مولا امیر المؤمنین علیه السلام به همه توصیه می کنند که حتّی اگر به ظاهر نیازی به حمایت اقوام ندارند، ولی هرگز دست از صله رحم و یاری ایشان برندارند که انسان با وجود قدرت و دارایی که دارد، در حکم ید واحده (یک دست) است ولی اگر از حمایت بستگان خود بهره مند گردد، صاحب دستان فراوان و حمایتی قوی می گردد. پاکیزگی اعمال، محبوبیت و حمایت خویشان
در نوشتار قبل در باره دو اثر از آثار دنیوی صله رحم یعنی برطرف شدن فقر و زیاد شدن روزی، و آبادانی شهرها سخن گفتیم و اینک به بررسی آثار دیگر صله رحم خواهیم پرداخت.
پاکیزگی اعمال
یکی از آثار دنیوی صله رحم که ثمرات اخروی فراوانی دارد، پاکیزگی اعمال است. سعادت و شقاوت هر انسان در گرو پاکیزگی عمل او در دنیاست. هر که اعمالش در دنیا پاکیزه تر باشد، از آخرت درخشان تری برخوردار خواهد بود، چراکه آخرت انسان را چیزی جز عملش نمی سازد. بنا بر این اگر در دنیا از مصالح خوبی برای خانه آخرت بهره برده باشد، در سرای باقی از آسایش و نعمت برخوردار خواهد بود و اگر مصالح او خراب و فاسد باشد، در قیامت اهل شقاوت و نقمت می گردد. امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند:
«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ». صله ارحام اعمال را (تزکیه) پاکیزه می گرداند.[1] مرحوم علامه مجلسی در شرح این عبارت می نویسد: «"تزكي الأعمال" أي تنميها في الثواب أو تطهرها من النقائص أو تصيرها مقبولة كأنها تمدحها و تصفها بالكمال». اعمال را تزکیه می کند یعنی اعمال را در ثواب و پاداش رشد می دهد یا از نواقص آن را پاکیزه می سازد و یا آن را مقبول درگاه پروردگار می نماید، گویی صله رحم باعث ستایش اعمال و توصیفشان به کمال است.[2]
رسيدگى و نيكى به خويشاوندان موجب تصفيه و پاكيزگى اعمال و رشد كردار آدمى مى گردد؛ وقتى انسان به شاخ و برگ درخت زندگى خود كه همان اقوام او باشند، رسيدگى كرد، و از خشكيدن حتى برگى از برگ هاى اين درخت جلوگيرى نمود، احساس آرامش و صفاى باطنى خواهد كرد، كه خود عاملى براى تصفيه و رشد اعمال نيك است. وقتى چنين صفائى را حاكم بر نفس خود مشاهده كرد، به تدريج در صدد برمى آيد تا به وسيله نيكي هاى ديگر بر اين صفا و روحانيّت دل بيفزايد، و بالطبع كردار او خالص تر و اعمال نيك او بيشتر مى گردد.[3]
محبوبیت
یکی دیگر از آثار صله رحم، محبوبیت در میان بستگان و خانواده است. امام باقر علیه السلام می فرمایند:
«صِلَةُ الْأَرْحَامِ ... تُحَبِّبُ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ». صله ارحام باعث محبوبیت فرد در میان اهل خانه اش می گردد.[4] همچنین از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمودند:
«صِلَةُ الرَّحِمِ مَنْسَأَةٌ فِي الْأَجَلِ مَحْبَبَةٌ فِي الْأَهْلِ». صله رحم باعث تأخیر در مرگ و محبوبیت در میان بستگان و خویشان است.[5]
افزايش محبت و ايجاد تعاطف ميان خويشان از جمله آثار طبيعى و آشكارى است كه بر اجراى صله رحم و رعايت درست تكاليف و وظايف مربوط به آن مترتب مى شود. ابراز حس وظيفه شناسى، برقرارى تعاملات عاطفى، همكارى و هميارى هدفمند و مسالمت آميز، رعايت حقوق و تكاليف متقابل، و به طور كلى، اِعمال سياست هاى ايثارگرانه و ديگرخواهانه و اهمال شيوه هاى منفعت جويانه و سوداگرانه در تعاملات انسانى، در گستره اى محدود همچون شبكه خويشاوندى آثار و كاركردهاى نافع و مورد انتظارى را به دنبال دارد كه از جمله آن ها ايجاد تعاطف و افزايش محبت ميان خويشان است. انجام دادن اقدامات فوق به مصداق «الناس عبيد الاحسان/ مردم بنده احسان و نیکوکاری هستند» استحكام و شكوفايى پيوندهاى طبيعى ميان خويشاوندان را موجب مى گردد.
پيوندهاى نسبى و سببى ميان گروه هاى انسانى تنها به عنوان يك محرك طبيعى و عامل بالقوه در جذب و ربايش انسان هاى برخوردار از شجره واحد به سوى يكديگر ايفاى نقش مى كند و اين اقدامات مثبت يا منفى و هم سويى يا تخلف از مراعات اقتضائات اين پيوندها در مقام عمل است كه موجب شكوفايى و تقويت و كارايى اين قبيل تعلقات يا خمودى و تضعيف و فراموشى آن ها در عرصه نظام اجتماعى مى گردد.[6]
برخورداری از حمایت خویشان
چنان چه گفته شد، صله رحم و یاری خویشان، باعث ایجاد محبوبیت برای انسان می شود؛ طبیعتا مردم برای کسی که واقعا دوستش دارند، هر کاری که از دستشان بر بیاید انجام می دهند، حال اگر این فرد محبوب، از بستگان ایشان باشد که همواره به یادشان بوده و در انجام صله رحم و دستگیری از ایشان مضایقه نکرده است، قطعا بیش از هر کس دیگری برای او اقدام می کنند و پیوسته در صدد جبران زحمات و الطاف او هستند. و این گونه می شود که فرد از حمایت قوی خویشان و بستگان خود برخوردار می شود تا جایی که حتّی گاهی حاضراند تا جان خود را فدای او کنند. بدیهی است که این نوع رابطه و حمایت تقریبا در هیچ مجموعه دیگری به این شکل و قوّت یافت نمی شود (جز موارد اندک و استثناء). لذا بر همین اساس مولا امیر المؤمنین علیه السلام به همه توصیه می کنند که حتّی اگر به ظاهر نیازی به حمایت اقوام ندارند، ولی هرگز دست از صله رحم و یاری ایشان برندارند که انسان با وجود قدرت و دارایی که دارد، در حکم ید واحده (یک دست) است ولی اگر از حمایت بستگان خود بهره مند گردد، صاحب دستان فراوان و حمایتی قوی می گردد.
لذا علی علیه السلام در این رابطه می فرمایند:
«لَنْ يَرْغَبَ الْمَرْءُ عَنْ عَشِيرَتِهِ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ وَ وَلَدٍ وَ عَنْ مَوَدَّتِهِمْ وَ كَرَامَتِهِمْ وَ دِفَاعِهِمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ هُمْ أَشَدُّ النَّاسِ حِيطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ أَوْ نَزَلَ بِهِ بَعْضُ مَكَارِهِ الْأُمُورِ وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا يَقْبِضُ عَنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً وَ تُقْبَضُ عَنْهُ مِنْهُمْ أَيْدِي كَثِيرَةٍ وَ مَنْ يُلِنْ حَاشِيَتَهُ يَعْرِفْ صَدِيقُهُ مِنْهُ الْمَوَدَّةَ وَ مَنْ بَسَطَ يَدَهُ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا وَجَدَهُ يُخْلِفِ اللَّهُ لَهُ مَا أَنْفَقَ فِي دُنْيَاهُ وَ يُضَاعِفْ لَهُ فِي آخِرَتِهِ وَ لِسَانُ الصِّدْقِ لِلْمَرْءِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ فِي النَّاسِ خَيْراً مِنَ الْمَالِ يَأْكُلُهُ وَ يُوَرِّثُهُ لَا يَزْدَادَنَّ أَحَدُكُمْ كِبْراً وَ عِظَماً فِي نَفْسِهِ وَ نَأْياً عَنْ عَشِيرَتِهِ إِنْ كَانَ مُوسِراً فِي الْمَالِ وَ لَا يَزْدَادَنَّ أَحَدُكُمْ فِي أَخِيهِ زُهْداً وَ لَا مِنْهُ بُعْداً إِذَا لَمْ يَرَ مِنْهُ مُرُوَّةً وَ كَانَ مُعْوِزاً فِي الْمَالِ وَ لَا يَغْفُلُ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ بِهَا الْخَصَاصَةُ أَنْ يَسُدَّهَا بِمَا لَا يَنْفَعُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَضُرُّهُ إِنِ اسْتَهْلَكَهُ».[7]
انسان اگر چه مال و فرزند داشته باشد هرگز نبايد از خويشاوند خود و از دوستى و كرامت و دفاع دستى و زبانى آن ها رو بگرداند، آن ها از همه مردم گِردش را محكم تر دارند و به او مهربان ترند و اگر مصيبتى به او رسد يا بدى برايش پيش آيد، پريشانى او را سامان دهنده ترند و هر كه دست كمك از فاميل خويش باز گيرد، از آن ها يك دست گرفته شده و از خود او دست هاى بسيار، و هر كه نرمى و فروتنى كند دوستش از او مودت بيند. و هر كه چون دارا شود (دست به احسان گشايد) آن چه را داده، خدا در دنيايش جبران كند و در آخرت برايش چند برابر سازد، و نام نيكى كه خدا براى كسى در ميان مردم مي گذارد، از مالى كه مي خورد و به ارث مي گذارد بهتر است، هر يك از شما كه ثروت مالى پيدا كرد، نبايد تكبرش زياد شود، و خود را بزرگ دارد و از خويشاوندش دور شود، و هيچ يك از شما نبايد نسبت به برادرى كه چون مال ندارد و به او احسان نمي كند، از او دورى كند. مبادا يكى از شما چون خويشاوند او حاجتمند است غفلت كند از این که حاجت او را روا كند، به وسیله چیزی كه اگر نگهش دارد سودى ندارد و اگرش از دست بدهد به او زيانى نرسد (زيرا گاهى ممكن است خويشاوندى به چيزى احتياج داشته باشد كه نزد او اضافه است).[8]
امام باقر عليه السلام فرمودند:
«لَمَّا خَرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يُرِيدُ الْبَصْرَةَ نَزَلَ بِالرَّبَذَةِ فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ مُحَارِبٍ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي تَحَمَّلْتُ فِي قَوْمِي حَمَالَةً ...».[9]
چون امير المؤمنين عليه السلام به عزم بصره بيرون رفتند، در ربذه (كه مدفن ابى ذر غفاريست) فرود آمدند. مردى از قبيله محارب خدمت حضرت آمد و عرض كرد: يا امير المؤمنين، من از قبيله خود غرامتى (حمالة[10]) را به عهده گرفتم و چون از برخى از آن ها تقاضاى مواسات و كمك كردم، از سختى و تهيدستى دم زدند. اى امير مؤمنان به ايشان امر فرما كمك كنند و وادارشان كن با من مواسات نمایند. امام فرمودند: آن ها كجايند؟ عرض كرد: دسته اى از آن ها آن جا هستند كه مي بينید. حضرت مركب خود را به سرعت هر چه تمام تر به حركت آوردند... .
امام علیه السلام به آن ها رسيده بر ایشان سلام كردند و پرسيدند چرا با رفيق و همراه خود مواسات نمي كنند؟ آن ها از او، و او از آن ها شكايت كردند، تا امير المؤمنين عليه السلام فرمودند: هر كسى بايد با فاميل خود پيوست داشته باشد زيرا ايشان به احسان و دست گيرى مالى او از ديگران سزاوارترند، و هر فاميلى بايد با كسان خود پيوست داشته باشد اگر روزگار به زمينشان زند، و از آن ها پشت بگرداند؛ زيرا كسانى كه با يكديگر پيوست دارند و بذل و بخشش مي كنند، پاداش يافته و آن هایى كه از هم ببرند و بهم پشت كنند، سنگين بارند، سپس مركب خود را برانگيخت و فرمود: برو.[11]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- دو مورد از آثار دنیوی صله رحم را نام برید؟
2- چگونه صله رحم موجب محبوبیت و حمایت خویشاوندان می شود؟
پی نوشت ها
[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 150.
[2] مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول ج 8 ص 363.
[3] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ج 1 ص 331.
[4] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 152.
[5] همان ص 151.
[6] برگرفته از کتاب: تحليلى اجتماعى از صله رحم (شرف الدین، حسین) ص 277.
[7] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 154.
[8] ر.ک: أصول الكافي (ترجمه مصطفوى) ج 3 ص 225/ أصول الكافي (ترجمه كمره اى) ج 4 ص 457.
[9] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 153.
[10] «حمالة» آن چیزی است که انسان به گردن می گیرد مثل دیه یا غرامت. مانند آن که بین دو گروه جنگ و نزاع درگیرد و خون ها ریخته شود، در این بین فردی ورود پیدا کند و دیه کشته ها را به عهده بگیرد تا صلح و سازش میان دو گروه واقع شود. (مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول ج 8 ص 374)
[11] ر.ک: أصول الكافي (ترجمه مصطفوى) ج 3 ص 224.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده