از آن چه در بحث‌های گذشته بیان شد، راه حلّ نخستین اشکال مربوط به مسأله‌ی دعا روشن می‌گردد که بر اثر دعا نه تنها تلاش‌ها و کوشش‌ها به خاموشی نمی‌گراید، بلکه دعا امیدواری، تحرّک، آگاهی و جنبش می‌بخشد؛ و به انسان برای استفاده از نیروهای ذخیره‌اش آمادگی می‌دهد و میزان استقامت شخص را در برابر مشکلات بالا می‌برد و او را به جبران خطاها و اشتباه‌های پیشین دعوت می‌کند.

در بسیاری از دعاها به حال سایر انسان‌ها و مشکلات آنها توجّه شده و برای پیروزی آنان بر مشکلات دعا می‌شود، حتّی در روایات اسلامی می‌خوانیم، بعضی از پیشوایان در بهترین مواقع دعا، ساعت‌ها برای دیگران دعا می‌کردند[6]؛ این‌گونه دعاها روح نوع دوستی را به شدّت در انسان تقویت می‌کند و از توقّف شخصیّت در مرحله فردی جلوگیری کرده، به مرحله‌ی عالی شخصیّت اجتماعی می‌کشاند.

اعتقاد به دعا بر فعّالیّت‌های اجتماعی اثر منفی دارد و همانند آبی است که به روی شعله‌های فروزان کوشش‌ها و تلاش‌های پرثمر پاشیده می‌شود و آنها را به خاموشی می‌کشاند. مؤمنان با این اعتقاد که دعا سلاح یا ترس مؤمن است به جای آشنایی به سلاح‌های دیگر و کاربرد آنها در برابر دشمن، تنها دست به دعا برمی‌دارند و ...

بر خلاف آن چه بعضی می‌پندارند، تقیّه در همه جا واجب نیست، چنان که در همه جا جایز نیست، بلکه همان‌طور که اشاره کردیم در پاره‌ای از موارد، «حرام» و یا «مکروه» است، همان‌طور که در مواردی برای حفظ مصالح مهمتر «جایز» یا «واجب» می‌باشد...

گاهی آنها را به رنگ طبیعت در می‌آورند و گاهی از تاریکی شب استفاده می‌کنند و زمانی با ایجاد «مه مصنوعی» خود را مستور می‌دارند؛ تمام اینها یک نوع تقیّه محسوب می‌شود، حتّی در پاره‌ای از موارد با استفاده از نوع لباس دشمن و تهیّه‌ی کارت‌های هویّت او می‌کوشند در قلب سپاه دشمن نفوذ کنند...

تقیّه در این‌گونه موارد به معنای عقب‌نشینی و خالی کردن میدان نیست، بلکه به منظور باقی‌ماندن در میدان و مقاومت بیشتر در نیل به هدف است و یا به تعبیر دیگر، تغییر شکل مبارزه و استفاده از روش‌های مثبت است. در مورد تقیّه‌ی ابراهیم خلیل(ع) و یا مؤمن آل فرعون که در دو میدان مشابه یکدیگر به مبارزه برخاسته بودند، این نوع تقیّه به خوبی آشکار است. روایاتی که تقیّه را «سپر دفاعی» و «ترس المؤمن» و «حرز المؤمن» معرفی کرده اشاره به همین معنا است.

گرچه در شأن نزول آیه نام افراد مختلفی از جمله «عمّار یاسر» و پدرش «یاسر» و مادرش «سمیّه» و «صهیب» و «بلال» ذکر شده است، ولی همه از یک موضوع حکایت می‌کند که بعضی از مسلمانان برای حفظ جان خود و به هدر ندادن نیروهای انسانی از روی تقیّه اظهار موافقت با مذهب مشرکان کردند و قرآن روش آنها را تأیید نمود.

اگر صبر به معنای تسلیم و ترک مقاومت بود چگونه ممکن بود طبق این آیه بیست نفر از سربازانی که واجد این صفتند، بر دویست نفر، یعنی ده برابر خود، پیروز گردند، بلکه به عکس، چنین صبری باید سبب شکست هزاران نفر در برابر عدّه‌ی معدودی شود، آیه‌ی فوق به مسلمانان دستور می‌دهد که حقّ عقب‌نشینی و متارکه در میدان جنگ در برابر دشمن ندارند، حتّی اگر نفرات آنها به یک دهم جمعیّت دشمن برسد!

«رهبانیّت» (به ضمّ راء و فتح راء هر دو صحیح است) منسوب به «رهبان»، در اصل از مادّه‌ی «رَهَبَ» بر وزن «وَهَبَ» به معنای خوف و خشیّت می‌باشد و به کسانی گفته می‌شود که به عنوان ترس از خدا و پرداختن به عبادت دائمی، ترک دنیا گفته و از مردم و جامعه جدا می‌شوند، و بدیهی است چنین کسانی نه ازدواج می‌کنند و نه تشکیل خانواده می‌دهند.

با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می‌خوانند و تنها رضای او را می‌طلبند و هرگز به خاطر زیورهای دنیا چشمان خود را از آنها بر مگیر؛ و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن، همان‌ها که از هوای نفس پیروی کردند و کارهایشان افراطی است»

در جوامعی که هنوز به سرحدّ جامعه‌ی ایده‌آل نرسیده، زهد و وارستگی پیشوایان سبب می‌شود که محرومان گرفتار عقده‌ی حقارت نشوند و زندگی خود را شبیه زندگی پیشوایان احساس کنند و خود را در کنار آنها و آنها را در کنار خود ببینند، و شخصیّت معنوی آنها، نابود نشود و در نتیجه بتوانند به حقوق واقعی خود برسند.

نکته‌ی مهم این جاست که با وجود تمام این عوامل، انسان در انتخاب یک راه معیّن مجبور نیست، بلکه عاملی به نام «انتخاب و اراده»، پشت سر همه‌ی اینها قرار گرفته که «عامل تعیین کننده‌ی سرنوشت» همان است، اگر چه عوامل دیگر می‌تواند «زمینه» را مساعد یا نامساعد کند، ولی کسانی که این «علل ناقصه» را به جای «علل تامّه» اشتباه کرده‌اند، آنها را دلیل بر جبر دانسته‌اند.

مادّیین و ماتریالیست‌های جدید غالباً جبری هستند، به خصوص آنهایی که اقتصاد را سرچشمه‌ی اصلی همه‌ی مسائل اجتماعی می‌دانند، روی جبر تکیه کرده و آن را به سراسر تاریخ بشر می‌کشانند، افراد را تحت تأثیر جبریِ ساختمانِ ابزار تولید می‌دانند و جامعه‌ها را تحت حکومت جبر تاریخ.

اگر اعمال انسان‌ها را از دایره‌ی قضا و قدر تکوینی خارج بدانیم، نتیجه‌اش آن می‌شود که افراد انسان خالق مستقلّی برای اعمال خود باشند، و این موضوع مستلزم اعتقاد به خدایان متعدّد می‌باشد، یک خدای بزرگ که خالق تمام هستی است و یک سلسله خدایان کوچک که قلمرو و حکومتشان تنها اعمال آنها است و این با عقیده‌ی یکتاپرستان سازگار نیست...

فرض کنید سنگی پرتاب می‌کنیم و شیشه‌ای می‌شکند، شکستن شیشه یک حادثه است که به یقین علّتی دارد، این که می‌گوییم دارای علّت است، «قضای تکوینی» است و به طور قطع میزان شکستگی و اندازه و حدود آن به کوچکی و بزرگی سنگ، قوّت و فشار دست، نزدیکی و دوری فاصله، وزش و عدم وزش باد و مانند اینها بستگی دارد...

اگر آیات قرآن مجید را بررسی کنیم، آیات مربوط به اصول، چندین برابر آیات مربوط به فروع است و تنها درباره‌ی مبدأ و معاد و مسائل مربوط به آن، شاید حدود 3000 آیه داشته باشیم، در حالی که تعداد آیات احکام شاید بیش از 500 آیه نباشد و خطری که از ناحیه‌ی عدم آگاهی از اصول، احساس می‌شود بسیار سنگین‌تر و عمیق‌تر است، به همین دلیل باید این بحث را به خواست خدا، دوش به دوشِ بحث‌های فقهی، توسعه داد.