خواسته‌های خود حیوانی | بدترين بندگی‌‏ها چیست؟

بخش سوّم: خودسازی و فواید آن | ۳

خواسته‌های خود حيوانی

نيازها و خواسته‏‌های خود حيوانی، به شرط ضابطه‌مندی، بايد پاسخ داده شود. آنچه ناپسند است، هرج و مرج و زياده ‏روی در تأمين نيازهای حيوانی است. اصل غرايز و تمايلاتی كه خدای تعالی در وجود ما آفريده همگی، خوب، به جا و برای زندگی لازم است، ولی نبايد ارضای آن‏ها بی حدّ و مرز و بی‌حساب و كتاب باشد.
دانشمندان اخلاق، خواسته‌‏های بعد حيوانی نفس را به دو بخش شهوت و غضب، تقسيم و آن را هوای نفس؛ يعنی خواسته‌ی جنبه‌ی حيوانی خودمان ناميده‌اند. منظورشان از «شهوت» تنها غريزه‌ی جنسی و تماس‏های جسمی و شهوانی نيست، هرچه ملايم با نفس باشد و نيروی جاذبه‌ی ما آن را به سمت خود می ‏كشاند انحراف از اندازه‌اش را شهوت می‏ نامند، مثل علاقه به پول، رياست، قدرت، تغذيه، تفريح، حرص، طمع، بخل، شكم‌‏بارگی، شهوت‏رانی، حقّه‌بازی، خيانت، خوش‏گذرانی، خودنمايی و هرچه در نقطه‌ی مقابل جذب باشد را «غضب» می ‏نامند.
اين صفات مثل همين خشم كه برای دفع ناملايمات از حريم انسان است به اندازه ‏اش خوب، ولی افراط و تفريط آن بد است؛ مثلاً برای «دفاع» شجاعت، فضيلت است، ولی ترسويی زياد يا بی ‏باكی، بد است، عزّت نفس، خوب، ولی ذلّت و حقارت، بد و غيرت به جا خوب، ولی بی غيرتی يا تعصّبات افراطی بد، سوء ظن، زورگويی، انتقام‏جويی، حقد و كينه، فحش طعن و لعن، خودخواهی، بی‌عرضگی، تكبّر، ظلم و ستم، قساوت و... بد و مذموم‌‏اند.
بنابراين، اين دو واژه‌ی شهوت و غضب، هر كدام نمايان‏گر ده‏ها صفت هستند.
تمامی غرايز و تمايلاتی كه خداوند متعال در وجود ما آفريده است، اگر طبق مقررات اسلامی كه برخاسته از عقل و شرع است تنظيم گردد، بسيار به جا و ارزش‏مند و اگر بی‏جا و خودسرانه به كار گرفته شود، زيان‏بار و نابود‌كننده است. ناگزيريم برای توضيح، مثال‌‏هايی بزنيم:

غضب

«غضب» در حدّ متعادل برای دفاع از خود و حريم‏ خانواده و دارايی لازم است. به هنگام هجوم متجاوز، با خشمناكی، نيروی دفاعی ما چند برابر می ‏شود. در صورتی كه اگر همين خشم و غضب نباشد نمی‌‏توانيم از مال و جان و آبرو يا مملكت و دين خويش دفاع كنيم. در عين حال، افراط و تفريط و مصرف بی‏جای آن زيان‏بار است.
«ترس» اگر نباشد، انسان خود را از خطرها حفظ نمی‏كند. در رانندگی، يا ارتباط با برق و ميكروب‏ها و غيره... به فكر سلامتی نمی‌‏افتد، از آن طرف، اگر زياد هم ترسو باشد به گونه‌‏ای كه شخص از سايه‌ی خود بترسد، زيان‏بار خواهد بود، ولی ترس معمولی و متوسط، نعمت الهی است برای حفاظت از خويش.

غريزه جنسی

درباره‌ی غريزه‌ی جنسی، ديدگاه‏های گوناگونی مطرح بوده و هست، ما آن‏ها را به طور كلی به سه دسته‌ی افراطی، تفريطی و معتدل تقسيم می‏ كنيم:
الف) ديدگاه افراطی می‏ گويد: بايد ارضای غريزی جنسی آزادانه و رها باشد، هر قيد و شرطی را بايد از سر راهش برداشت، فحشا و زنا و لواط و غيره، آزاد و عفت و پاك‏دامنی و... همه‌ بی‏‌معناست، با رهايی جنسی، همه‌ی مشكلات روانی بشر حل می‌‏شود. و... .[1]
ب) ديدگاه تفريطی: همواره افراد و گروه‏ها و آيين‏هايی بوده‏‌اند كه ميل جنسی را يك غريزه‌ی ذاتاً پليد، زشت و شيطانی دانسته‌‏اند، آميزش جنسی را، به طور كلی ـ حتی در ازدواج قانونی ـ كاری زشت و پليد دانسته و بر اين باورند كه اين غريزه باعث تباهی فرد و جامعه و منافی تكامل روحی است.
در عرفان‏های شرقی، بودايی، برخی مكتب‏های اخلاقی يونان باستان، چنين تفكراتی وجود دارد، رهبران مسيحی نيز هر چند ازدواج را تحريم نمی‌‏كنند، ولی از روی ناچاری‏ برای حفظ نسل يا از باب دفع افسد به فاسد به آن تن می‌‏دهند تا به فحشا و زنا و... آلوده نشوند، برخی مرتاضان هندی يا راهبان مسيحی، جهاد با نفس را مبارزه با غريزه‌ی ‏جنسی و... می‌‏دانند.[2]
ج) ديدگاه معتدل: اسلام، غريزه‌ی جنسی را از بزرگ‏ترين نعمت‏های الهی می‏‌داند كه تداوم زندگی بشر و بقای نوع انسانی را تضمين می‏‌كند. پرهيز از بولهوسی و بی‌‏بندوباری و بهره‏‌مندی مشروع از اين غريزه با انجام ازدواج، زمينه‌ی تكامل معنوی انسان را فراهم می‏‌كند.
قرآن كريم می‌فرمايد:
و از نشانه‏‌های او اين است كه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد، در اين، نشانه‏‌هايی است برای گروهی كه تفكّر می‌‏كنند.[3]
مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهيد، هم‏چنين غلامان و كنيزان صالح و درست‏كارتان را، اگر فقير و تنگ‏دست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نياز می ‏سازد. خداوند گشايش‌دهنده و آگاه است و كسانی كه امكانی برای ازدواج نمی ‏يابند، بايد پاك‏دامنی پيشه كنند تا خداوند از فضل خود آنان را بی‌نياز گرداند.[4]
ازدواج نقش تربيتی فوق‌‏العاده‏‌ای برای پسران و دختران دارد، نخستين گام برای رهايی از خودمحوری به سوی «غير دوستی» «ايثار» و رهايی از خامی و ناپختگی است. اسلام به ازدواج به عنوان امری مقدس و عبادتی كم‌نظير و در مواردی به عنوان يك وظيفه‌ی واجب شرعی می‌‏نگرد. در روايات آمده است: «هيچ بنايی محبوب‏تر از بنای ازدواج نيست».[5]
امام صادق(ع) می‌فرمايد:
دو ركعت نماز شخص ازدواج كرده، برتر است از هفتاد ركعت نماز انسان عزّب.[6]
سه نفر از زنان در محضر پيامبر اكرم(ص) از شوهران خود شكايت كردند: يكی گفت: شوهرم گوشت نمی‏‌خورد، ديگری گفت: شوهر من از بوی خوش پرهيز می‏‌كند، سومی گفت: شوهرم تمايلی به معاشرت با من ندارد. پيامبر(ص) از شنيدن اين سخنان، به شدّت ناراحت شد و بی‏‌درنگ، در حالی كه از شدّت خشم ردايش بر زمين كشيده می‌‏شد، از خانه به مسجد آمد و بالای منبر رفت و پس از حمد و ستايش خداوند، فرمودند:
چرا برخی از اصحاب من از خوردن گوشت و استعمال بوی خوش و معاشرت با زنان اجتناب می‏‌كنند. همانا من خودم هم گوشت می‌‏خورم و هم بوی خوش استعمال می‏‌كنم و هم با زنان معاشرت دارم. هر كس از سنّت من اعراض كند از من نيست.[7]
در محضر امام باقر(ع) زنی آمد و عرض كرد: من متبتّله هستم، حضرت پرسيدند: منظورت از تبتّل چيست؟ زن پاسخ داد: هرگز قصد ازدواج ندارم و می‏‌خواهم به صورت مجرّد زندگی كنم. امام پرسيدند: چرا؟ زن جواب داد: می‌‏خواهم به معنويّت و فضيلت دست يابم. امام(ع) فرمودند:
دست از اين كارها بردار، اگر تجرّد فضيلت بود فاطمه زهرا(س) سرور زنان عالم سزاوارتر به اين كار بود.[8]
از سوی ديگر، اسلام با هرزگی و افسار گسيختگی جنسی به شدّت مخالف است و هرگونه شهوت‌پرستی را محكوم می‏‌كند. امام علی(ع) می‌فرمايد:
بردگی شهوت بدترين بندگی‏ها و خوارترين اسارت‏هاست. كسی كه در چنگال‏های بی‌رحم و سيری‌ناپذير شهوت گرفتار شود راهی برای نجات و رهايی ندارد.[9]
در نتيجه، انسان متعهدی كه در پی فرمان خداست، خود و خانواده‌‏اش از ميل جنسی بهترين لذّت‏ها را می‌‏برند، احساس تقوا و تقرّب و عبادت نيز دارند، آرامش و صميميت و عفّت خانوادگی نيز دارند، در آخرت نيز در آغوش حورالعين قرار می‏‌گيرند، ولی كسی كه خوی حيوانی خويش را اصيل می‏‌داند، اگر در پی كام‏يابی هم باشد، در همين جهان نيز چندان كام‏روا نخواهد شد، احساس انحراف، اضطراب روحی، از هم پاشيدگی خانوادگی و اختلاف‏ها و... گوشه‏‌ای از اين نابسامانی‌‏های دنيوی است، جهنّم ابدی نيز در پيش است، صفحات حوادث روزنامه‏‌ها ـ كه پر از جنايت، بزهكاری، طلاق و فساد است ـ، آينه‌‏ای از اين عواقب سوء شهوت‌رانی‌‏هاست.
استاد بزرگوار حضرت امام خمينی(قدس ‏سره) درباره‌ی قوّه شهوت می‌‏نويسد:
بدان كه قوّه‌ی شهوت، از قوای شريفه‏‌ای است كه حق تعالی به حيوان و انسان مرحمت فرموده برای حفظ شخص خود و بقای آن در عالم طبيعت و... و چون تحصيل سعادت ابدی، بی بقای در عالم دنيا و اقامه‌ی در نشئه طبيعت صورت نگيرد، سعادت ابدی انسان و حيات شريف ملكوتی او مرهون منّت اين قوّه شريفه است و نيز اين قوّه را مدخليّت تام و دخالت كامل است در تشكيل عائله‌ی شريفه و نظام مدينه‌ی فاضله و تربيت نفوس ناقصه، پس علاوه بر آن‏كه سعادت خود انسان وابسته به اين قوّه است، سعادت بنی نوع هم پيوند به اين مائده‌ی آسمانی است و اين قوّه وقتی كفيل اين سعادات شخصيّه و نوعيّه است كه از حدود اعتدال، تخطّی و تجاوز نكند و از تحت موازين عقليّه و الهيّه خارج نشود، زيرا با خروج آن از حدِّ خود و به جانب افراط و تفريط رفتن، علاوه بر آن كه سعادات مذكور را تحصيل نكند، مايه شقاوت و بدبختی خود و بنی نوع خود شود. چه بسا با شهوت‏رانی چند روز يا چند ساعت، نظام يك عائله‌ی شريفه از هم گسسته شده و طرح بدبختی و بيچارگی آن‏ها تا ابد ريخته شود و چه بسا از عنان گسيختگی اين قوّه، شرافت خود انسان و عائله‌ی شريفه‌ی او دست خوش باد فنا شود.[10]

خودآزمایی

1- کدام موضوع در تأمین نيازها و خواسته‏‌های انسان ناپسند است؟
2- بدترين بندگی‏ها چیست؟

پی نوشت ها

[1]. ر.ك: مرتضی مطهری، اخلاق جنسی و آنتونی استور، فرويد ترجمه‌ی حسن مرندی؛ فرويديسم، ا . ح. آريان‏پور.
[2]. ر . ك: احمد حسين شريفی، آيين زندگی، ص 156 ـ 164.
[3]. روم، آيه‌ی 21: «وَاللهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْواجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ أَفَبِالباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللهِ هُمْ يَكْفُرُونَ» (نيز رجوع شود به نمل، آيه‌ی 72 و اعراف، آيه‌ی 189 و نساء، آيه‌ی 1).
[4]. نور، آيه‌ی 23 و 24: «وَأَنْكِحُوا الأَيامی مِنْكُمْ وَالصّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ».
[5]. محمد حسن نجفی، جواهر الكلام، ج 29، ص 13: «ما بُنِىَ فی الاسلامِ بناءٌ أحبُّ إلی اللهِ عزّوجلّ من التزويجِ».
[6]. طوسی، تهذيب‌الاحكام، ج 7، ح 1044: «ركعتان يُصَلّيهِما المتزوّجُ أفضلُ مِن سَبعينَ ركعةً يُصَلّيها الأعزبُ».
[7]. كلينی، الكافی، ج 5، ص 496.
[8]. مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 219، ح 13.
[9]. تميمی آمدی، غررالحكم، ج 4، ص 352: «عبد الشهوةِ أذلُّ من عبدِ الرقِّ، عبدُ الشهوةِ أسيرٌ لا يَنفكُّ أسرهُ».
[10]. امام خمينی، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 297 و 280.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی