صراط مستقیم چیست؟

صراط

صراط به معنای «راه» است. مسیر میان دو مکان را «صراط» می‌گویند.
که غالباً با نشانه‌هایی علامت‌گذاری شده است. اما صراط و راه گاهی هم در غیر راه‌های مکانی استعمال می‌شود. گفته می‌شود: راه زندگی، راه پیروزی، راه پیشرفت و ... در این موارد راه عبارت می‌شود از یک سلسله رفتاری که انسان را در رسیدن به هدف معین کمک می‌کنند.
انسان در این جهان خواه ناخواه به سوی مرگ و جهان آخرت ره‌سپار است.
قرآن می‌گوید: «اى انسان همانا كه تو با كمال جديت به سوى پروردگارت رهسپار هستى و او را ملاقات خواهى كرد.»[1]
فاصله بین ولادت تا مرگ و مجموعه عقاید و افکار و اخلاق و گفتار و کردار و حرکات انسان را در این مدت که یک مسیر واقعی است، ولی مکانی نیست و انسان خواه ناخواه باید آن را طی کند، می‌توان به عنوان صراط و راه زندگی معرفی کرد.
انسان در پیمودن این مسیر یا در خط مستقیم حرکت می‌کند که نزدیک‌ترین و هموارترین و آسان‌ترین و بی‌خطرترین راه‌هاست و در قرآن «صراط مستقيم» نامیده شده است. یا از صراط مستقیم انحراف می‌یابد که در وادی‌های ضلالت، سرگردان خواهد شد. قرآن کریم پرستش خدای یگانه و تسلیم در برابر فرمان‌های او را که از فطرت پاک انسان نشأت می‌گیرد «صراط مستقيم» معرفی می‌کند که پیامبران الهی مردم را بدان سوی دعوت می‌کردند:
- «همانا كه خدا پروردگار من و شماست او را پرستش كنيد و همين است راه راست.»[2]
- «و اين صراط مستقيم پروردگار توست. آيات قرآن را براى گروهى كه پند مى‏گيرند بيان كرديم.»[3]
- «بگو: همانا كه پروردگارم مرا به صراط مستقيم هدايت كرده است، دين استوارى كه ملت ابراهيم بدان دين پاك هدايت يافته بودند و از مشركان نبود، بگو كه نماز و نيايش من، و زندگى و مرگم براى پروردگار جهان است.»[4]
- «ای فرزندان آدم آیا با شما عهد نکردم که شیطان را پرستش نکنید که دشمن آشکار شماست و این که مرا بپرستید و این صراط مستقیم است.»[5]
بنابراین صراط مستقیمِ رجوعِ به سوی خدا و دخول بهشت برین عبارت است از: مجموعه‌ی عقاید صحیح، اخلاق نیک، احکام و قوانین شریعت که به وسیله پیامبران الهی فرستاده شده است. صراط مستقیم یک راه بیش نیست و هر راه دیگری جز آن راه فرعی و انحرافی است. قرآن در آیات ذیل می‌فرماید:
- «كسانى كه به جهان واپسين ايمان ندارند از صراط انحراف يافته‏اند.»[6]
- «و هر كس كه كفر را جاى‏گزين ايمان كند بى‏شك راه درست را گم كرده است.»[7]
- «كسانى كه از راه خدا گمراه شوند عذابى سخت خواهند داشت چون روز حساب را فراموش كرده‏اند.»[8]
- «كسانى را كه ستم كردند و همپايگان آنها و آنچه را به جاى خدا پرستش كردند گرد آوريد و به صراط دوزخ هدايت كنيد.»[9]
بنابراین صراط شیوه زندگی است که در همین جهان و از هنگام تولد آغاز می‌شود و تا قیامت ادامه دارد. این راه به دو راه تقسیم می‌شود: صراط مستقیم و صراط‌های انحرافی و غیر مستقیم. صراط مستقیم عبارت است از مجموعه عقاید صحیح، اخلاق نیک، احکام و قوانین شریعت و صراط‌های انحرافی عبارتند از: عقاید باطل، اخلاق زشت، گفتار و کردار ناشایسته و خلاف شریعت.
پوینده این راه انسانی است که با اختیار خود یکی از این دو راه را انتخاب می‌کند و در آن قدم بر می‌دارد.
این مسیری است واقعی نه اعتباری، هر انسانی با انتخاب نوع ایمان، اخلاق، نیت‌های خود در باطن ذات یا در مسیر انسانیت، بندگی، قرب به خدا، کمال و نورانیت حرکت می‌کند، یا در مسیر حیوانیت، درنده خویی، تاریکی، دوری از خدا و سقوط در وادی‌های هولناک مادیت رهسپار است، هر انسانی در همین جهان واقعاً در یکی از این دو مسیر حرکت می‌کند گرچه از آن غافل باشد. همین مسیر بعد از مرگ و در عالم برزخ و قیامت ادامه دارد، و به بهشت یا دوزخ منتهی می‌گردد؛ به عبارت دیگر، می‌توان گفت: صراط در قیامت باطن همین صراط دنیوی است که در آن‌جا آشکار می‌گردد. در احادیث بدین معنا اشاره شده است.
مفضل بن عمر می‌گوید: از حضرت صادق(ع) سئوال کردم: صراط چیست؟ فرمود: راه معرفت و شناخت خدای عزّوجلّ، صراط دو صراط است: صراط در دنیا و صراط در آخرت. اما صراط در دنیا عبارت است از امام واجب‌الاطاعه، هر کس در دنیا او را بشناسد و از دستوراتش پیروی کند، در آخرت از صراطی که به صورت پلی بر جهنم نهاده شده عبور می‌کند. و هر کس او را در دنیا نشناسد (و از رهنمودهای او بهره نگیرد) در آخرت قدمش می‌لغزد و در جهنم سقوط می‌کند.[10]
از امام حسن عسکری(ع) نقل شده که فرمود: «صراط مستقيم دو صراط است: صراط در دنيا و صراط در آخرت، طريق مستقيم در دنيا به حد غلو (زياده‏روى) نرسد و از كوتاهى بالاتر باشد، يعنى مستقيم باشد و به سوى باطل تمايل نداشته باشد. و صراط آخرت عبارت است از راه مؤمنان به بهشت كه مستقيم است و از بهشت به سوى دوزخ و غير دوزخ تمايل پيدا نمى‏كند.»[11]
ابوهریره از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: آیا تو را بشارت ندهم به چیزی که به وسیله آن از صراط عبور کنی؟ گفتم: چرا، گفت: تو با نور خدا عبور می‌کنی و علی با نور تو که از نور خداست، و امت تو با نور علی که از نور توست و هر کس که خدا برایش نوری قرار ندهد نوری نخواهد داشت.[12]
شیخ مفید فرمود: صراط در لغت به معنای راه است و به همین جهت، دین «صراط» نامیده شده است چون راه رسیدن به ثواب است، از همین رو، ولاء و پیروی از حضرت علی و امامان معصوم(ع) صراط نامیده شده است. لذا امیرالمؤمنین(ع) فرمود: من صراط مستقیم خدا و دست‌گیره محکمی هستم که قطع نمی‌شود. بدین معنا که شناخت و تمسک به او راه به سوی خداوند سبحان است.»[13]
ابوبصیر از حضرت صادق(ع) نقل کرده که فرمود: «مردمی که بر صراط عبور می‌کنند مختلف هستند. صراط دقیق‌تر از مو و تیزتر از شمشیر است.
گروهی از مردم مثل برق از آن می‌گذرند و عده‌ای دیگر مانند دویدن اسب و دسته‌ای با دست و پا و سینه، و جمعی به صورت پیاده و بعضی به صراط آویزان شده‌اند، گاهی آتش دوزخ آنها را فرا می‌گیرد و گاهی رها می‌سازد.»[14]
بنابراین عبور همه عابران از صراط یک‌سان نیست، بلکه بستگی دارد به مقدار شناخت آنها از دین و شریعت و به مقدار تعهد و التزام آنها به قوانین شریعت و اجتناب از گناهان و معاصی.
شناخت دقیق صراط مستقیم دیانت و تعهد و التزام به آن و عدم انحراف از آن کاری بس دشوار است که نیاز به توفیق الهی دارد، به همین جهت، مسلمان در همه نمازهای واجب و مستحب خود، همواره از خدا می‌خواهد که او را به صراط مستقیم هدایت کند: «اِهْدِنَا الصِّراطَ المُستَقِيمَ».
امام خمینی در باره صراط می‌گوید:
ما الآن در صراط مستقیم، همان صراطی که یک طرفش دنیاست، یک طرفش عاقبت و ما الان در صراط داریم حرکت می‌کنیم. این پرده که برداشته شد آن وقت صراط جهنم که از متن جهنم می‌گذرد؛ یعنی آتش دوزخ را گرفته، این از وسط این جا می‌گذرد. باید از این جا عبور کنید. دنیا همین جور است فساد که همان آتش است بر شما احاطه کرده، باید از بین همین فساد عبور کنید به طوری که سالم عبور کنید.[15]
و می‌فرماید:
ما همه در صراط هستیم و صراط از متن جهنم عبور می‌کند، باطنش در آن عالم ظاهر می‌شود. و در این جا هر انسانی صراطی مخصوص به خود دارد، و در حال سیر است، یا در صراط مستقیم که منتهی به بهشت می‌شود و بالاتر، و یا صراط منحرف به چپ یا منحرف به سوی راست که هر دو به جهنم منتهی می‌شوند.[16]
و می‌فرماید:
آن صراطی که تا جهنم کشیده شده است، اگر مستقیم در این عالم حرکت کنید از آن صراط مستقیماً رد می‌شوید، جهنم باطن این دنیاست اگر مستقیم از این راه رفتید و طرف چپ یا طرف راست منحرف نشدید از صراط در این عالم هم مستقیم عبور می‌کنید و به چپ یا راست متمایل نمی‌شوید که اگر به چپ متمایل بشوید به جهنم است و اگر به راست متمایل بشوید جهنم است.[17]

خودآزمایی

1- صراط مستقیمِ رجوعِ به سوی خدا چیست؟
2- چرا مسلمانان در همه نمازهای واجب و مستحب خود، همواره از خدا می‌خواهند که آن‌ها را به صراط مستقیم هدایت کند؟

پی نوشت ها

[1]. انشقاق (84) آيه 6: «يا أَيُّها الإِنْسانُ إِنَّك كادِحٌ إِلى‏ رَبِّك كَدْحاً فَمُلاقِيهِ».
[2]. آل عمران (3) آيه 51: «إِنَّ اللهَ رَبِّى وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ».
[3]. انعام (6) آيه 126: «وَهذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيماً قَدْ فَصَّلْنا الآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ».
[4]. همان، آيات 161 ـ 162: «قُلْ إِنَّنِى هَدانِى رَبِّى إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَما كانَ مِنَ المُشْرِكِينَ * قُلْ إِنَّ صَلاتِى وَنُسُكِى وَمَحْياىَ وَمَماتِى لِلَّهِ رَبِّ العالَمِينَ».
[5]. يس (36) آيات 60 ـ 61: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِى آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِى هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ».
[6]. مؤمنون (23) آيه 74: «وَ إِنَّ الَّذِينَ لايُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ».
[7]. بقره (2) آيه 108: «وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الكُفْرَ بِالْإِيمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ».
[8]. ص (38) آيه 26: «إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الحِسابِ».
[9]. صافات (37) آيات 22 ـ 23: «اُحْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْواجَهُمْ وَما كانُوا يَعْبُدُونَ * مِنْ دُونِ اللهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى‏ صِراطِ الجَحِيمِ».
[10]. بحارالأنوار، ج 8، ص 66: «مفضّل بن عمر قال: سألت أباعبدالله(ع) عن الصراط فقال: هو الطريق إلى معرفة الله عزّوجلّ و هما صراطان: صراط في الدنيا و صراط في الآخرة. فأمّا الصراط الذي في الدنيا فهو الإمام المفروض الطاعة، من عرفه في الدنيا و اقتدى بهداه مرّ على الصراط الذي هو جسر جهنّم في الآخرة، و من لم يعرفه في الدنيا زلّت قدمه عن الصراط في الآخرة فتردّى في نار جهنم».
[11]. التفسير الامام حسن العسكرى، ص 44.
[12]. بحارالأنوار، ج 8، ص 69: أبوهريرة عن رسول‏الله(ص) أنّه قال: «أتاني جبرئيل فقال: أُبشّرك يا محمّد! بما تجوز على الصراط؟ قال قلت: بلى، قال تجوز بنورالله، و يجوز عليّ بنورك و نورك من نورالله، و تجوز أمّتك بنور عليّ و نور عليّ من نورك. و من لم يجعل الله له نوراً فما له من نور».
[13]. همان، ص 70.
[14]. همان، ص 64: أبوبصير، عن أبي‏عبدالله الصادق(ع) قال: «الناس يمرّون على الصراط طبقات و الصراط أدقّ من الشعر و أحدّ من السيف، فمنهم من يمرّ مثل البرق. و منهم من يمرّ مثل عدو الفرس، و منهم من يمرّ حبواً، و منهم من يمرّ مشياً، و منهم من يمرّ متعلّقاً قد تأخذ النار منه شيئاً و تترك شيئاً».
[15]. معاد از ديدگاه امام خمينى، ص 278.
[16]. معاد از ديدگاه امام خمينى، ص 278.
[17]. همان، ص 281.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی