آسان شدن حساب در قیامت

آسان شدن حساب در قیامت

در نوشتار قبل اولین اثر صله رحم در قیامت را مطرح نمودیم و برای آن که اهمیت آن روشن شود، مقدمه ای را در باره کیفیت و دقّت حساب روز قیامت و مقایسه آن با دادگاه های دنیا بیان کردیم. همچنین در این رابطه از مشاهده اعمال در قیامت سخن گفتیم. اینک به ادامه این بحث پرداخته و نتیجه آن را ذکر خواهیم کرد.

حضور اعمال و تجسّم آن در قيامت

در معارف دینی از حضور اعمال در قیامت تحت عنوان تجسّم اعمال یاد شده و علما فصلی را برای توضیح آن اختصاص داده اند. از جمله در تفسیر نمونه، ذیل آیه 30 سوره آل عمران: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»، چنین آمده است:
قرآن مجيد در آيه مورد بحث و آيات زياد ديگرى از اين حقيقت پرده بر مى ‏دارد كه در قيامت اعمال نيك و بد انسان، هر كدام در شكلى تجسم يافته و در عرصه محشر حاضر مى‏ شود. واژه «تجد» از ماده «وجدان» (يافتن) ضد فقدان و نابودى است و كلمه «خير» و «سوء» كه به صورت نكره آمده در اين جا مفيد عموم است، يعنى هر انسانى در آن روز تمام اعمال خوب و بد خود را - هر چند كم باشد - در نزد خود مى ‏يابد. گناهكار دوست مى ‏دارد ميان او و عملش فاصله زيادى بيفتد و هرگز آرزوى از بين رفتن عمل خود را نمى ‏كند. اين نشان مى ‏دهد كه نابودى اعمال امكان‏ پذير نيست و به همين دليل تمناى آن را نمى ‏نمايد. آيات فراوان ديگرى نيز اين مطلب را تاييد مى ‏كند مانند آيه 49 سوره كهف: «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً/ (گنهكاران) در روز رستاخيز، تمام اعمال گذشته خود را در برابر خود حاضر مى ‏بينند و خداوند به هيچ كس، ستم نمی کند».
از بعضى آيات به دست مى ‏آيد كه اين جهان كشتزار جهان ديگر است و عمل انسان بسان دانه ‏اى است كه كشاورز در دل خاك مى ‏افشاند، سپس همان دانه رشد و نمو كرده همان دانه را با مقادير زيادترى برداشت مى‏ كند، اعمال انسان نيز با تبدلات و تغييرات بيشترى كه لازمه سراى رستاخيز است به خود انسان باز مى ‏گردد، چنان كه خداوند در سوره شورى آيه 20 مى‏ فرمايد: «مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ/ هر كس كشت آخرت را بخواهد كشته او را افزايش مى ‏دهيم». از بعضى از آيات ديگر به دست مى ‏آيد كه كارهاى نيك اين جهان در جهان ديگر به صورت نور و روشنايى در مى ‏آيند، منافقان از مؤمنان مطالبه اين نور را مى ‏كنند، و مى‏ گويند: «انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ/ صبر كنيد تا ما از نور شما بهره گيريم». و به آن ها گفته مى ‏شود: «ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً/ بازگرديد، اين نور را از دنيا طلب كنيد».
اين آيات و ده ‏ها آيات ديگر مى‏ رساند كه ما، در روز رستاخيز عين عمل را به صورت كامل ‏تر مى‏ يابيم و اين همان تجسم اعمال است كه دانشمندان اسلامى به آن قائل ‏اند. روايات بسيارى نيز از پيشوايان بزرگ اسلام بر اين مطلب گواهى مى‏ دهند كه ما در اين جا به يك نمونه اكتفاء مى ‏كنيم: پيامبر اسلام به يكى از كسانى كه تقاضاى موعظه كرده بود، فرمودند: «وَ إِنَّهُ‏ لَا بُدَّ لَكَ‏ يَا قَيْسُ‏ مِنْ‏ قَرِينٍ‏ يُدْفَنُ‏ مَعَكَ‏ وَ هُوَ حَيٌّ وَ تُدْفَنُ مَعَهُ وَ أَنْتَ مَيِّتٌ فَإِنْ كَانَ كَرِيماً أَكْرَمَكَ وَ إِنْ كَانَ لَئِيماً أَسْلَمَكَ ثُمَّ لَا يُحْشَرُ إِلَّا مَعَكَ وَ لَا تُبْعَثُ إِلَّا مَعَهُ وَ لَا تُسْأَلُ إِلَّا عَنْهُ فَلَا تَجْعَلْهُ إِلَّا صَالِحاً فَإِنَّهُ إِنْ أَصْلَحَ آنَسْتَ بِهِ وَ إِنْ فَسَدَ لَا تَسْتَوْحِشُ إِلَّا مِنْهُ وَ هُوَ فِعْلُكَ». ‏[1] اى قيس! ناگزير، همنشينى دارى كه پس از مرگ، همراه تو دفن مى ‏شود، در حالى كه او زنده است و با او دفن مى ‏شوى در حالى كه تو مرده‏ اى، اگر او نيك و گرامى باشد، تو را گرامى مى ‏دارد و هر گاه او پست باشد تو را تسليم حوادث مى‏ كند، سپس او با كسى جز تو محشور نمى‏ شود و تو هم با كسى جز او به صحنه رستاخيز نمى ‏آيى، از تو در باره غير آن سؤالى نمى ‏شود، بنا بر اين، سعى كن آن را به صورت شايسته انجام دهى، زيرا اگر آن، شايسته باشد، با او انس مى‏ گيرى و گر نه از هيچ كس جز او وحشت ندارى و آن «عمل» تو است.[2]

هر فردی حسابگر اعمال خویش

به قدری همه چیز واضح است که برای نتیجه گیری نیازی به قاضی و حاکم دقیقی نیست، بلکه خود مجرمین نیز وقتی همه اعمال ریز و درشت خود را مجسّم می بینند، به طوری که ذره ای از آن از قلم نیفتاده - چنان چه قرآن می فرماید: «وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً». و كتاب [كتابى كه نامه اعمال همه انسان هاست‏] در آن جا گذارده مى شود، پس گنهكاران را مى‏ بينى كه از آن چه در آن است، ترسان و هراسانند و مى‏ گويند: «اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را فرونگذاشته مگر اين كه آن را به شمار آورده است؟! و (اين در حالى است كه) همه اعمال خود را حاضر مى ‏بينند و پروردگارت به هيچ كس ستم نمى ‏كند.[3] – از سرنوشت خود باخبر می شوند و خود را برای عذاب الهی مهیّا می کنند.
لذا خداوند متعال در قرآن کریم در باره حسابرسی اعمال بندگان می فرماید: «وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً * اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى‏ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً». و هر انسانى، اعمالش را بر گردنش آويخته ‏ايم و روز قيامت، كتابى براى او بيرون مى ‏آوريم كه آن را در برابر خود، گشوده مى ‏بيند! (اين همان نامه اعمال اوست!) * (و به او مى ‏گوييم:) كتابت را بخوان، كافى است كه امروز، خود حسابگر خويش باشى.[4] يعنى آن قدر مسائل روشن و آشكار است و شواهد و مدارك زنده كه جاى گفتگو نيست و هر كس اين نامه عمل را بنگرد مى ‏تواند قضاوت و داورى كند، هر چند شخص «مجرم» باشد، چرا كه اين نامه عمل، مجموعه ‏اى از آثار خود عمل است، و يا نفس اعمال، و به اين ترتيب چيزى نيست كه بتوان آن را حاشا كرد. آيا اگر من صداى خودم را از نوار ضبط صوت بشنوم، يا عكس دقيق خود را به هنگام انجام يك عمل نيك يا بد ببينم، مى ‏توانم حاشا كنم؟ كيفيت تشكيل نامه عمل در قيامت از اين هم زنده ‏تر و دقيق تر است.[5]

حساب سخت و آسان

آن چه تاکنون در باره محاسبه اعمال در قیامت گفته شد، تنها گوشه ای از حقیقتی است که در آیات فراوان قرآن کریم و روایات کثیر اهل بیت علیهم السلام بیان گردیده است. دانستن همین مقدار کافی است تا هر فرد عاقلی دقت و سختی محاسبه اعمال در دادگاه قیامت را قدری درک کند. حال وقتی طبق برخی آیات و روایات می فهمیم که گروهی افراد به خاطر اعمال درستی مثل صله رحم، مشمول رحمت خدا واقع شده و در حسابرسی اعمال به ایشان سخت گرفته نمی شود، تازه این جاست که قدر این اعمال و اهمیت آن ها بیشتر نمایان می شود. در مورد کیفیت حسابرسی در قیامت، دسته بندی های مختلفی با توجه به معیارهای مختلف وجود دارد. در یک تقسیم بندی نیز حسابرسی افراد در قیامت به دو دسته: سخت و آسان تقسیم می شود.
گروهی در قیامت به سختی مورد حسابرسی واقع می شوند که قرآن کریم از آن تعبیر به «حساب شدید» و یا «سوء الحساب» نموده است. خداوند در سوره طلاق می فرماید: «وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِيداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً».  چه بسيار شهرها و آبادي ها كه اهل آن از فرمان خدا و رسولانش سرپيچى كردند و ما به شدّت به حسابشان رسيديم و به مجازات كم ‏نظيرى گرفتار ساختيم.[6] همچنین در سوره رعد فرموده است: «لِلَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنى‏ وَ الَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لافْتَدَوْا بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ». براى آن ها كه دعوت پروردگارشان را اجابت كردند، (سرانجام و) نتيجه نيكوتر است و كسانى كه دعوت او را اجابت نكردند، (آن چنان در وحشت عذاب الهى فرو مى ‏روند، كه) اگر تمام آن چه روى زمين است، و همانندش، از آنِ آن ها باشد، همه را براى رهايى از عذاب مى ‏دهند! (ولى از آن ها پذيرفته نخواهد شد!) براى آن ها حساب بدى است و جايگاهشان جهنم، و چه بد جايگاهى است.[7]
امّا گروه دیگر که همان اصحاب الیمین هستند، حسابرسی اعمالشان سهل و آسان است و مورد عنایت و لطف پروردگار قرار می گیرند: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً». پس كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شود، * به زودى حساب آسانى براى او مى ‏شود.[8]
اين ها كسانى هستند كه در مدار اصلى آفرينش، در همان مدارى كه خداوند براى اين انسان و سرمايه ‏ها و نيروهاى او تعيين كرده حركت مى ‏كنند، و تلاش و كوشش آن ها همواره براى خدا، و سعى و حركتشان به سوى خدا است، در آن جا نامه اعمالشان را به دست راستشان مى ‏دهند كه اين نشانه پاكى عمل و صحت ايمان و نجات در قيامت است، و مايه سرافرازى و سربلندى در برابر اهل محشر. هنگامى كه در پاى ميزان عدل قرار مى ‏گيرند، ميزانى كه كم ترين وزن ها را مى ‏سنجد، خداوند حساب را بر آن ها آسان مى‏ گيرد، از لغزش هايشان مى ‏گذرد، و به خاطر ايمان و اعمال صالح، سيئات آن ها را تبديل به حسنات مى‏ كند.
در اين كه منظور از «حساب يسير» چيست بعضى گفته‏ اند: منظور حساب سهل و آسان است كه سخت ‏گيرى و دقت در آن نباشد، از سيئات بگذرد و حسنات را پاداش دهد. در حديثى از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله مى ‏خوانيم: «ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ حَاسَبَهُ‏ اللَّهُ‏ حِسَاباً يَسِيراً وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ قَالُوا وَ مَا هِيَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ تُعْطِي مَنْ حَرَمَكَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَكَ». سه چيز در هر كس باشد خداوند حساب او را آسان مى ‏كند، و او را به رحمتش در بهشت وارد مى ‏سازد. عرض كردند: آن ها چه چيز است اى رسول خدا؟! فرمود: عطا كنى به كسى كه تو را محروم كرده، و پيوند برقرار سازى با كسى كه از تو بريده، و عفو كنى كسى را كه به تو ستم كرده است.[9]
آری کسانی که - با شرط ایمان - اهل صله رحم هستند، در واقع در زمره اصحاب الیمین قرار می گیرند و در سرای قیامت که همه از دقت و سنگینی محکمه عدل الهی در هراس اند، مورد الطاف و مغفرت حضرت حق واقع شده و در حسابرسی ایشان سخت گیری نمی شود. این یکی از ثمرات درخشان صله ارحام است که اگر جز این ثمره، صله رحم نتیجه دیگری نداشت، کافی بود تا انسان عاقل از آن غفلت نورزد.
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- توضیح دهید این که به فرموده قرآن: «هر فردی کافی است که حسابگر اعمال خویش باشد»، به چه معناست؟
2- با توجه به آیات قرآن، حساب سخت و آسان در قیامت را توضیح دهید؟

پی نوشت ها

[1] الأمالي (للصدوق) ص 3.
[2] ر.ک: تفسير نمونه ج ‏2 ص 507 تا 508.
[3][3] سوره کهف/ آیه 49 (ترجمه مکارم).
[4] سوره اسراء/ آیه 13 و 14 (ترجمه مکارم).
[5] تفسير نمونه ج ‏12 ص 50. (با تلخیص)
[6] سوره طلاق/ آیه 8 (ترجمه مکارم).
[7] سوره رعد/ آیه 18 (ترجمه مکارم).
[8] سوره انشقاق/ آیه 7 و 8 (ترجمه مکارم)
[9] تفسير نمونه ج ‏26 ص 302 و 303.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده