبق رواياتی كه برخی را قبلاً نقل كرديم، كردار ما مجسّم می شود و قابل رؤيت خواهد بود و برخی مفسّران اين آيات را به مجسّم شدن رفتار و كردار تفسير كرده اند؛ مثلاً می‌فرمايد:
برای انسان، چيزی باقی نمی ماند جز حاصل تلاش‌هايش و سعی و كوشش خود را در قيامت خواهد ديد.[7]
و:
آنچه را كه از پيش برای خودتان فرستادهايد همه را نزد خدا خواهيد يافت.[8]
بيشتر مردم تنها ظاهر زندگانی دنيا را می بينند و از واقعيت ها و آخرت غافلاند.[9]
بنابراين، هويّت و فعليّت درونی انسان به وسيله‌ی عقايد، رفتار و اخلاقش پديد می آيد. انسان می تواند آنچنان خود را بسازد و با فضيلت و نورانی گرداند كه در همين جهان، از فرشتگان مقرّب نيز بالاتر رود، همچنان كه می تواند با پرورش رذايل و پيروی از خویهای حيوانی، به گونه ای خويشتن را بسازد كه از حيوانات، بلكه از شيطان هم پستتر گردد، می تواند از نفس خود، يك انسان وارسته‌ی ملكوتی بسازد و میتواند يك حيوان يا شيطان بسازد.
بنابراين، اگر به سلامت و سعادت خويش علاقمنديم بايد با استفاده از قرآن و حديث در رعايت بهداشت روانی و سلامت خود بكوشيم، بيماری‌هايمان را بشناسيم و درمان كنيم و اگر در اين امر حياتی و سرنوشتساز كوتاهی كنيم زيان بزرگی خواهيم ديد.
خوشبختی و كامروايی در دنيا و آخرت، در گرو خودسازی؛ يعنی مبارزه با نفس است. مبارزه با نفس آن قدر اهميت و ارزش دارد كه آن را جهاد اكبر ناميدهاند. منظور از «نفس» و «خود» همان خود حيوانی است.
خودآزمایی
1- به نظر برخی مفسران، انسان در روز قیامت چگونه محشور می‌شود؟
2- نتایج خودسازی را بیان کنید.
پی نوشت ها
[1]. قرةالعيون، ص 479 به نقل از خودسازی، ص 37: «يُحشَرُ بعضُ الناسِ علی صُوَرٍ يَحسنُ عندها القِردةُ و الخنازيرُ».
[2]. مجلسی، بحارالانوار، ج 7، ص 201: «إنّ المتكبّرين يُجعَلون في صُورِ الذّرِ، يَتوطّأُهُم الناسُ حتی يَفرغَ اللهُ من الحسابِ».
[3]. نبأ، آيه‌ی 18: «يَوْمَ يُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً».
[4]. طبرسی، مجمع‌البيان، ج 10، ص 423؛ اسماعيل حقی، روح‌البيان، ج 10، ص 299، ذيل آيه‌ی 18 سوره نبأ و حويزی، نورالثقلين، ج 5، ص 493.
[5]. انعام، آيه‌ی 162: «قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَنُسُكِی وَمَحْياىَ وَمَماتِی لِلّهِ رَبِّ العالَمِينَ * لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ المُسْلِمِينَ».
[6]. زلزال، آيه‌ی 7: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ».
[7]. نجم، آيه‌ی 39: «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإنْسان إِلاّ ما سَعی * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُری».
[8]. بقره، آيه‌ی 11: «وَما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللهِ».
[9]. ر.ك: روم، آيه‌ی 7: «... وَلكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ * يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الحَياةِ الدُّنْيا وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی