به راستی اگر نبودند این انسان‌های نمونه که در برابر جنایت‌کاران، یک دنیا عاطفه و انسانیت و فضیلت‌خواهی هستند، انسان از جامعه‌ی انسانیت، مأیوس می‌شد. شخصی مثل علی بن ابی‌طالب(ع) کار می‌کرد؛ به طوری که باغستان‌های فراوانی را آباد ساخت و درختان زیادی را غَرس کرد و ...، اما هرگز این کارها را برای زراندوزی نمی‌کرد.

پس از چند روز کسی را به دنبال ابوبصیر فرستاد. او می‌گوید: وقتی به درِ خانه‌اش رفتم، برهنه پشت در نشسته بود! گفت: ای ابوبصیر! آنچه داشتم دادم و الآن برهنه‌ام. ابوبصیر می‌گوید: لباسی برایش تهیه کردم. پس از چند روز کسی را به سوی من فرستاد. رفتم و دیدم بیمار شده است، لذا هر روز می‌رفتم و احوالش را جویا می‌شدم تا وقتِ احتضار و جان دادنش رسید.

چقدر تأسف‌آور است که انسان از این دنیا برود و جهنمی از اخلاق و صفات بد برای خود بسازد. به علاوه، کسی که به امراض روحی مبتلا باشد، در این دنیا هم روزگار خوشی ندارد. مثلاً حسود، اگر چه در انواع نعمت‌ها زندگی کند و زندگی‌اش، ظاهر خوشی داشته باشد، یک ساعت خوش که روحش در عذاب نباشد ندارد؛ حتی در خواب نیز از خوشی و داشته‌های دیگران رنج می‌برد! شخص بد اخلاق و عصبانی نیز چنین است

«هارون الرّشید»، «عبدالله بن حسن»؛ نوه‌ی امام سجاد(ع) را گرفته و به جُرم بدگویی کردن، محبوس داشت. سعایت کردند که او داعیه‌ی خلافت دارد. هر چه نامه نوشت که مرا بی‌تقصیر به زندان افکنده‌اند، فایده نبخشید تا این‌که نامه‌ای تند به هارون نوشت. هارون، «جعفر برمکی» را خواسته، گفت: گویا در زندان به او سخت می‌گذرد، خانه‌ی خوبی برایش تهیه کن و از او پذیرایی نما.

انسان در این دنیا، تاجر است و سرمایه‌اش عمر او، بازار تجارتش دنیا و کارکنان او اعضا و جوارح اوست. سودش موجب رستگاری و زیانش مایه‌ی شقاوت اوست. عامل تجارت، نفس انسانی اوست و امین و ناظر آن عقل اوست. کسانی که با کسب و تجارت آشنایی دارند می‌دانند که تجّار هر سال یا هر ماه به حساب دخل و خرج و صادرات و واردات و سود و زیان خود رسیدگی می‌کنند...

اصولاً برنامه‌ی انبیای الهی این بوده است که دست ما را بگیرند و کمکمان کنند تا دردنیا خودمان را بسازیم و روحمان را پرورش دهیم و بزرگ‌ترین حکمت شرایع نیز رسیدن به همین معناست. پس باید دانست که دستورهای شرع دو قسم است؛ دستورهای مثبت و منفی. یک سری از انسان می‌خواهد که کارهایی نکند و یک سری هم می‌گوید کارهایی را بکند؛ یعنی انجام واجبات و ترک محرّمات.

اگر زندگی انسان زندگی انسان در خوردن و خوابیدن و کارکردن و رفاه‌طلبی و شهوت‌رانی و غضب و خواسته‌های حیوانی خلاصه شد، او دیگر انسان نیست. انسانی که از اوّل صبح که از خواب بر می‌خیزد، جز هدف دنیوی، هدف دیگری ندارد و اصلاً به فکر خدا و توجه به الله و زندگی حقیقی‌اش نیست، به ظاهر انسان، ولی یک حیوان واقعی است؛ حیوانی که گاهی در حیوانیت از حیوانات هم پیشی می‌گیرد

یکی از راه‌ها و بهترین راهی که انسان می‌تواند در افراد تأثیر بگذارد و آنان را خوب، پرورش دهد این است که شخصیت انسانی آن‌ها را احیا کند و به موقعیت ممتاز خودشان متوجه سازد. اگر کسی را می‌خواهیم تربیت کنیم، باید با نگاه به بُعد انسانی‌اش به او بگوییم: تو بزرگی. وجودت گران‌بهاست، تو عزیزی، وجودت ارزندگی دارد.

انسان باید بیندیشد که به حدّ معقول به زندگی و مال و خانه نیاز دارد و حق ندارد از هر راه و طریقی برای کسب آن اقدام کند. نفس انسان می‌گوید: سعی کن، کوشش کن، هر چه می‌توانی مال جمع کن. اگر خانه‌ات امروز دویست متر است، فردا پانصد مترش کن. اگر پانصد متر است، فردا دو هزار مترش کن. اگر یک خانه داری، ده تایش کن.

روح از عالَم دیگری غیر از این عالم است. خلاصه، از عالم خلق و جسم و جسمانیات و مادّه نیست، بلکه از عالم امر است. پس در واقع، جواب مردم را داده است. سپس برای رفع استبعاد مردم که می‌گویند ما که روح را نمی‌بینیم، می‌فرماید: علم‌هایی که به شما داده شده است خیلی زیاد نیست؛ علوم کمی در اختیارتان قرار داده شده است...

خداوند عالم، انسان را خلق کرده، نه فقط برای خوردن و خوابیدن و اعمال زناشویی، این کارها که از حیوانات بهتر ساخته است! انسان برای عالم آخرت و معاد خلق شده است؛ هرچند وسایل آسایش باید در همین دنیا تهیه شود و خدایی که ما را خلق کرده، از باب لطف راه را به ما ارائه داده و فرموده چه چیز برای ما نافع و چه چیز مضر است...

وقتی می‌گوییم خودمان را بسازیم، این «خود» کیست؟ البته ما نمی‌توانیم به‌طور تفصیل وارد مباحث انسان‌شناسی شویم و در نکات مختلف قرآنی و روایی درباره‌ی انسان مورد بحث قرار دهیم، بلکه اجمالاً به اندازه‌ای که برای بحث ما مفید باشد، وارد بحث انسان‌شناسی می‌شویم و تدریجاً جنبه‌های گوناگون انسان و استعدادهایی را که در این وجود نهفته است، تجزیه و تحلیل می‌کنیم.

بسیاری تصور می‌کنند که اخلاص فقط در عبادات، مطرح است، اما اخلاص، اعم از این است. ممکن است بعضی افراد، تمام کارهایشان همچون: خوابیدن، خوردن، سیاست‌ورزی و دیگر کارهای عادی را برای خدا انجام دهند. اگر همه‌ی کارها برای خدا باشد و مثلاً مسئولی که در اداره برای خدا و مخلصاً لِلّه کار می‌کند، مشکلات حل می‌شود. اگر مسئولین یا نمایندگان مجلس با اخلاص کار کنند، قطعاً مشکلات حل می‌شود.

یکی از اهداف بزرگ پیامبران، پرورش نفوس انسانی و تکامل اخلاق در جامعه بوده است. پیامبران آمدند تا انسان‌ها را برای خودسازی، یاری و راهنمایی کنند و مکارم اخلاق را در اختیار جویندگان آن قرار دهند. ازاین‌رو، می‌توان گفت که بزرگ‌ترین هدف پیامبران، انسان سازی، تزکیه و پرورش نفوس بوده است.

یکی دیگر از صفات زشت، ریاست‌طلبی است. یعنی انسان، عاشق ریاست باشد؛ این طرف و آن طرف بزند یا ـ نعوذ بالله ـ مرتکب حرام شود تا ریاستی به دست بیاورد. چنین فردی دلش می‌خواهد از همه بالاتر باشد و شرکایش از او پایین‌تر باشند. نمی‌تواند ببیند که دیگران حتی با او مساوی باشند. هر چند انسان به طور طبیعی دوست دارد در جامعه مشهور باشد و دیگران به شخصیتش احترام بگذارند.

شهید مطهری(رحمه‌الله)، تعریفی از اخلاق را می‌پذیرد که هم چگونه رفتارکردن و هم چگونه بودن را در خود گنجانده باشد. چگونگی رفتار، مربوط می‌شود به اعمال انسان که شامل گفتار هم می‌شود، و چگونه بودن، مرتبط با صفات و ملکات نفسانی است.