چگونگی نزول و حفظ قرآن

بخش دوّم: پیامبر اسلام (نبوت خاصه) | ۱۱

چگونگی نزول و حفظ قرآن

قرآن کتاب آسمانی و کلام خداست. معانی و مفاهیم عالی قرآن در قالب کلمه‌ها و جمله‌های عربی ریخته شده و توسط جبرئیل بر قلب نورانی پیامبر اسلام نازل گشته است.
آیات قرآن در مدت 23 سال در مواقع و مناسبت‌های مختلف، در سفر و حضر، در جنگ و صلح، بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد.
گاهی یک آیه، و زمانی چند آیه و گاهی یک سوره تمام نازل می‌شد.
قرآن 114 سوره دارد و تمام آنها جز سوره‌ی توبه با بسم‌الله شروع شده است. هر سوره‌ای از چند آیه تألیف شده است. سوره‌های بزرگ، سوره‌ی طوال و سوره‌های کوچک سوره‌ی قصار، نامیده می‌شوند.
تعدادی از سوره‌ها در مکه یا اطراف آن نازل شده‌اند که سوره‌ی مکی می‌نامند و برخی دیگر در مدینه یا اطراف آن نازل شده که مدنی گفته می‌شوند.
پیامبر اکرم(ص) در حفظ و بقای مجموع قرآن و جلوگیری از تغییر و تحریف آن، عنایت کامل داشت، به همین منظور در انجام سه عمل اهتمام می‌ورزید:
1. هر آیه‌ای که بر قلب نورانی پیامبر نازل می‌شد فوراً آن را بر زبان جاری می‌ساخت و تلاوت می‌کرد. همیشه در حافظه‌اش باقی بود و فراموش نمی‌کرد، زیرا عصمت آن حضرت مانع از فراموشی و اشتباه می‌شد.
قرآن می‌گوید: ما تو را قاری قرآن قرار می‌دهیم که هیچ فراموش نکنی.[1]
پیامبر(ص) به خواندن قرآن و تکرار آن عنایت داشت و آن را در هر مناسبتی قرائت می‌کرد. در خطبه‌ها، بیان احکام و مسائل اخلاقی و مانند آن از آیات مناسب استفاده می‌کرد. در نمازهای واجب و مستحب مقداری از قرآن را می‌خواند. هر روز تعدادی از آیات را تلاوت می‌کرد؛ به ویژه در ایام مبارک ماه رمضان، رسول خدا با این که درس نخوانده بود، حافظ مجموع آیات قرآن بود و همه را به ترتیب نزول قرائت می‌نمود. در گرفتن قرآن از جبرئیل و حفظ و ابلاغ آن به مردم از خطا و نسیان معصوم بود.
2. هر سوره یا آیه‌ای که بر رسول خدا(ص) نازل می‌شد برای اصحاب می‌خواند و توصیه می‌کرد تا آن را حفظ کنند. البته بقیه مسلمانان نیز سعی داشتند آیات نازل شده را بشنوند و حفظ کنند. پیامبر اسلام(ص) نیز در این جهت سعی داشت آیاتی را که اصحاب فرا می‌گیرند صحیح و بی غلط باشد.
حافظان قرآن هم آیات را برای پیامبر(ص) می‌خواندند تا از صحت آنها مطمئن شوند.
بدین وسیله جمع کثیری از اصحاب، قرائت مجموع قرآن یا بعض آن را به طور صحیح فرا گرفتند، که در میان آنان هفت نفر شهرت یافته‌اند.
سیوطی می‌نویسد: در میان کسانی که قرآن را بر پیامبر قرائت کرده‌اند هفت نفر شهرت بیشتری دارند: عثمان، علی، ابی، زیدبن ثابت، ابن مسعود، ابوالدرداء و ابوموسی اشعری.[2]
چون رسول‌خدا(ص) بر یاد گرفتن و حفظ قرآن تأکید فراوان داشت، جمع کثیری از اصحاب، در حد استعداد خود، مقداری از قرآن را حفظ کردند. در این میان جمعی از آنان توفیق یافتند که تمام قرآن را حفظ کنند، که قرّا یا حافظان قرآن نامیده می‌شدند. تعداد آنها به طور دقیق روشن نیست، اما زیاد بوده‌اند.
سیوطی از قرطبی نقل می‌کند: در جنگ یمامه هفتاد نفر از قرّا کشته شدند.
در زمان پیامبر(ص) نیز همین مقدار در بئر معونه به قتل رسیدند.[3]
از این عبارت استفاده می‌شود که حافظان قرآن آن قدر زیاد بودند که 140 نفر آنان در این دو جنگ کشته شدند. البته معلوم نیست که کشته‌شدگان، حافظ همه قرآن بوده‌اند یا مقداری از آن.
بعضی از نویسندگان هم عقیده دارند که حافظان کل قرآن کم‌تر از این تعداد بوده‌اند.
شیخ عبدالحی کتانی می‌نویسد:
در زمان رسول خدا ده نفر حافظ کل قرآن بودند: علی، عثمان، ابیّ بن کعب، معاذبن جبل، ابوالدرداء، زیدبن ثابت، ابوزید انصاری و تمیم داری، عبادة بن ثابت و ابوایوب.[4]
3. کتابت و تدوین. رسول خدا(ص) برای نوشتن قرآن چندین نفر را برگزیده بود. وقتی آیه‌ای نازل می‌شد یکی از آنان را احضار می‌کرد و آیه را برایش املا می‌نمود تا بنویسد. بعد از آن از نویسنده می‌خواست تا نوشته‌اش را باز خوانی کند. خوب گوش می‌داد، اگر اشتباهی داشت دستور می‌داد آن را اصلاح نماید. گاهی رسول خدا(ص) جای آیه را برای نویسنده تعیین می‌کرد و می‌فرمود: این آیه را در فلان سوره و بعد از فلان آیه بنویس.[5]
نویسندگان رسول خدا(ص) زیاد بودند و تا 43 نفر شمرده‌اند.[6] اما همه‌ی آنان کاتب وحی نبودند بلکه برخی آنان کاتب نامه‌های آن حضرت بودند.
شیخ عبدالحی می‌نویسد: عثمان‌بن عفان و علی کاتب وحی بودند، چنان چه این دو نفر حضور نداشتند، ابیّ‌بن کعب و زیدبن ثابت مأمور نوشتن می‌شدند، اگر هیچ کدام از آنان حاضر نبودند هر یک از نویسندگان که حاضر بود کتابت را بر عهده می‌گرفت. آنان عبارت بودند از: معاویه، جابربن سعید، ابان بن سعید، علاء حضرمی و حنظلة بن ربیع.[7] این افراد کسانی هستند که نسخه‌ی قرآن مخصوص پیامبر(ص) را نوشته‌اند. البته افراد دیگری هم بوده‌اند که آیات را در نسخه‌های خودشان ثبت می‌کردند؛ حتی بعضی کاتبان وحی علاوه بر کتابت نسخه‌ی رسول خدا برای خودشان نیز می‌نوشتند و بدین وسیله قرآنی را برای خود تهیه کردند.
نویسندگان، هر سوره را از «بسم ‏الله الرحمن الرحيم» که در آغاز سوره نازل می‌شد، شروع می‌کردند. آیات را پشت سر هم می‌نوشتند تا زمانی که «بسم ‏الله الرحمن الرحيم» جدیدی نازل می‌شد که علامت شروع سوره‌ی دیگر بود.
سپس آیات جدید را ثبت می‌نمودند، جز در موارد مخصوصی که پیامبر(ص) دستور می‌داد آیه‌ای را در سوره‌ی دیگر و در جای مخصوص ثبت نمایند.
یعقوبی می‌نویسد:
ابن عباس گفت: فاصله‌ی میان دو سوره را با «بسم ‏الله» می‌شناختند. وقتی بسم‌الله نازل می‌شد می‌فهمیدند که سوره‌ی سابق تمام شده و سوره‌ی دیگری آغاز گشته است.[8]

کاغذ آن زمان

در این جهت تردید نیست که کاتبان وحی آیات قرآن را بر چیزی می‌نوشته‌اند، بنابراین جالب است بدانیم کاغذ آن زمان چه بوده است. از قرآن استفاده می‌شود که در زمان پیامبر اسلام چیزی وجود داشته که قرطاس نامیده می‌شده است.
قرآن می‌فرماید:
اگر ما کتابی را بر تو نازل کرده بودیم که در قرطاس (کاغذ) ثبت شده بود و با دستشان آن را لمس می‌کردند کافران می‌گفتند: این کتاب جز سحر آشکار چیزی نیست.[9]
از کتاب‌های تاریخ استفاده می‌شود که در زمان پیامبر کاغذ وجود داشته است. در کشور چین از علف کاغذ درست می‌شد. در هند روی قطعات حریر سفید می‌نوشتند. در ایران روی پوست‌های نازک و دباغی شده (ادیم) می‌نوشتند. برای نوشته از تخته‌سنگ‌های سفید و نازک و از صفحات مس، آهن و روی و پوست درخت خرما و استخوان کتف شتر و گوسفند و قطعات چوب، استفاده می‌کردند.[[10]
کاتبان وحی، آیات قرآن را بر اشیای مذکور می‌نوشتند و تحویل پیامبر اکرم می‌دادند. آن حضرت نیز همه آنها را در جای مخصوصی از منزل نگه‌داری می‌کرد تا هنگام وفات یک نسخه‌ی کامل قرآن نزد وی فراهم آمد.
گویا پیامبر اسلام(ص) هنگام وفات همین نسخه را تحویل حضرت علی(ع) که خود نیز کاتب وحی بود، داده است.
امام صادق(ع) می‌فرماید:
رسول خدا(ص) به حضرت علی(ع) فرمود: یا علی! قرآن پشت بستر من می‌باشد و در مصحف و حریر و کاغذها نوشته شده است. پس آن را بگیر و ضایع نساز چنان که یهود تورات را ضایع کردند.[11]

خودآزمایی

1- ده نفر حافظ کل قرآن در زمان رسول خدا را نام ببرید.
2- پیامبر اکرم(ص) برای حفظ و بقای مجموع قرآن و جلوگیری از تغییر و تحریف آن، چه اعمالی را انجام می‌دادند؟

پی نوشت ها

[1]. اعلى (87) آيه‌ی 6: «سَنُقْرِئُك فَلا تَنْسى‏».
[2]. الاتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 96.
[3]. همان، ص 94.
[4]. التراتيب الاداريه، ج 1، ص 46.
[5]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 43.
[6]. التراتيب الاداريه، ج 1، ص 115 ـ 116.
[7]. همان، ص 114.
[8]. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 34.
[9]. انعام (6) آيه‌ی 7: «وَلَوْ نَزَّلْنا عَلَيْكَ كِتاباً فِي قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلّا سِحْرٌ مُبِينٌ».
[10]. التراتيب الاداريه، ج 1، ص 122؛ سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 78.
[11]. بحارالانوار، ج 92، ص 48: عن أبي عبدالله(ع) قال: إنّ رسول الله(ص) قال لعليّ(ع): يا عليّ! القرآن خلف فراشي في المصحف و الحرير و القراطيس، فخذوه، و أجمعوه، و لا تضيّعوه كما ضيّعت اليهود التوراة.

 دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت