این جا مال یتیم خوردی لذت بردی، خدا می‌داند آن صورتی که در آن عالم از آن در جهنم می‌بینی، و آن ذلتی که در آن‌جا نصیب توست چیست؟ این جا بد گفتی به مردم، قلب مردم را سوزانیدی، این سوزش قلب عباد خدا را خدا می‌داند چه عذابی دارد، در آن دنیا، وقتی که دیدی می‌فهمی چه عذابی خودت برای خودت تهیه کردی. سخنانی از امام خمینی
در این‌جا به قسمتی از سخنان امام خمینی در توصیف دوزخ و عذاب‌های دوزخی اشاره می‌کنیم:
جهنم و عذاب‌های گوناگون عالم ملکوت و قیامت صورت‌های عمل و اخلاق خود توست. تو به دست خود خویشتن را دچار ذلت و زحمت کردی و می‌کنی، تو با پای خود به جهنم می‌روی و به عمل خود جهنم درست می‌کنی، جهنم نیست جز باطن عمل‌های ناهنجار تو، ظلمت‌ها و وحشت‌های برزخ و قبر و قیامت نیست جز ظل ظلمانی اخلاق فاسده بنی الانسان:
«فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ».[1]
و می‌فرماید:
این جا مال یتیم خوردی لذت بردی، خدا می‌داند آن صورتی که در آن عالم از آن در جهنم می‌بینی، و آن ذلتی که در آن‌جا نصیب توست چیست؟ این جا بد گفتی به مردم، قلب مردم را سوزانیدی، این سوزش قلب عباد خدا را خدا می‌داند چه عذابی دارد، در آن دنیا، وقتی که دیدی می‌فهمی چه عذابی خودت برای خودت تهیه کردی. وقتی غیبت کردی صورت ملکوتی او برای تو تهیه شد، به تو رد می‌شود، با او محشور می‌شوی و عذاب آن را خواهی چشید.[2]
و می‌فرماید:
خدای تعالی خبر می‌دهد در کتاب منزل خود در آیه شریفه‌ی «نارُ اللهِ المُوقَدَةُ * الَّتِى تَطَّلِعُ عَلَى الأَفْئِدَةِ» از وصف آتشی که ـ آتش خدا ـ استیلای بر قلوب پیدا می‌کند و قلوب را می‌سوزاند، هیچ آتشی قلب سوزان نیست جز آتش الهی. تمام آتش دوزخ و عذاب قبر و قیامت و غیر آنها را که شنیدی و قیاس کردی به آتش دنیا و عذاب دنیا اشتباه فهمیدی، بد قیاس کردی و آتش این عالم یک امر عرضی سردی است، عذاب این عالم خیلی سهل و آسان است، ادراک تو در این عالم ناقص است و کوتاه است، همه‌ی آتش‌های این عالم را جمع کنند روح انسان را نمی‌تواند بسوزاند، آن‌جا آتش علاوه بر این که جسم را می‌سوزاند روح را می‌سوزاند، قلب را ذوب می‌کند فؤاد را محترق می‌نماید.[3]
تهدیدشدگان به عذاب دوزخ
در قرآن کریم چند دسته مردم به عذاب دوزخ تهدید شده‌اند:
دسته اول، کافران: کسانی که به خدا و معاد و نبوت ایمان ندارند.
قرآن می‌گوید: «كسانى كه كافر شدند و آيات خدا را تكذيب كنند آنان اهل دوزخند و در آن‌جا جاودانه خواهند بود.»[4]
دسته دوم، مشرکان: کسانی که در پرستش، غیر از خدا را شریک قرار می‌دهند. قرآن می‌فرماید: «كافران اهل كتاب و نيز مشركان در آتش دوزخند، و براى هميشه در آن‌جا خواهند بود. اينان بدترين انسان‌ها مىباشند.»[5]
دسته سوم، منافقان: کسانی که در باطن ایمان ندارند ولی با زبان مدعی ایمان هستند و در جمع مؤمنان زندگی می‌کنند. قرآن می‌گوید: «خدا به مردان و زنان منافق و كافران وعده آتش دوزخ داده است و در آن‌جا جاودانهاند. همين برايشان بس است. خدا آنها را لعن كرده و در عذابى پايدار گرفتار خواهند شد.»[6]
در این آیات به این سه گروه وعده دوزخ داده شده به علاوه توقفشان را در دوزخ جاودانه و همیشگی معرفی کرده است. و در این خصوص از کلمه «خالد» و «خلود» استفاده کرده است. اما باید توجه داشته باشیم که جاودانگی یکی از معانی خلود است، در لغت معانی دیگر نیز دارد.
راغب می‌نویسد: «مخلد» در اصل به معنای چیزی است که مدت درازی باقی بماند و به همین جهت به مردی که موهایش دیر سفید شود می‌گویند: رجل مخلد. سپس کلمه مخلد به طور استعاره استعمال شده برای کسی که جاودانه باشد.[7]
ابن اثیر نیز در تفسیر حدیث حضرت علی(ع) که فرموده «من دان لها و اخلد اليها» یعنی به دنیا اعتماد نماید و ملازم آن باشد، خلود را به معنای «جاودانگى» آورده است.[8]
بنابراین، در این که کافران و مشرکان و منافقان مدتی بسیار طولانی در دوزخ معذب خواهند بود تردیدی نیست، چون قرآن بدین مطلب تصریح دارد، اما این که جاودانه خواهند ماند محل تردید است، مخصوصاً با توجه به دو نکته مهم: یکی این که تعذیب دوزخیان به منظور کینه‌توزی و انتقام‌جویی نیست، بلکه به هدف زدودن تاریکی‌ها و آلودگی‌های حیوانی و شیطانی و قابلیت یافتن برای الطاف الهی است، نکته دوم این که از سعه رحمت خدای متعال و سبقت آن بر غضبش نباید غفلت کرد. بنابراین، اگر در اثر تعذیب طولانی دوزخیان فطرت توحیدی که در باطن ذات آنها پنهان بود آشکار گشت و جنبه انسانیت آنها بر جنبه حیوانیت و شیطنت غلبه کرد امکان این که مشمول لطف و رحمت خدای ارحم الراحمین قرار گیرند منتفی نخواهد بود. ما با عقل ناقص و تنگ نظری‌های خود حق داوری در مورد این مسئله مهم را نداریم.
گروه چهارم، ظالمان و ستمکاران هستند. قرآن می‌گوید: «آن‌گاه به ستمكاران گويند: عذاب جاويد را بچشيد، آيا نه اين است كه در برابر اعمالتان كيفر مىبينيد.»[9]
گروه پنجم، کسانی که انسان یا انسان‌هایی را بدون جرم به قتل برسانند. قرآن می‌گوید: «هر کس مؤمنی را به عمد بکشد کیفر او جهنم است که در آن جاویدان خواهد بود، خدا بر او خشم گیرد و لعنت کند و برایش عذابی بزرگ آماده سازد.[10]
در این که این دو گروه گناه بسیار بزرگی را مرتکب شده‌اند و باید به کیفر اعمال زشتشان مدتی طولانی در دوزخ باشند تردید نیست اما این که در جهنم جاویدان باشند، چنان که ظاهر آیات است محل تردید می‌باشد، مخصوصاً با توجه به آنچه قبلاً بدان اشاره شد.
گروه ششم، گناه‌کاران و مجرمان. در قرآن می‌فرماید: «آرى، هر كس كه كار زشتى انجام داد و گناهش بر او احاطه كرد اينان اهل جهنماند و جاودانه خواهند بود.»[11]
و می‌فرماید: همانا که مجرمان (گناه‌کاران) در عذاب جهنم جاویدان خواهند بود.[12]
چنان که ملاحظه می‌فرمایید مجرمان و گناه‌کاران به دخول در دوزخ و عذاب جاویدان تهدید شده‌اند. اما با توجه به آیات و احادیث فراوان، دخول در دوزخ آنان مشروط به این است که اولاً: بدون توبه و جبران مافات از دنیا رفته باشند و ثانیاً: عذاب‌های دوزخی و سختی‌های قیامت آنان به حدی نبوده که لیاقت شفاعت پیدا کنند، وگرنه داخل دوزخ نخواهند شد. در این آیات کسانی هم که داخل دوزخ شده‌اند به عذاب دائم تهدید شده‌اند ولی با توجه به آنچه گفته شد مدت توقف آنان در دوزخ به مقدار گناهانشان (کم یا زیاد) خواهد بود. و بعد از پاک شدن و لیاقت شفاعت به وسیله شافعان و رحمت و لطف بی‌پایان الهی از عذاب دوزخ نجات خواهند یافت.
گروه هفتم، کافران بی‌خبر. در بین مردم افرادی هستند که به خدا و پیامبر و معاد ایمان ندارند ولی نه از روی عناد و تعمد بلکه از روی جهل و بی‌خبری محض. به طور وحشی یا نیمه وحشی در جنگل یا محیط‌های دور افتاده همانند حیوانات زندگی می‌کنند و جز خوردن و آشامیدن و شهوت‌رانی چیزی نمی‌دانند. یا به دین آبائی و اجدادی خود آن چنان یقین دارند که احتمال نمی‌دهند تا در صدد تحقیق برآیند.
این گونه افراد گرچه استحقاق بهشت ندارند در دوزخ هم معذب نخواهند شد، چون تعذیب چنین افراد بی‌خبری با عدل خدا سازگار نیست. خدا در قرآن می‌گوید: «ما هيچ قومى را عذاب نمىكنيم تا آن گاه كه پيامبرى برايشان بفرستيم.»[13]
خودآزمایی
1- چند دسته مردم که به عذاب دوزخ تهدید شده‌اند را نام ببرید.
2- آیا عذاب کافران و مشرکان و منافقان جاودانه خواهد بود؟ چرا؟
پی نوشت ها
[1]. معاد از ديدگاه امام خمينى، ص 301.
[2]. همان، ص 305.
[3]. همان، ص 315.
[4]. بقره (2) آيه 39: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ».
[5]. بينة (98) آيه 6: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الكِتابِ وَالمُشْرِكِينَ فِى نارِ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أُولئِك هُمْ شَرُّ البَرِيَّةِ».
[6]. توبه (9) آيه 68: «وَعَدَ اللهُ المُنافِقِينَ وَالمُنافِقاتِ وَالكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللهُ وَلَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ».
[7]. المفردات، ص 154، ذيل كلمه خلد.
[8]. النهايه، ج 2، ص 61، ذيل كلمه خلد.
[9]. يونس (10) آيه 52: «ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ».
[10]. نساء (4) آيه 93: «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها وَغَضِبَ اللهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِيماً».
[11]. بقره (2) آيه 81: «بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُالنّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ».
[12]. زخرف (43) آيه 74: «إِنَّ المُجْرِمِينَ فِى عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ».
[13]. اسراء (17) آيه 15: «وَما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی