هیچ یک از آن دو فرشته نتوانستند مرگ را بپذیرند و خود را در راه زندگی دیگری فدا کنند، سپس خدا به آن دو فرشته خطاب کرد که به زمین فرود آیید و ببینید که علی(ع) چگونه مرگ را خریده، خود را فدای پیامبر(ص) کرده است، سپس جان علی(ع) را از شر دشمن حفظ کنید. خیانت بزرگ بنیامیّه
با اینكه بسیاری از مفسّران، شأن نزول این آیه را حادثه «لیلۀ المبیت ـ شبی كه حضرت علی(ع) جای پیامبر(ص) خوابید» میدانند و بر آنند كه این آیه به همین مناسبت و درباره حضرت علی(ع) نازل شده است.
ولی سمرۀ بن جندب در حكومت معاویه با گرفتن چهارصد هزار درهم حاضر شد كه نزول این آیه را دربارهی حضرت علی(ع) انكار نموده و در یك مجمع عمومی بگوید این آیه درباره عبدالرحمن ابن ملجم «قاتل حضرت علی(ع)» نازل شده است.[1]
وی در دوران استانداری «زیاد» در عراق، فرماندار بصره بود و به سبب عنادی که با خاندان پیامبر(ص) داشت، هشت هزار نفر را به جرم دوستی با حضرت علی(ع) كشت و وقتی «زیاد» از وی بازجویی كرد كه چرا و به چه جرأتی این همه افراد را كشتهای و هیچ تصور نکردهای كه در میان آنان بی گناهی وجود داشته باشد در پاسخ گفت از كشتن دو برابر آنان نیز باكی نداشتم. [2]
این سمرۀ بن جندب، كسی است كه در زمان رسول خدا(ص) درخت خرمایی در داخل منزل دیگری داشت و گاه و بیگاه برای سركشی از درخت خود بدون توجه به آنكه در این خانه زن و بچه هستند و باید با اجازه وارد شود، سرش را پایین میانداخت و ناگهانی وارد میشد، صاحب خانه به پیامبر(ص) شكایت كرد حضرت به او فرمودند برای سركشی به درخت خود و ورود به منزل مردم باید از صاحب خانه اجازه بگیری. او نپذیرفت و حتی حاضر نشد درخت خرمای خود را به چند برابر قیمت، به رسول خدا(ص) بفروشد و اصرار میورزید كه برای سركشی درخت هرگز اجازه نخواهد گرفت، پیامبر(ص) به دنبال این اصرار او به صاحب خانه فرمودند برو درخت این مرد را بكن و به دور بینداز و به سمرۀ فرمود:
«اِنَكَ رَجُلٌ مُضارّ وَ لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ فِی الاِسلام»[3]
«یعنی تو مرد زیان رسانی هستی و اسلام اجازه نمیدهد كسی ضرر ببیند یا به كسی ضرر بزند.» و همین فرمایش رسول خدا(ص) به صورت یك قاعدهی فقهی به نام قاعدی «لاضرر» در آمده كه صاحب نظران فقهی در اینگونه موارد طبق آن قاعده فتوی میدهند.
برگردیم به اصل موضوع، گفته شد آیهای كه به گفته بسیاری از مفسّران و محدّثان اهل سنّت درباره حضرت علی(ع) نازل شده، دستگاه تبلیغاتی بنیامیّه با استفاده از افرادی چون سمرۀ بن جندب، تحریف كرده و به دروغ ادّعا كردند كه این آیه درباره قاتل حضرت علی(ع) نازل شده كه او با اقدام به كشتن آن حضرت جان خود را در خطر انداخته است. اینگونه تحریفها نشان دهندهی این نكته است كه مردم شام چنان تحت تأثیر تبلیغات دستگاه اموی قرار گرفته بودند كه هر چه از دهان گویندگان آن دستگاه میشنیدند، میپذیرفتند و از اینكه مردم شام امثال این مطالب را قبول میكردند معلوم میشود كه آنان كوچكترین اطلاعی از تاریخ اسلام نداشتند. زیرا هنگام نزول آیات قرآن، عبدالرحمن به دنیا نیامده یا به محیط حجاز قدم نگذاشته و پیامبر(ص) را ندیده بود تا درباره او آیهای نازل شود.
حضرت علی(ع) این حادثه تاریخی را به شعر سروده و فرمودند:
(وَقُُیْتُ بِنَفسی خَیرَمَن وَطَأَ الحَصی
محمّد لَمّا خافَ اَنْ یَمْکُرُوا به
وَ بِتُّّ اُراعیهم مَتی یَنْشُرُونَنی
وَ مَنْ طافَ بِاْلبَیتِ العَتیق وَ بِاْلحِجرِ
فَوقَاهُ رَبّی ذوُ اْلجَلالِ مِنَ المَکِر
وَ قَدْ وَطَّنتُ نَفسی عَلی القَتل وَالاَسِر)
«من جان خود را برای بهترین فرد روی زمین و نیکوترین شخصی که خانه خدا و حجر اسماعیل را طواف کرده است سپر قرار دادم آن شخص «محمّد(ص)» بود و من هنگامی دست بهاین کار زدم که کافران نقشه قتل او را کشیده بودند ولی خدای من او را از مکر دشمنان حفظ کرد. من در بستر وی شب را به روز آوردم و در انتظار حملهی دشمن بودم و خود را برای مرگ و اسارت آماده کرده بودم.»
دانشمندان شیعه و سنّی گفتهاند که در آن شب خداوند به دو فرشته خود، جبرئیل و میکائیل خطاب کرد که، اگر من برای یکی از شما مرگ و برای دیگری حیات مقدّر کنم کدام یک از شما حاضر است مرگ را بپذیرد تا دیگری زندگی کند؟ هیچ یک از آن دو فرشته نتوانستند مرگ را بپذیرند و خود را در راه زندگی دیگری فدا کنند، سپس خدا به آن دو فرشته خطاب کرد که به زمین فرود آیید و ببینید که علی(ع) چگونه مرگ را خریده، خود را فدای پیامبر(ص) کرده است، سپس جان علی(ع) را از شر دشمن حفظ کنید.[4]
حضرت علی(ع) در شورای شش نفری که به فرمان خلیفه دوم برای تعیین خلیفه بعد از او تشکیل شد، به این امتیاز خود بر سایر اعضاء شورا اشاره کرده و فرمود:
من شما اعضاء شورا را به خدا سوگند میدهم که آیا جز من کسی بود که برای پیامبر(ص) در غار غذا ببرد؟
آیا جز من کسی در جای او خوابیده و خود را سپر بلای او کرد؟ همگی گفتند والله جز تو کسی نبوده است.[5]
هجرت حضرت علی(ع) به سوی مدینه
چند روز پس از آن که رسول خدا(ص) از مکّه به مدینه هجرت فرمودند، حضرت علی(ع) نیز به دنبال آن حضرت به مدینه هجرت فرمود.
شبی که حضرت علی(ع)، جای پیامبر(ص) خوابید آن شب رسول خدا(ص) از مکّه بیرون رفته و در غار «ثور» پنهان شدند.
پیامبر اعظم(ص) سه شب در غار به سر بردند، در یکی از شبها حضرت علی(ع) با یک نفر دیگربه دیدن پیامبر(ص) به غار رفتند. پیامبر(ص) دستورهای زیر را به آن حضرت دادند:
1. دو شتر برای من و همسفرم آماده کن، در این موقع ابوبکر که همسفر پیامبر(ص) بود گفت: من قبلاً دو شتر برای این کار آماده کرده ام. پیامبر(ص) فرمودند: در صورتی این دو را از تو میپذیرم که پول هر دو را بپردازم و سپس به علی(ع) دستور دادند که پول شتران را بپردازد.[6]
2. من امین قریش هستم و هم اکنون امانتهای مردم در خانهی من است، فردا باید در محلّ معیّنی از مکّه بایستی و با صدای بلند اعلام کنی که هرکس امانتی نزد محمّد(ص) دارد بیاید و آن را از من بگیرد.
بعد از ردّ امانتهای مردم خود را آمادهی مهاجرت کن، هر وقت نامهی من به تو رسید، دخترم فاطمه(س) و مادرت فاطمه و فاطمه دختر زبیربن عبدالمطلب را همراه خود بیاور و اگر کسانی از بنی هاشم خواستار مهاجرت شدند مقدّمات هجرت آنان را فراهم کن و سپس فرمود: از این پس هر خطری که در کمین تو بود از تو برطرف شده است و دیگر آسیبی به تو نخواهد رسید.
حضرت علی(ع) روز بعد طبق فرمان رسول خدا(ص) در محل مناسبی که اجتماع مردم بیشتر بود، حضور پیدا کرده و با صدای بلند فریاد زدند هر کس امانتی نزد پیامبر(ص) دارد بیاید، و صاحبان امانت به دنبال آن نزد حضرت آمده امانتهای خود را گرفتند. و بعد از آن که در اجرای دستوری که رسول خدا(ص) داده بودند که افراد ناتوانی از مسلمانان را که مایل به مهاجرت هستند کمک کند و سپس با فواطم «سه فاطمه ای که ذکر شد» به سوی مدینه حرکت کند اقدام فرمود.[7]
پس از رسیدن نامه به آن حضرت توسط ابوواقدلیثی، حضرت به آن گروه از مؤمنان که آمادهی مهاجرت بودند پیغام دادند که مخفیانه از مکّه بیرون روند و در چند کیلومتری شهر، در محلی به نام «ذوطُُوی» توقف کنند تا حضرت علی(ع) و همراهانش به آنها ملحق شوند. خود حضرت با اینکه به آنان سفارش فرموده بود که مخفیانه و در تاریکی شب حرکت کنند، شخصاً روز روشن بار سفر بست و زنان را با کمک «ایمن» فرزند امّ ایمن سوار بر کجاوه فرمود و به«ابو واقد» فرمود: شتران را آهسته بران، زیرا زنان توانایی تند رفتن را ندارند.
ابن شهرآشوب میگوید: عباس«عموی پیامبر(ص)» از تصمیم حضرت علی(ع) آگاه شد و دانست که میخواهد در روز روشن و در برابر دیدگان دشمنان مکّه را ترک گوید و زنان را همراه خود ببرد، از این رو خود را فوراً به آن حضرت رساند و گفت: محمّد(ص) مخفیانه مکّه را ترک گفت و قریش برای یافتن او تمام نقاط مکّه و اطراف آن را زیر پا نهادند، تو چگونه مکّه را با این همراهان در برابر چشم دشمنان ترک میگویی؟ نمیدانی که ممکن است تو را از حرکت باز دارند؟
علی(ع) در پاسخ عموی خود فرمود: شبی که با پیامبر(ص) در غار ملاقات کردم و دستور داد که با زنان بنی هاشم از مکّه مهاجرت کنم به من نوید داد که از این پس به من آسیبی نخواهد رسید، من به پروردگارم اعتماد و به قول محمّد(ص) ایمان دارم و راه او با من یکی است، پس در روز روشن و در برابر دیدگان قریش، مکّه را ترک میگویم! سپس اشعاری سرود که مضمون آنها همان است که بیان شد.[8]
خودآزمایی
1- اینگونه تحریف تفسیر آیات (مثلاً شأن نزول آیه حادثه «لیلۀ المبیت») نشان دهنده چیست؟
2- حضرت علی(ع) در شورای شش نفری که به فرمان خلیفه دوم برای تعیین خلیفه بعد از او تشکیل شد، به کدام امتیازهای خود بر سایر اعضاء شورا اشاره کردند؟
3- پیامبر(ص) در غار ثور چه دستورهایی را به حضرت علی(ع) دادند؟
پی نوشت ها
[1] - شرح نهج البلاغۀ، ابن ابی الحدید، ج 1
[2] - تاریخ طبری ،إبن جریر طبری ، ج 6 ، ص 132
[3] - فروع الکافی، محمّد بن یعقوب کلینی، ج1، ص 414
[4] - الفضائل ، إبن شاذان، ص 124 و 125 – إحیاء العلوم ، الغزالی، ج3 ، ص238
[5] - الخصال، صدوق،ج2 ، ص 123
[6] - سیره إبن هشام ، ج 3، ص98
[7] - مناقب ، إبن شهرآشوب، ج1، ص 183
[8] - مناقب ، إبن شهرآشوب، ج1، ص184
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله علی تهرانی