معلوم است که امر وجودی می‌تواند آفریده شود نه امر عدمی. جالب این جاست که در آیه مذکور موت (مرگ) قبل از حیات (زندگی) ذکر شده است. آنچه درباره موت و حیات می‌توان گفت این که دو مرتبه وجودی نفس انسان هستند. نفس انسان در مرتبه حیات به گونه‌ای است که در ادامه زندگی و کسب کمالات به بدن مادی خود نیاز دارد و از نوعی زندگی مخصوص برخوردار است، ولی بعد از مرگ به گونه‌ای می‌شود که بدون بدن مادی می‌تواند به حیات خود ادامه دهد.

همه‌ی پدیده‌های جهان آفریده خدا هستند. نهایت این که دوگونه پدیده و دو نوع ایجاد داریم. مادی و مجرد. خدای متعال پدیده‌های مادی را از طریق علل و اسباب به آنها وجود می‌دهد، از این نوع ایجاد در قرآن به عنوان «خلق» یاد شده و در زمان و به تدریج وجود پیدا می‌کنند. ولی در ایجادِ پدیده‌های مجرد، تدریج و زمان وجود ندارد.

مثلاً ما آتش خارجی را علت احراق و حریق پنبه را معلول آن می‌دانیم و می‌گوییم آتش علت است و احتراق پنبه معلول. ولی علیت صفت زایدی بر آتش نیست. چنین نیست که در خارج آتشی داشته باشیم و وصف علیتی، بلکه عقل انسان است که بامقایسه بین آتش و احتراق پنبه علیت و معلولیت را از آنها انتزاع و بر آنها حمل می‌کند. علیت در خارج واقعیت دارد ولی نحوه وجود آتش است نه صفتی زاید بر آن.

موجودات دارای نفس هستند، مثل انواع گیاهان که نفس نباتی دارند، و انواع حیوانات که نفس حیوانی دارند، و انسان که نفس انسانی دارد. در گیاهان گفته می‌شود: گرچه بدن آنها از عناصر مختلف جمادی مانند آب، هوا، مواد معدنی، املاح، انرژی، انواع فلزات، ترکیب یافته و آنها نفس ندارند ولی با توجه به این که در این ترکیب تازه، آثار جدیدی پیدا شده مانند...

انسان برای زندگی جاویدان در جهان آخرت آفریده شده است نه برای نابودی و فنا. هدف خدای متعال در آفرینش انسان این بوده که در این جهان با اخلاق نیک و عمل صالح، نفس خویش را پرورش دهد و برای زندگی زیبا و جاویدان در جهان آخرت آماده گردد.

گرچه پیامبران در طول تاریخ و از جمله حضرت آدم که نخستین انسان بود و ابوالبشر نامیده می‌شود، در پیدایش عقیده به خدا و زندگی پس از مرگ نقش داشته‌اند ولی آنان نیز مخترع این عقیده نبوده‌اند بلکه از راه بیدار ساختن فطرت‌ها در تحکیم عقاید و تزکیه و تهذیب نفوس می‌کوشیدند. و چون دعوت آنها بر پایه فطرت استوار بود توفیق می‌یافتند.

این قبیل پرسش‌ها در طول تاریخ مطرح بوده و ذهن انسان‌ها را همواره مشغول ساخته و می‌سازد و در صدد یافتن پاسخ قانع‌کننده بوده است. از همین رهگذر دانشمندان و فیلسوفان کوشش کرده‌اند بدین پرسش‌ها پاسخ دهند تا وجدان حق جوی خود را قانع سازند و حاصل پژوهش‌های خود را در اختیار دیگر انسان‌ها قرار دهند.

انسان بى درد، بى خبر از مسؤولیتها، دور از مسیر هدف نهایى آفرینش و گم کرده راه در بیابان زندگى، باید تکان شدید بخورد و مخصوصاً در آن محیط خواب آلود عصر جاهلیت باید فریادى سخت و تکان دهنده او را بیدار و هشیار سازد و چیزى بهتر از توجه به حوادث هولناکى که در زندگى آینده در پیش است نمى‌تواند این نقش را ایفا کند.

بهشت و دوزخ برزخى، کانونى از نعمت و عذاب است براى نیکوکاران و بدکاران در «جهان برزخ» یعنى عالمى که در میان دنیا و آخرت قرار دارد، چنانکه درباره‌ی شهیدان راه خدا مى‌خوانیم که «آنها زنده‌اند و در پیشگاه پروردگار متنعمند»...

چگونه می‌توان پذیرفت که انسانى تمام عمر خود را که حداکثر هشتاد یا صد سال بوده کار خوب یا بد کرده است ولى میلیونها میلیون سال - و بیشتر - پاداش و کیفر ببیند؟!

در پاداشها و مجازاتهاى الهى که از هر نظر حساب شده است، و دور از اشتباهات و غلط کاریهائى است که قوانین بشرى معمولاً از آنها خالى نیست، این تناسب دقیقاً در میان «اعمال» از یکسو و پاداش و کیفر آنها از سوى دیگر وجود دارد.

اعمال و سخنانى که از ما سر مى‌زند به صورت انرژیهاى گوناگون در فضاى اطراف ما پراکنده مى‌شوند، و روى در و دیوار و حتى بدن ما و زمینى که بر روى آن زندگى مى‌کنیم اثر مى‌گذارند اثرى جاودانى و فناناپذیر و براى همیشه در پرونده‌ی جهان طبیعت بایگانى مى‌شوند، زیرا فنا و نابودى در اینجا مفهوم ندارد.

اصولاً مجازات یا از روح انتقامجویى سرچشمه مى‌گیرد یا براى عبرت دیگران و یا تربیت خود خلافکاران است. و هیچ یک از این سه موضوع درباره‌ی کیفرهاى پس از مرگ درست نیست. اما انتقام و انتقامجویى از ساحت پاک پروردگار بدور است...

در میان هر قوم و ملتى مقیاس سنجشهائى براى تعیین ارزشها وجود دارد که مى‌توان گفت سرنوشت ملتها را همین «مقیاس سنجشها» تعیین مى‌کند، فى‌المثل مقیاس سنجش «علم و عالم» و دانش و دانشمند در دنیاى مادى ماشینى چیزى است و در مکتب انبیاء و رجال آسمانى و وحى چیز دیگر.

نباید فراموش کنیم که روح و جسم ما یک بایگانى عجیب اسرارآمیز از تمام اعمال و رفتار و سخنان عمر ماست، یعنى همانطور که غذاهائى از آغاز عمر تاکنون خورده‌ایم در جسم ما - بدون استثناء اثر گذارده، و آثار هر یک از آنها در خون ما، در سلولهاى بدن، در استخوان و رگ و پى ما وجود دارد...

ایراد دیگرى که در مورد معاد جسمانى مى‌کنند این است که اگر بنا شود تمام افراد انسان در روز رستاخیز با همین بدن مادى بازگردند، اصولاً خاکهاى روى زمین براى آن همه انسان کافى نیست، و به این صورت گرفتار کمبود مصالح اصلى براى ساختمان این همه انسان مى‌شویم!

در قرآن هر کجا سخن از معاد به میان آمده، منظور معاد جسمانى بوده است و اصولاً کمتر کسى در محیط نزول قرآن «معاد روحانى فقط» را انکار مى‌کرده است، بنابراین وحشتى که عرب جاهلى از طرح معاد قرآن داشته به خاطر همان جنبه‌ی جسمانى آن بوده است.

آیا زندگى بعد از مرگ تنها جنبه‌ی روحانى دارد؟ یعنى جسم به هنگام مرگ براى همیشه از ما جدا مى‌شود و زندگى جاویدان تنها مربوط به روح است؟ و یا اینکه معاد در هر دو جنبه صورت مى‌گیرد، یعنى جسم و روح توأماً باز مى‌گردند؟

مکرر آزمایش شده که پدران و مادران و بستگان نزدیک و دوستان صمیمى یک مرتبه و بدون عامل شناخته شده‌اى در درون دل خود احساس تشویش و ناراحتى و اضطراب مى‌کنند بدون آنکه خودشان دلیل آن را بدانند، چیزى نمى‌گذرد که معلوم مى‌شود حادثه‌ی ناگوارى براى فرد مورد علاقه‌ی آنها رخ داده بوده است...

خواب چیست؟ چرا انسان به خواب مى‌رود؟ اصولاً در حال خواب چه نوع تغییرات فیزیولوژیکى در انسان پیدا مى‌شود؟ صحنه‌هایى را که انسان در خواب مى‌بیند و رؤیا نامیده مى‌شود چیست و چگونه است؟