در دادگاه های دنیا، بسیاری از دعاوی نیاز به شاهد دارند و اگر شاهدی برای مدّعا نبود، حتّی اگر قاضی به نحوی از خطاکار بودن فرد اطلاع پیدا کند، امّا چون شاهد و دلیل محکمه پسند ندارد، نمی تواند حکم به خطاکار بودن فرد بدهد و فرد عاصی بدون آن که سزای عمل خود را ببیند، از محکمه جان سالم به در می برد؛ و حتی چه بسیار مواقعی که فرد خطاکار رها شده و با ارائه اسناد ساختگی و شهادت دروغ و... آثار اخروی صله رحم
در نوشتار قبل در باره دو اثر از آثار دنیوی صله رحم یعنی گشاده دستی (بخشندگی) و پاکیزگی نفس سخن گفتیم و بدین ترتیب برخی از آثار دنیوی صله رحم را مورد بررسی قرار دادیم. اینک در ادامه این بحث به بررسی آثار اخروی صله رحم خواهیم پرداخت.
آسان شدن حساب در قیامت
یکی از آثار اخروی صله رحم، آسان شدن محاسبه اعمال انسان در محکمه عدل الهی در سرای باقی است.
امام باقر علیه السلام می فرمایند:
«صِلَةُ الْأَرْحَامِ ... تُيَسِّرُ الْحِسَابَ». صله ارحام حساب (قیامت) را آسان می کند.[1] و امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسَابَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». صله رحم حساب روز قیامت را آسان می کند.[2] اهمیت این موضوع وقتی آشکار می شود که با دادگاه سنجش اعمال در قیامت آشنا شویم و تمایز آن را با دادگاه های دنیایی به خوبی تشخیص دهیم. بنا بر این لازم است تا قدری در این مسئله ورود پیدا کنیم.
بنا بر تعالیم ادیان الهی و آسمانی، برپا شدن قیامت و دادگاه محاسبه اعمال بندگان، امری قطعی و بدون تردید است و قسمت زیادی از تعالیم تمامی انبیاء و اوصیاء پروردگار، به این موضوع اختصاص یافته به طوری که بحث معاد در میان معارف دینی، به عنوان یکی از اصول و ریشه های آن محسوب می گردد. در دین مبین اسلام نیز، بحث قیامت و حضور در دادگاه الهی، سهم زیاد و قابل توجّهی از آیات و روایات معصومین علیهم السلام را به خود اختصاص داده، به طوری که یکی از نام های روز قیامت «یوم الحساب» است، و قرآن کریم در آیات متعددی از قیامت تحت عنوان یوم الحساب یاد نموده است، چنان چه می فرماید:
«يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ». اى داوود! ما تو را خليفه و (نماينده خود) در زمين قرار داديم پس در ميان مردم به حق داورى كن، و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد. كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند.[3] ما در این فرصت اشاره کوتاه و گذرایی به برخی از ویژگی های محاسبه قیامت می نماییم تا با این مقدمه مهم، جایگاه و اهمیت بحث اصلی که در صدد تبیین آن هستیم (آسان شدن حساب قیامت)، به خوبی روشن شود.
دقت دادگاه قیامت
در دادگاه های دنیا، چون تمامی افراد و مسئولین دادگاه، همه انسان عادی هستند، لذا خطاهای انسانی نیز به وفور مشاهده می شود. بعضی از این خطاها بر اثر سهو و نسیان و کمبود علم و آگاهی رخ می دهد و برخی دیگر گاهی عامدانه به وقوع می پیوندد. در مورد سهو مثل این که قاضی در تشخیص حکم دچار خطا می شود و یا شاهدی در ارائه شهادت خود بر اثر خطای دید و یا عوامل دیگر اشتباه می کند. در مورد خطاهای عامدانه نیز می توان از شهادت دروغ و یا حکم ناروا و سودجویانه افرادی نام برد که برای منافع زودگذر دنیوی، آخرت خویش را به باد فنا و تباهی می دهند. امّا در محکمه عدل الهی در قیامت، دیگر خبری از این اشتباهات عمدی و سهوی نیست، چراکه حاکم و شاهد در قیامت خود پروردگار متعال است که در ذات مقدّسش نه جهلی راه دارد و نه نسیانی و نه ظلم و خیانتی، چنان چه قرآن می فرماید:
«وَ ما تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ». در هيچ حال (و انديشه اى) نيستى، و هيچ قسمتى از قرآن را تلاوت نمى كنى، و هيچ عملى را انجام نمى دهيد، مگر اين كه ما گواه بر شما هستيم در آن هنگام كه وارد آن مى شويد! و هيچ چيز در زمين و آسمان، از پروردگار تو مخفى نمى ماند حتّى به اندازه سنگينى ذرّه اى، و نه كوچك تر از آن و نه بزرگ تر، مگر اين كه (همه آن ها) در كتاب آشكار (و لوح محفوظ علم خداوند) ثبت است.[4]
او بر هر چیز دانا است و به غیر از او آن قدر از کائنات، شاهدان غیبی و عینی شاهد بر اعمال انسان بوده اند که هیچ راه انکار و فراری برای مجرمین وجود نخواهد داشت. قرآن کریم در باره دقت در حساب قیامت، از قول لقمان حکیم خطاب به فرزندش می‌فرماید:
«يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ». پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى (كار نيك يا بد) باشد، و در دل سنگى يا در (گوشه اى از) آسمان ها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را (در قيامت براى حساب) مىآورد خداوند دقيق و آگاه است.[5]
خداوند، هم قاضی و هم شاهد
در دادگاه های دنیا، بسیاری از دعاوی نیاز به شاهد دارند و اگر شاهدی برای مدّعا نبود، حتّی اگر قاضی به نحوی از خطاکار بودن فرد اطلاع پیدا کند، امّا چون شاهد و دلیل محکمه پسند ندارد، نمی تواند حکم به خطاکار بودن فرد بدهد و فرد عاصی بدون آن که سزای عمل خود را ببیند، از محکمه جان سالم به در می برد؛ و حتی چه بسیار مواقعی که فرد خطاکار رها شده و با ارائه اسناد ساختگی و شهادت دروغ و...، فرد بی گناهی را به جای خود طعمه قانون می کند. بر همین اساس چه بسیار جرم هایی که به خاطر نبود شاهد و دلیلی، در دنیا بدون عقاب و پیگرد قانونی می ماند و فرد خطاکار مؤاخذه نمی شود. امّا در قیامت قضیه به گونه دیگری است و راه فراری برای احدی باقی نخواهد ماند. هیچ کس را یارای فریفتن حاکم اصلی که خداوند است، نخواهد بود. در قیامت اگر فرض کنیم هیچ شاهدی هم در کار نباشد، یک شاهد همیشه در کنار ما بوده و تمامی اعمال و رفتارمان را ثبت نموده است. این شاهد همان حاکم و قاضی دادگاه قیامت، یعنی خداوند متعال است. امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند: «اتَّقُوا مَعَاصِيَ اللَّهِ فِي الْخَلَوَاتِ فَإِنَ الشَّاهِدَ هُوَ الْحَاكِمُ». از نافرمانی خداوند در خلوت ها بپرهیزید که شاهد بر اعمال شما، خود حاکم و قاضی است.[6]
لحظه ای نیست که ذره ای از اعمال ما از نظر او مخفی بماند و در این باره قرآن آیات فراوانی دارد، از جمله می فرماید:
«هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ». او كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز [شش دوران] آفريد سپس بر تخت قدرت قرار گرفت (و به تدبير جهان پرداخت) آن چه را در زمين فرو مى رود مى داند، و آن چه را از آن خارج مى شود و آن چه از آسمان نازل مى گردد و آن چه به آسمان بالا مى رود و هر جا باشيد او با شما است، و خداوند نسبت به آن چه انجام مى دهيد بيناست.[7] در جای دیگر فرموده است:
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ». ما انسان را آفريديم و وسوسه هاى نفس او را مى دانيم، و ما به او از رگ قلبش نزديك تريم.[8]
همچنین در سوره مجادله به صراحت فرموده است:
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ». آيا نمى دانى كه خداوند آن چه را در آسمان ها و آن چه را در زمين است مى داند هيچ گاه سه نفر با هم نجوا نمى كنند مگر اين كه خداوند چهارمين آن هاست، و هيچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمى كنند مگر اين كه خداوند ششمين آن هاست، و نه تعدادى كم تر و نه بيشتر از آن مگر اين كه او همراه آن هاست هر جا كه باشند، سپس روز قيامت آن ها را از اعمالشان آگاه مى سازد، چرا كه خداوند به هر چيزى داناست.[9]
دیدن اعمال در قیامت
قرآن کریم در آیات متعددی شهادت می دهد که جریان محکمه عدل الهی در قیامت، از جهت دیگری نیز کاملا متفاوت از دنیاست، و آن جهت این است که انسان ها در قیامت نه تنها از کرده خود آگاه می شوند، بلکه خود اعمالشان را در آن جا حاضر می بینند و بدین شکل راه هر گونه انکاری بر انسان مسدود خواهد بود. در سوره آل عمران چنین آمده است:
«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ». روزى كه هر كس، آن چه را از كار نيك انجام داده، حاضر مى بيند و آرزو مى كند ميان او، و آن چه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانىِ زيادى باشد. خداوند شما را از (نافرمانى) خودش، بر حذر مى دارد و (در عين حال،) خدا نسبت به همه بندگان، مهربان است.[10] و یا در جای دیگر می فرماید:
«يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُم * فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ». در آن روز مردم به صورت گروه هاى پراكنده (از قبرها) خارج مى شوند تا اعمالشان به آن ها نشان داده شود * پس هر كس هم وزن ذرّه اى كار خير انجام دهد آن را مى بيند * و هر كس هم وزن ذرّه اى كار بد كرده آن را مى بيند.[11]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- یک اثر اخروی صله رحم را بیان کنید؟
2- دو ویژگی از ویژگی های محکمه الهی در قیامت را توضیح دهید؟
پی نوشت ها
[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 150.
[2] همان ص 157.
[3] سوره ص/ آیه 26 (ترجمه مکارم).
[4] سوره یونس/ آیه 61 (ترجمه مکارم).
[5] سوره لقمان/ آیه 16 (ترجمه مکارم).
[6] نهج البلاغة، حکمت 330.
[7] سوره حدید/ آیه 4 (ترجمه مکارم).
[8] سوره ق/ آیه 16 (ترجمه مکارم).
[9] سوره مجادله/ آیه 7 (ترجمه مکارم).
[10] سوره آل عمران/ آیه 30 (ترجمه مکارم).
[11] سوره زلزله/ آیه 6 تا 8 (ترجمه مکارم).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده