آیات مذکور، بهشت را به عنوان منزلی بسیار عالی و زیبا و خوش آب و هوا معرفی می‌کنند که انواع نعمت‌ها در آن آماده است. از جمله درختان سرسبز و انبوه که نهرهایی از آب زلال زیر آنها جریان دارد، انواع میوه‌های خوش‌مزه و خوش‌بو و لطیف که بدون زحمت در اختیار بهشتیان قرار می‌گیرد، جویبارهایی از شیر و عسل تصفیه شده و شراب ناب در آن‌جا روان است که هر چه بخواهند می‌نوشند... بهشت و نعمت‌های بهشتی
بهشت یعنی جهان بهتر، جایی خوش آب و هوا و پر از انواع نعمت‌ها که نیکوکاران پس از مرگ در آن‌جا زندگی خواهند کرد. قرآن کریم از آن مکان موعود به عنوان جنت یاد کرده است. جنت یعنی باغ پردرخت. در قرآن آیات فراوانی داریم که مؤمنان نیکوکار را به بهشت وعده داده و انواع زیبایی‌ها و نعمت‌هایش را بر شمرده است؛ به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- «به كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‌اند بشارت بده كه باغهايى خواهند داشت كه جويبارها از زير آنها روان است. هرگاه ميوهاى از آنها روزى آنان گردد، مىگويند اين همان است كه از پيش روزى ما شده بود. ميوههاى همانندى برايشان آورده مىشود، و همسرانى پاكيزه دارند، و در بهشت جاويدان خواهند بود.»[1]
- «كسانى كه پرهيزكارند در باغهايى (بهشت) زندگى خواهند كرد كه در زير درختان آن جويبارهايى روان است. جاودانه‌اند، پذيرايى شايستهاى است از جانب خدا، و آنچه نزد خداست بهتر است براى نيكوكاران.»[2]
- «خدا به مردان و زنان مؤمن باغهايى وعده داده كه از زير آنها نهرها جارى است و جاودانه‌اند. و منزلهاى پاكيزه در بهشت عدن. و خشنودى (رضوان) خدا از همه اينها برتر است. و اين است سعادت بزرگ.»[3]
- «مَثَل بهشتى كه به پرهيزكاران وعده داده شده [اين است كه] نهرهايى در آن جارى است، ميوهها و سايههايش هميشگى است. اين فرجام پرهيزكاران است. و عاقبت كافران دوزخ خواهد بود.»[4]
- «بهشتهاى عدن كه در آن فرود مىآيند از زير آنها نهرها جارى است، هر چه بخواهند در آن هست، خدا به پرهيزكاران اين گونه پاداش مىدهد.»[5]
- «کسانی که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده‌اند؛ همانا که ما پاداش کسی را که کار خوب انجام داده ضایع نخواهیم کرد، آنان بهشت‌های عدن خواهند داشت که از زیر آنها نهرها جاری است. در آن‌جا به دست‌بندهای زرین آراسته می‌گردند، و جامه‌های سبز که از دیبای نازک و دیبای درشت بافته شده، می‌پوشند. بر تخت‌ها تکیه می‌دهند، پاداش نیک و آسایش‌گاه خوبی است.»[6]
- «هيچ كس نمى‌داند چه چيز گرانبهايى (چشم روشنى) به پاداش كارهاى خوبى كه انجام داده‌اند برايشان نهفته‌اند.»[7]
- «آنان كه به آيات ما ايمان آوردند و مسلمان بودند، (به آنان گفته مىشود) خود و همسرانتان شادمان به بهشت در آييد، گرد آنان قدحهاى زرين و جامها را مى‌چرخانند. در آن‌جا آنچه دلها بخواهد و چشمها لذت برد فراهم است و شما در آن‌جا جاويدان خواهيد بود، اين بهشتى است كه براى كارهايى كه انجام دادهايد به شما رسيده است. در آن‌جا ميوههاى فراوانى است كه از آنها مىخوريد.»[8]
- «مَثَل بهشتی که به پرهیزکاران نوید داده شده [این است] در آن نهرهایی است از آب‌هایی که نمی‌گندد و جویبارهایی از شیر که مزه‌اش تغییر نمی‌کند و جویبارهایی از شراب که به نوشندگان لذت می‌بخشد، و نهرهایی از عسل تصفیه شده و انواع میوه‌ها در اختیارشان می‌باشد، و نیز آمرزش پروردگارشان، آیا اینان برابرند با کسانی که در آتش دوزخ جاودانه‌اند و آبی داغ به آنان می‌نوشانند که روده‌هایشان را پاره پاره می‌کند.»[9]
- «به سوى مغفرت پروردگارتان سبقت بگيريد و همچنين به بهشتى كه عرض آن به مقدار آسمان و زمين است و به كسانى وعده داده شده كه به خدا و رسولانش ايمان آوردهاند.»[10]
- «همانا كه نيكان از پيالهاى مىنوشند كه آميخته به بوى خوش كافور است. از چشمهاى كه بندگان خدا از آن مىنوشند، آن را به اراده خود روان مىسازند.»[11]
- «به پاداش صبری که داشته‌اند بهشت و لباس حریر داده می‌شود، در بهشت بر تخت‌های زیبا تکیه می‌کنند، نه خورشید را می‌بینند و نه سرما را، سایه نزدیک آنها و میوه‌ها در اختیارشان می‌باشد، اطراف آنها ظرف‌های نقره و جام‌های بلورین می‌چرخانند، ظرف‌های بلورینی که از نقره و به اندازه، ساخته شده‌اند، در آن‌جا از پیاله‌هایی می‌نوشند که با زنجبیل آمیخته شده است، از چشمه‌ای به نام سلسبیل، خدمت‌گزارانِ جوانی همیشه گرد آنان می‌چرخند که چون آنها را بنگری گمان می‌کنی مرواریدهای پراکنده‌اند. چون بدان‌جا بنگری نعمت و پادشاهی بزرگی را خواهید دید. بر تن آنان جامه‌های سبز که از دیبای نازک و درشت بافته شده است. و به دست‌بندهای سیمین آراسته‌اند. و پروردگارشان به آنان شرابی پاک می‌نوشاند.»[12]
آیات مذکور، بهشت را به عنوان منزلی بسیار عالی و زیبا و خوش آب و هوا معرفی می‌کنند که انواع نعمت‌ها در آن آماده است. از جمله درختان سرسبز و انبوه که نهرهایی از آب زلال زیر آنها جریان دارد، انواع میوه‌های خوش‌مزه و خوش‌بو و لطیف که بدون زحمت در اختیار بهشتیان قرار می‌گیرد، جویبارهایی از شیر و عسل تصفیه شده و شراب ناب در آن‌جا روان است که هر چه بخواهند می‌نوشند، گوشت پرندگان آماده است و در اختیارشان قرار می‌گیرد، در قصرهای زیبا و چند طبقه بر روی تخت‌های بسیار نرم و لطیف و زیبا آرمیده‌اند و خدمت‌گزارانی بسیار زیبا پیوسته دورشان می‌چرخند و پذیرایی می‌کنند، لباس‌های نرم و لطیف و قشنگ می‌پوشند و در باغ‌های بهشت گردش می‌نمایند، از حورالعین که در زیبایی همانند مروارید هستند و قبلاً با هیچ مردی آمیزش نداشته و جز به همسرشان نظر ندارند. و در یک کلام، آنچه مؤمنان نیکوکار بخواهند و اراده کنند در بهشت آماده است.
گفتنی است که نعمت‌های مذکور شبیه نعمت‌های دنیوی است و باید این حقیقت را بپذیریم ولی لزومی ندارد آنها را عین نمونه‌های دنیوی و با حفظ همه آثار دنیوی و نواقصشان بدانیم، اگر چنین باشد بهشت بخشی از دنیا می‌شود نه آخرت. در صورتی که آخرت جهان بسیار عالی‌تری است که در طول عالم دنیاست نه در عرض آن، امور اخروی از نواقص و کاستی‌های امور دنیوی منزه‌اند.
در برخی آیات و احادیث نیز بدین امتیاز اشاراتی شده است که به عنوان نمونه به بعض آنها اشاره می‌شود:
غذاهای دنیوی لذت دارند ولی به همراه آن مواد زایدی هم دارند که به ناچار باید از طریق ادرار و مدفوع دفع شود، اما غذاهای بهشتی مدفوع و ادرار ندارند. میوه‌های دنیوی را باید چید ولی شاخه‌های درختان میوه بهشتی خود به نزدیک مؤمن می‌آیند: «وَدانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذلِيلاً».
آب‌ها و شیرهای دنیوی قابلیت فساد دارند و اگر مدتی راکد بمانند می‌گندند و مزه آنها تغییر می‌کند ولی آب و شیر بهشتی فساد نمی‌پذیرد: «فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ».
مشروبات دنیوی لذت دارند ولی مستی و تهوع و اعتیاد نیز به همراه دارند؛ بر خلاف مشروبات بهشتی که لذت دارند ولی از نواقص مشروبات دنیوی منزه هستند.
آنچه گفته شد در خصوص نعمت‌هایی است که نمونه ناقصی از آنها در دنیا یافت می‌شود، ولی از قرآن استفاده می‌شود که در بهشت نعمت‌های بسیار ممتازی وجود دارد که نه چشمی آنها را دیده نه گوشی شنیده نه بر قلب بشری خطور کرده است، قرآن می‌گوید: «هيچ كس نمى‌داند چه چيزى را كه وسيله چشم روشنى اوست برايش نهفته‌اند.»[13]
رسول خدا(ص) فرمود: «در بهشت نعمتهايى است كه نه چشمى آنها را ديده و نه بر قلب بشرى خطور كرده است.»[14]
نعمت‌های بهشتی به سراغ مؤمن می‌آیند نه این که مؤمن به سراغ آنها برود، امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «طوبى، درختى است در بهشت. اصل آن در منزل رسول خدا(ص) است و در منزل هر مؤمنى شاخهاى دارد. هرگاه كه مؤمن به چيزى ميل داشته باشد آن شاخه همان را در اختيارش قرار مىدهد.»[15]
بهشتیان همیشه جوان و زیبایند. پیری، بیماری، ناتوانی، غم و اندوه، حسد، کینه، رنج در بهشت نیست. بهشتیان از انواع غذاهای لذیذ می‌خورند ولی ادرار و مدفوع ندارند. برای همیشه در بهشت زندگی می‌کنند و مرگ بر آنها عارض نمی‌شود.
مرحوم ملامحسن فیض کاشانی در تفاوت نعمت‌های بهشتی با نعمت‌های دنیوی نوشته است:
تمایل انسان در دنیا تابع چیزهایی است که در خارج موجودند ولی امور بهشت تابع خواسته بهشتیان می‌باشند، آنها هر چه بخواهند با اراده‌شان موجود می‌شود. خدا در قرآن می‌گوید: «فِيها ما تَشْتَهِيهِ الأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الأَعْيُنُ» پس آنچه را اراده کنند فوراً حاضر می‌شود، نه این که آنچه موجود است برایشان حاضر شود.[16] تفاوت دیگر این که نشئه آخرت نشئه‌ی نور و ادراک و حضور و حیات و ظهور است، امور اخروی زنده و مدرک هستند. چنان که در احادیث آمده که انواع میوه‌ها به بهشتیان می‌گویند: ای ولیّ خدا! مرا بخور قبل از این که دیگری را میل کنی. و این که وقتی مؤمن بر تخت خود می‌نشیند آن تخت از خشنودی به اهتزاز در می‌آید. و در قرآن آمده که: «إِنَّ الدّارَ الآخِرَةَ لَهِىَ الحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ».[17]
خودآزمایی
1- بهشت در آیات قرآن چگونه توصیف شده است؟
2- تفاوت نعمت‌های بهشتی با نعمت‌های دنیوی از نظر ملامحسن فیض کاشانی را بیان کنید.
پی نوشت ها
[1]. بقره (2) آيه 25: «وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذا الَّذِى رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَلَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيها خالِدُونَ».
[2]. آل عمران (3) آيه 198: «الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللهِ وَما عِنْدَ اللهِ خَيْرٌ لِلأَبْرارِ».
[3]. توبه (9) آيه 72: «وَعَدَ اللهُ المُؤْمِنِينَ وَالمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَمَساكِنَ طَيِّبَةً فِى جَنّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوانٌ مِنَ اللهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الفَوْزُ العَظِيمُ».
[4]. رعد (13) آيه 35: «مَثَلُ الجَنَّةِ الَّتِى وُعِدَ المُتَّقُونَ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ أُكُلُها دائِمٌ وَظِلُّها تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكافِرِينَ النّارُ».
[5]. نحل (16) آيه 31: «جَنّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ لَهُمْ فِيها ما يَشاءُونَ كَذلِكَ يَجْزِى اللهُ المُتَّقِينَ».
[6]. كهف (18) آيات 30 ـ 31: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ إِنّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً * أُولئِكَ لَهُمْ جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئِينَ فِيها عَلَى الْارائِكِ نِعْمَ الثَّوابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقاً».
[7]. سجده (32) آيه 17: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ».
[8]. زخرف (43) آيات 69 ـ 73: «الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَكانُوا مُسْلِمِينَ * أُدْخُلُوا الجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ * يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَكْوابٍ وَفِيها ما تَشْتَهِيهِ الأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الأَعْيُنُ وَأَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ * وَتِلْكَ الجَنَّةُ الَّتِى أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * لَكُمْ فِيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْها تَأْكُلُونَ».
[9]. محمد (47) آيه 15: «مَثَلُ الجَنَّةِ الَّتِى وُعِدَ المُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبيَن وَأَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفّىً وَلَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِى النّارِ».
[10]. حديد (57) آيه 21: «سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَالأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللهِ وَرُسُلِهِ».
[11]. انسان (76) آيات 5 ـ 6: «إِنَّ الأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً * عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجِيراً».
[12]. همان، آيات 12 ـ 21: «وَجَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيراً * مُتَّكِئِينَ فِيها عَلَى الأَرائِكِ لا يَرَوْنَ فِيها شَمْساً وَلا زَمْهَرِيراً * وَدانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذلِيلاً * وَيُطافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَكْوابٍ كانَتْ قَوارِيرَاْ * قَوارِيرَاْ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِيراً * وَيُسْقَوْنَ فِيها كَأْساً كانَ مِزاجُها زَنْجَبِيلاً * عَيْناً فِيها تُسَمّى سَلْسَبِيلاً * وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً * وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَمُلْكاً كَبِيراً * عالِيَهُمْ ثِيابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً».
[13]. سجده (32) آيه 17: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ».
[14]. وسائل الشيعه، ج 11، ص 476: قال رسولالله(ص): «و فيها ما لا عين رأت، و لا أذن سمعت، و لا خطر على قلب بشر».
[15]. بحارالأنوار، ج 8، ص 117: قال أميرالمؤمنين(ع): «طوبى شجرة في الجنّة أصلها في دار النبيّ: و ليس من مؤمن إلّافي داره غصنٌ منها لا تخطر على قلبه شهوة شيء إلّا أتاه به ذلك الغصن».
[16]. اصول المعارف، ص 197.
[17]. همان، ص 201.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی