قرآن حقيقت انسان را روح جاودانه‌ی او می‏داند. روحی كه از بس شرافت دارد به خدا منسوب است. بديهی است تمامی هستی، آفريده‌ی خداست، ولی همان‌گونه كه كعبه را خانه‌ی خدا، ماه رمضان را ماه خدا و روزهای مهم را «يوم الله» می‏گوييم، «روح» را نيز روح منسوب به خدا و از او و به سوی او می‏دانيم[1] و هستی خويش را عين وابستگی به خدا می‏دانيم، همان‌گونه كه تصوير يك چيز در آينه، صد در صد به صاحب عكس وابسته است و اگر او از مقابل آينه كنار رود، تصوير داخل آينه نابود می‏گردد.

هر كس در آن هنگام [موقع رو به رو شدن با كفّار در ميدان نبرد] به آنها پشت كند [مگر در صورتی كه هدفش كناره‌گيری از میدان به منظور حمله‌ی مجدّد و یا به قصد پيوستن به گروهی [از مجاهدان] بوده باشد، [چنين كسی] گرفتار غضب پروردگار خواهد شد و مأوای او جهنّم است و چه بد جایگاهی است [جهنّم].

یکی از فلسفه‌های ازدواج[3] این است که به واسطه‌ی آن دو طایفه با هم متحد می‌شوند و از هم حمایت می‌کنند. علاوه بر اتحاد دو نفر با تشکیل خانواده، زندگی واحد تشکیل می‌شود. لذا شرع مقدس می‌فرماید بهتر است انسان حتی المقدور با بیگانه وصلت کند. چه بسا اقوامی که با هم دشمن هستند یا ارتباط ندارند، ولی با این وصلت آسمانی، با هم برادر و مرتبط می‌شوند. البته این فلسفه، افزون بر تکثیر نسل و جلوگیری از مفاسد است.

اگر اتحاد نبود، کجا ممکن بود که این جمعیت کم در مدتی کوتاه بتواند این اندازه پیشرفت نماید؟ اگر نبود اتحاد در همان صدر اوّل، مسلمانان نابود شده بودند. در شِعبِ ابوطالب وقتی کفار دیدند از هیچ راهی نمی‌توان جلوی ترقی اسلام را گرفت تصمیم گرفتند پیامبر را از بین ببرند. بنی‌هاشم و بنی عبدالمطّلب، چاره‌ای ندیدند، مگر این‌که به دره‌ای پناه برند. لذا همه با هم در شعب ابوطالب، سکنا گزیدند تا خود و پیامبر را از شرّ کفار و مشرکین نجات دهند.

ديل كارنگى مى گويد: «هنگامى كه كارهاى سنگين، قواى ما را از بين مى برند و اندوه ها و وسوسه ها هر نوع اراده اى را از ما سلب مى كنند و بيشتر اوقات كه درهاى اميد به روى ما بسته مى شوند، به خدا روى مى آوريم؛ ولى اصلا چرا بگذاريم روح يأس و نااميدى بر ما چيره شود؟ چرا همه روزه به وسيله خواندن نماز و دعا و به جاى آوردن حمد و ثناى خداوند، قواى خود را تجديد نكنيم و چرا با ذكر الهى بر شرور غالب نگرديم؟».

به همين جهت، توجّه و هشیاری كامل لازم است تا انسان، وسوسه‌های آن پلید رجیم و طردشده‌ی از درگاه خدا را به حومه‌ی دل راه ندهد و دست از تضرّع و ابتهال به درگاه حضرت غفّار بر ندارد كه به هر حال اگر گرهی از كار انسان بايد گشوده شود، به دست خدا، خالق مهربان انسان گشوده می‌شود نه به دست شيطان، دشمن مسلّم انسان!

هر موجود مادی، دو وجهه دارد؛ جهت فعلیت و ثَبات او؛ یعنی صورت فعلیه‌ی که عارض بر او که حافظ اوست و دیگری جهت قوّه و لیاقت ترقی و از این صورت به صورت دیگر آمدن و رسیدن به کمال ثانوی، بعد از کمال اوّل را حرکت نامند. گندم، وجودی دارد فعلی که همان صورت دانه‌ی گندم است که ارزشش این است که می‌شود آن را آسیاب کرده، نان پخت و علاوه بر این، قوّه و لیاقتی هم دارد که زیر خاک پنهان شود و از آن بوته‌ای روییده و گندم بدهد.

«حق» در لغت به‌معنای «ثابت» است. حقّ، یَحقّ اَیْ ثبت، یثبت. حق در دو مورد استعمال می‌شود. اوّل: در فقه بر سلطنت ضعیفه، مقابل ملک و دوم: وظیفه‌ی هر کس به دیگری. وظایف مسلمان بر چهارگونه. است: اوّل وظیفه‌ی هر کس به خداوند متعال؛ دوم: وظیفه‌ی هر کس به خودش؛ سوم: وظیفه‌ی هر کس به دین اسلام و چهارم: وظیفه‌ی هر کس با دیگران. وظیفه‌ی هر کس به خدا، رعایت تقوا و پرهیزکاری است.

يكی از پی‏آمدهای انسان‏‌مداری مادی، سكولاريسم و دخالت ندادن دين در عرصه مناسبات اجتماعی است. اين نگاه مادی‏‌گرايانه كه انسان را نظير يك ماشين می‏شناسد بحران‏های زيادی آفريده است، مانند: بحران هويّت انسان، از خود بيگانگی، بالا رفتن آمار بيماری‏های روانی و خودكشی، بی‏بند و باری، سست شدن اخلاق و روابط عاطفی انسان‏ها و نيز پيدايش دو جنگ بزرگ اول و دوم جهانی با خسارت وحشتناك كه همه، بخشی از عواقب تفكر مادی جديد درباره‌ی انسان بود.

اگر انفاق نکنیم هلاک می‌شویم؛ همان‌گونه که آثار هلاکت در جامعه‌ی ما ظاهر شده. بسیاری از امت‌ها که بسیار مهم‌تر و بزرگ‌تر هم بودند، منقرض شدند و جز نامی در تاریخ از آن‌ها باقی نمانده است. به حال جامعه‌ی خود ترحم کنید و برای سفر آخرت خود، توشه فراهم سازید. آنچه انفاق کنید، برای‌تان می‌مانَد. اموال ذخیره شده‌ی انسان هنگامِ مرگ به دردش نمی‌خورد.

چرخ آموزش مراکز علمی اروپا تا پانصد سال بر اساس ترجمه‌ی کتاب‌های مسلمانان می‌چرخید. ما قدر قرآن را ندانستیم، اما آن‌ها دانستند و ترقی کردند. ما عقب ماندیم و آن‌ها قوی و ثروتمند شدند. اگر می‌خواهیم جایگاه واقعی دین اسلام باز گردد باید توجه بیشتری به قرآن کریم و آموزه‌های این دین نماییم. باید کاری کرد که جوانان با حقیقت قرآن آشنا شوند، چون کارِ ظاهری دوام ندارد.

و امّا توبه از گناهان قسم سوّم: این دسته از گناهان که با «حقوق النّاس» توأم است، توبه از آنها طریق خاصّ جداگانه‌ای دارد و از آن نظر كه مشروط به تحصيل رضای خاطر صاحبان «حق» است، طبعاً دشوارتر از دو قسم گذشته می‌باشد و گنهکاری چنین که علاوه بر تخلّف از فرمان خدا، تضییع حقوق مردم نموده است، در قدم اوّل باید در مقام تدارک حقّ ضایع‌شده‌ی مردم برآید و از هر راهی که ممکن است در جلب رضای خاطر آنان بکوشد.

تمامى داستان‏هاى قرآن پر از پيام‏ها و نكته‏‌هاى خودسازى است. آيه‏‌هايى كه به توحيد و عقايد مى‏‌پردازد، هشدار مى‏‌دهد كه در ديدگاه و محضر خداييد، او به شما آگاه است.[5] مواظب باشيد و... خلاصه هر دسته از معارف قرآنى، آميخته است با رهنمودهاى تربيتى و معنوى.

منشأ خوبی‌ها و بدی‌های افراد از نظر اسلام، از «قلب» سرچشمه می‌گیرد. اگر قلب، پاک و مؤمن و منور به نور الهی بود، صاحب آن رستگار خواهد بود؛ اگر چه گاهی هم معصیتی از او صادر شود، ولی اگر کثیف و تاریک بود صاحبش را به گمراهی می‌کشاند؛ هر چند اعمال خوبی هم داشته باشد. دیده می‌شود افرادی مرتکب معصیت می‌شوند، ولی در همان هنگام دلشان لرزان است و از خوف خدا ناراحتند که چرا چنین کردیم.

خدای متعال برای هدایت بشر و تأمین دنیا و آخرت او احکامی را توسط پیامبران و اولیای خود بیان کرده است. این احکام در واقع، برای عمل مردم به آن‌ها بیان شده است و گفتیم ایمانی که سبب فلاح و رستگاری مردم می‌شود بر اساس روایات، ایمانی است که عمل، جزء یا لازمه‌ی لاینفک (جدایی‌ناپذیر) آن باشد. لذا بدون عمل نمی‌توان امید به ثواب داشت.

عامل سوم بدبختی بشر: رفتار افراد با یکدیگر است. هر چند برای جلوگیری از بدرفتاری مردم با یکدیگر قوانینی وضع شده، قانونِ خود بشر تا چه اندازه می‌تواند جلوی ظلم و تعدی افراد به یکدیگر را بگیرد؟ ازاین‌رو، مردم باید دارای قانونی آسمانی باشند تا نتوانند لغوش کنند. آن‌گونه که دین می‌تواند از تعدی و اجحاف مردم به یکدیگر جلوگیری کند، قانون وضع شده‌ی بشر نمی‌تواند.

خداوند عالم، قسم یاد کرده که تمام افراد انسان در زیانند، و فقط کسانی استثنا شده‌اند که ایمان بیاورند. آیات از «ایمان» به «تجارت»، تعبیر کرده‌اند؛ تجارتی که سبب رستگاری و نجات از عذاب الیم و ورود در جَنّات[2] پروردگار است. خداوند متعال از باب لطف، انبیایی را بر انگیخته تا مردم را به ایمان دعوت کنند و راه تحصیل توشه‌ی آخرت را برای آن‌ها بیان نمایند.

وجود غرائز در انسان براي ادامه زندگي او لازم است. اما آن هنگام كه طوفان غرائز و كشاكش‌ هاي نفساني بر هستي ما چيره شود، جانمان راه رستگاري و افق هاي روشن و دل انگيز عروج و اعتلاي انساني را نمي بيند، روزه هاي مستحبي و واجب آرامشي براي ما فراهم مي آورد تا لختي تأمل كنيم؛ چرا كه فطرتِ كمال خواهِ انساني مي خواهد هر از چند گاهي با خودداري از برخي كارهاي روزمره، اراده خويش را تقويت كند و تعبد و بندگي را به مقامي بالاتر برساند. روزه داري پاسخي به صداي فطرت است.

در روايات آمده، چون شخص «مُحتَضر» یقین به انقضای اجل پيدا كرد، به ملک‌الموت می‌گويد: يک روز به من مهلت ده تا از گناهان خود توبه كنم و توشه‌ی راه بردارم. ملک‌الموت می‌گويد: روزهای عمرت به سر رسيد، ديگر روز نداری! می‌گويد: پس ساعتی مهلتم ده. جواب می‌شنود كه: ساعت‌های عمرت نيز به پايان رسيده است، ديگر ساعت مهلتی در کار نیست. آنگاه باب «توبه» بر او مسدود می‌گردد و روح از بدنش جدا می‌شود.

خداوند قرآن را بر پیامبر اکرم(ص) فرو فرستاد، در حالی که نوری است که قندیل‌های آن خاموش نمی‌شود و چراغی است که افروختن آن فرو نمی‌نشیند و دریایی است که ژرفای آن پیدا نمی‌شود و راهی است که رفتن درآن گمراهی ندارد و شعاعی تابان است که روشنی آن پایان ندارد...