امامان چه زمانی و چگونه امتحان شده‌اند؟

سؤال: امامان چه زمانی و چگونه امتحان شده‌اند و به امامت رسیدند؟ در زیارت حضرت زهرا(س) می‌خوانیم سلام بر کسی که قبل از اینکه به دنیا بیاید امتحان شده است.

جواب:

سؤال مذکور کمی نامفهوم به نظر می‌رسد. اگر منظور پرسش از زمان، آغاز امامت هر یک از امامان باشد باید در پاسخ گفت پس از وفات پیامبر(ص) امیرالمؤمنین(ع) و نیز پس از شهادت هر یک از ائمه، امام بعدی به امامت رسیده‌اند، اما پرواضح است که سؤال‌کننده چنین منظوری ندارد و از ادامه پرسش مقصود شخص سؤال‌کننده معین می‌شود. لذا اصل سؤال را تصحیح می‌کنیم و در مقام پرسش می‌گوییم: آیا ائمه ما قبل از ولادت خود به مقام امامت منصوب‌شده‌اند؟ همچنین آیا ایشان و حضرت صدیقه طاهره(س) قبل از ولادت مورد امتحان الهی قرارگرفته‌اند؟

اولاً حدیثی را حسن بن سلیمان حلی در کتاب «المحتضر» از سلمان فارسی نقل می‌کند:

عن سلمان الفارسي قال: دخلت على رسول اللَّهِ ص فلما نظر إلي قال: يَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنَ الْكِتَابَيْنِ قَالَ يَا سَلْمَانُ فَهَلْ عَلِمْتَ نُقَبَائِيَ الِاثْنَيْ عَشَرَ الَّذِينَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِلْإِمَامَةِ مِنْ بَعْدِي فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ يَا سَلْمَانُ خَلَقَنِيَ اللَّهُ مِنْ صَفَاءِ نُورِهِ فَدَعَانِي فَأَطَعْتُهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِي عَلِيّاً فَدَعَاهُ إِلَى طَاعَتِهِ فَأَطَاعَهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِي وَ نُورِ عَلِيٍّ ع فَاطِمَةَ فَدَعَاهَا فَأَطَاعَتْهُ وَ خَلَقَ مِنِّي وَ مِنْ عَلِيٍّ وَ مِنْ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ فَسَمَّانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسَةِ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَائِهِ فَاللَّهُ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْعَلِيُّ وَ هَذَا عَلِيٌّ وَ اللَّهُ فَاطِرٌ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ اللَّهُ الْإِحْسَانُ وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ اللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَيْنُ- ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْحُسَيْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِيَّةً أَوْ أَرْضاً مَدْحِيَّةً أَوْ هَوَاءً أَوْ مَاءً أَوْ مَلَكاً أَوْ بَشَراً وَ كُنَّا بِعِلْمِهِ أَنْوَاراً نُسَبِّحُهُ وَ نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِيعُ ...[1]

سلمان می‌گوید: خدمت پیامبر اکرم(ص) شرفیاب شدم و ایشان به من نظر افکنده و فرمودند: ای سلمان! خداوند عزّوجلّ هیچ نبی و پیامبری را نفرستاد، مگر آن‌که دوازده جانشین برای او قرارداد.

گفتم: این را از دو کتاب (تورات و انجیل) نیز دریافته بودم.

فرمودند: آیا در مورد دوازده جانشینِ من که خداوند آن‌ها را به امامتِ پس از من برگزیده نیز اطلاعی داری؟

گفتم: خدا و رسول آگاه‌ترند.

فرمودند: ای سلمان! خداوند مرا از نور برگزیده خود آفرید، سپس دعوتم نمود، من نیز اطاعتش نمودم و از نور من، علی را آفرید، پس او را به عبادت خود دعوت نمود و او اطاعت کرد و از نور من و علی، فاطمه را آفرید، پس او را فراخواند و او اطاعتش کرد و از نور من و علی و فاطمه، حسن و حسین را خلق کرد، سپس آن دو را دعوت نمود و آن دو اطاعتش نمودند.

پس خداوند عزّوجل، ما را به پنج نام از اسامی خود نامید: پس الله ستایش‌شده است و من محمدم، الله بلندمرتبه است و این علی است و الله آفریننده است و این فاطمه است و الله، نیکی و احسان است و این حسن است و الله نیکوکننده است و این حسین است. سپس از نور حسین، نُه امام را خلق کرد، پس ایشان را دعوت‌ نمود و آن‌ها اطاعتش کردند، در زمانی قبل از آنکه آسمان پهناور و زمین مستقرّ را خلق نماید، یا هوا و آب و فرشته و بشر را بیافریند و ما را به علم خویش انواری قرارداد که او را تسبیح می‌کردیم و فرمانش را می‌شنیدیم و از او پیروی می‌کردیم ...)

مرحوم مجلسی نیز این حدیث را آورده[2] و در ابتدای بحارالأنوار کلیه آثار حسن بن سلیمان حلّی را معتبر می‌داند.[3] بنابراین با توجه به این حدیث و سایر روایات معصومین علیهم‌السلام قبل از خلقت این عالم، خلقت نوری داشته‌اند و به‌عنوان جانشینان پیامبر(ص) منصوب‌شده بودند.

ثانیاً آنچه در زیارت حضرت فاطمه زهرا(س) از زبان امام باقر(ع) آمده (يَا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَكِ الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ فَوَجَدَكِ لِمَا امْتَحَنَكِ بِهِ صَابِرَة[4]) (اى آزموده شده، خدایي كه شما را خلق کرد پيش از آنكه شما را بيافريند، امتحانت کرد، پس به آنچه آزمود شما را صبور يافت) در کلمات بزرگان به وجوه مختلفی تفسیر شده، برخی امتحان را به قبل از خلقت ایشان و در خلقت نورانی مرتبط می‌دانند که در این صورت امتحان همان پیمان گرفتن عمومی در عالم ارواح از فرزندان آدم معنی می‌شود[5] و یا پیمان محکم‌تر (میثاق غلیظ)[6] که از پیامبران در خلقت نوری گرفته‌شده که وجود صدیقه طاهره(س) به‌تناسب نزدیکی جایگاه با انبیاء مشمول این عهد خداوند گردیده است.

اما شاید با توجه به ترجمه بالا عبارت (الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ) به‌عنوان وصف امتحان کننده که همان خداوند تبارک‌وتعالی هست، باشد که در این صورت در زیارت آمده: ای کسی که خدا شما را آزمود و بر آنچه آزمود شکیبا یافت، همان خدایی که قبل از خلقت مادی شما، در عالمِ نور شما را بیافرید. 

در این صورت که با ادامه زیارت نیز تناسب بیشتری دارد، حاکی از ابتلاء و امتحان در بعد از خلقت مادی است که در تمامی ابتلائات فاطمه زهرا(س) صابر و شکیبا بودند. مهم‌ترین امتحان ایشان پس از وفات پیامبر(ص)، پذیرش ولایت و امامت امیرالمؤمنین(ع) بود که بر این امتحان و مصائب آن صبر کردند و به شهادت رسیدند و ابتلاء و امتحان به تعبیر پیامبر اکرم(ص) برای اولیای خدا کرامت است.[7]

پی‌نوشت‌ها