«وضو» در لغت به معناى نظافت و پاكيزه كردن است و در اصطلاح فقه عبارت است از: «شستن مخصوص؛ كه مى توان آن را به دو صورت انجام داد: ترتيبى و ارتماسى. پرسش 22. آيا در قرآن آيه اى درباره وضو وجود دارد؟ معناى وضو و فايده آن چيست؟
﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ... ﴾[1]؛
«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چون به [عزم] نماز برخيزيد، صورت و دستهايتان را تا آرنج بشوييد؛ و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پيشين [هر دو پا] مسح كنيد ...»
«وضو» در لغت به معناى نظافت و پاكيزه كردن است و در اصطلاح فقه عبارت است از: «شستن مخصوص؛ كه مى توان آن را به دو صورت انجام داد: ترتيبى و ارتماسى.
وضوى ترتيبى بدين صورت است كه به قصد قربت و اطاعت از فرمان خدا، ابتدا صورت و سپس دست راست و بعد دست چپ را بشويد. آن گاه با رطوبتى كه از شستن دست بر كف آن باقى مانده، سر را مسح كرده و سپس پاى راست و در پايان پاى چپ را مسح نمايد».
وضوى ارتماسى عبارت است از فرو بردن صورت و دست ها در آب، به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پايين. گاهى ممكن است بين اين دو شيوه تلفيق شود؛ به اين معنا كه صورت را ارتماسى و دست ها را ترتيبى بشويد. اين شكل از وضو نيز صحيح است. بايد دانست كه وضو براى برخى از كارها واجب و براى بعضى ديگر مستحب است.
وضو داراى دو فايده روشن است: بهداشتى و معنوى. از نظر بهداشتى شستن صورت و دست ها ـ آن هم پنج بار يا سه بار در شبانه روز ـ اثر قابل ملاحظه اى در نظافت بدن دارد. مسح بر سر و پاها ـ كه شرط آن رسيدن آب به موها يا پوست سر است ـ سبب مى شود اين اعضا را نيز پاكيزه بداريم. ضمن اينكه تماس آب با پوست بدن، اثر خاصى در تعادل اعصاب (سمپاتيك و پاراسمپاتيك) دارد. از نظر معنوى وضو چون با قصد قربت و براى رضاى خدا انجام مى گيرد، اثر تربيتى و اخلاقى دارد؛ زيرا مفهوم باطنى وضو اين است: «از فرق تا قدم در راه اطاعت تو گام بر مى دارم».[2]
شرايط وضو
پرسش 23. شرايط وضو چيست؟
1. آب وضو پاك باشد.
2. آب وضو مطلق باشد (مضاف نباشد).
3. آب وضو مباح باشد (غصبى نباشد).
4. ظرف آب وضو مباح باشد.
5. ظرف آب وضو طلا و نقره نباشد.
6. اعضاى وضو پاك باشد.
7. براى وضو گرفتن وقت باشد.
8 .به قصد قربت باشد.
9 .ترتيب را رعايت كند.
10 .پى در پى باشد.
11 .در كارهاى وضو از ديگرى كمك نگيرد.
12 .استعمال آب براى او مانعى نداشته باشد.
13. مانعى از رسيدن آب بر اعضاى وضو نباشد.
موارد وجوب وضو
پرسش 24. در چه مواردى واجب است وضو گرفته شود؟
موارد وجوب وضو گرفتن عبارت است از:
1 .نمازهاى واجب (غير از نماز ميت)،
2. طواف واجب كعبه،
3 .سجده و تشهد فراموش شده،
4. تماس بدن با نوشته قرآن و اسم خداوند،
5 .نذر يا عهد و يا قسم خورده باشد كه وضو بگيرد.
شستن در وضو
پرسش 25. منظور از يك بار شستن در وضو چيست؟
آيات عظام امام، بهجت، تبريزى، فاضل و مكارم: منظور از يك بار شستن آن است كه تمام عضو را بشويد خواه با يك مشت آب باشد يا چندين مشت. پس وقتى عضو به طور كامل شسته شد، يك مرتبه محسوب مى شود.[3]
آيات عظام خامنه اى، سيستانى، صافى، نورى و وحيد: ملاك براى تعيين يك بار شستن قصد انسان است؛ پس اگر به قصد شستن مرتبه اول مثلاً ده مرتبه آب بريزد، اشكال ندارد و همه آنها شستن اول محسوب مى شود.[4]
پرسش 26. آيا شستن دست ها از آرنج تا مچ كافى است؛ در صورتى كه قبلاً دست ها را تا مچ شسته باشيم؟
همه مراجع: خير، بايد بعد از شستن صورت، در هنگامى كه دست راست و چپ را مى شوييم، تمام دست شسته شود و اگر تنها تا مچ را بشوييم، وضويمان باطل است.[5]
پرسش 27. هنگام وضو چند مرتبه دست مى كشيم تا اطمينان پيدا كنيم كه آب رسيده است؛ آيا اين عمل اشكال دارد؟
همه مراجع: چنانچه به حد وسواس نرسد، اشكال ندارد.[6]
پرسش 28. در وضو شستن صورت و دست ها تا چند مرتبه جايز است؟
آيات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: براى مرتبه اول واجب و مرتبه دوم جايز و مرتبه سوم و بيشتر از آن حرام است.[7]
آيات عظام بهجت، سيستانى، صافى و وحيد: براى مرتبه اول واجب و مرتبه دوم مستحب و مرتبه سوم و بيشتر از آن حرام است.[8]
آية اللّه تبريزى: براى مرتبه اول واجب و مرتبه دوم بنا بر نظر مشهور مستحب است؛ ولى احتياط واجب در دست چپ ترك مرتبه دوم است و براى مرتبه سوم و بيشتر از آن حرام است.[9]
آية اللّه مكارم: براى مرتبه اول واجب و بنا بر احتياط واجب ترك مرتبه دوم است و براى مرتبه سوم و بيشتر از آن حرام است.[10]
سه بار شستن
پرسش 29. آيا شستن سه بار صورت و دست، وضو را باطل مى كند؟
همه مراجع: شستن سه مرتبه صورت و دست راست، به قصد وضو حرام است؛ ولى وضو را باطل نمى كند و اگر دست چپ را سه مرتبه بشويد، مسح او اشكال پيدا كرده و وضو را باطل مى سازد.[11]
مسح سر
پرسش 30. كسى كه موهاى جلوى سرش بلند است و آن را بالاى سر جمع مى كند؛ چگونه در هنگام وضو مسح نمايد؟
همه مراجع: يا بايد بيخ موها را مسح كند و يا فرق سر را باز كرده، پوست سر را مسح نمايد.[12]
مسح پا
پرسش 31. مقدار مسح پا از درازا چقدر است؟
آيات عظام امام، بهجت، فاضل، مكارم، نورى و وحيد: بايد پا را از سر يكى از انگشت ها تا برآمدگى روى پا، مسح كند و بنا بر احتياط مستحب تا مفصل پا مسح نمايد.[13]
آيات عظام تبريزى و صافى: بايد پا را از سر يكى از انگشت ها تا برآمدگى روى پا، مسح كند و بنابر احتياط واجب، تا مفصل پا مسح نمايد.[14]
آيات عظام خامنه اى و سيستانى: بايد پا را از سر يكى از انگشت ها تا مفصل، مسح كند.[15]
پرسش 32. آيا لازم است مسح پا بر روى شست پا انجام گيرد؟
همه مراجع: لازم نيست مسح حتما به روى شست پا انجام شود و مسح يكى از انگشتان ديگر نيز كافى است.[16]
تبصره. آية اللّه مكارم: اگر فقط از سر انگشت كوچك مسح بكشد كافى نيست.
رنگ مو
پرسش 33. آيا رنگ مو و حنا و رنگ پوست ميوه ها، مانع وضو است؟
همه مراجع: رنگ بدون جِرم، مانع نيست.[17]
موانع وضو
پرسش 34. اگر بعد از وضو، در اعضا مانعى ببينيم، چه كنيم؟
همه مراجع (به جز سيستانى، مكارم و وحيد): اگر ندانيد موقع وضو بوده يا بعد پيدا شده، وضويتان صحيح است؛ ولى اگر در وقت وضو، به مانع توجه نداشته ايد، بنابر احتياط واجب، دوباره وضو بگيريد.[18]
آيات عظام مكارم و وحيد: اگر ندانيد موقع وضو بوده يا بعد پيدا شده، وضويتان صحيح است؛ ولى اگر در هنگام وضو به آن توجه نداشته ايد، بايد دوباره وضو بگيريد.[19]
آية اللّه سيستانى: اگر ندانيد موقع وضو بوده يا بعد پيدا شده، وضويتان صحيح است؛ ولى اگر در وقت وضو، به مانع توجه نداشته ايد، بنابر احتياط مستحب، دوباره وضو بگيريد.[20]
مداد چشم
پرسش 35. مداد چشم و ريمل، در هنگام وضو چه حكمى دارد؟
همه مراجع: براى وضو، ريمل و مداد بيرون چشم ـ اگر جرم داشته باشد ـ بايد برطرف شود؛ ولى مقدارى كه داخل چشم است، برطرف كردن آن لازم نيست.[21]
تبصره. بعد از برطرف كردن جرم مواد آرايشى، باقى ماندن رنگ آن مانع وضو نيست.
چرك زير ناخن
پرسش 36. اگر چركى زير ناخن باشد كه مانع رسيدن آب مى شود، آيا وضو صحيح است؟
همه مراجع: اگر چرك ظاهر نباشد، وضو صحيح است.[22]
جوهر خودكار
پرسش 37. آيا رنگ خودكار مانع از صحّت وضو است؟
همه مراجع: اگر جرم داشته باشد، مانع است و بايد براى وضو، برطرف شود.[23]
تبصره. آية اللّه مكارم مى گويد: در مورد جوهر خودكار به اين نتيجه رسيده اند كه جرم ضعيفى دارد و مانع از رسيدن آب به پوست نيست.[24]
كرم پوست
پرسش 38. آيا ماليدن كرم به دست و صورت مانع وضو مى شود؟
همه مراجع: اگر به حدى باشد كه مانع رسيدن آب به پوست نباشد، اشكال ندارد.[25]
تبصره. تشخيص اين امر به عهده عرف است.
ژل مو
پرسش 39. مسح سر بر موهاى روغن زده شده، چگونه است؟
همه مراجع: اگر روغن به قدرى زياد نباشد كه مانع از رسيدن آب وضو در حال مسح، به پوست يا بيخ موهاى جلوى سر يا موها باشد، اشكال ندارد.[26]
وضو و نامحرم
پرسش 40. آيا نگاه به نامحرم در حال وضو، باعث بطلان وضو مى شود؟
همه مراجع: نگاه عمدى به نامحرم حرام است؛ ولى باعث بطلان وضو نمى شود.[27]
شير آب وضو
پرسش 41. بستن شير آب در حال وضو، چه حكمى دارد؟
همه مراجع: اشكال ندارد.[28]
تبصره. اگر بعد از ريختن آب روى اعضاى وضو، نخست شير آب بسته شود و سپس وضوى اعضا كامل شود:
1. از اسراف جلوگيرى خواهد شد، 2. براى مسح، اشكالى پيش نخواهد آمد.
شك در وضو
پرسش 42. در هنگام غسل و وضو زياد شك مى كنم، وظيفه ام چيست؟
همه مراجع (به جز تبريزى و وحيد): نبايد به شك خود اعتنا كنيد [ و مطابق متعارف مردم انجام دهيد].[29]
آيات عظام تبريزى و وحيد: اگر به حد وسواس برسيد، نبايد به شك خود اعتنا كنيد [ و مطابق متعارف مردم انجام دهيد].[30]
پرسش 43. كسى كه شك دارد وضو گرفته يا نه، آيا بايد براى نماز وضو بگيرد؟
همه مراجع: آرى، بايد وضو بگيرد.[31]
پرسش 44. كسى كه شك دارد وضويش باطل شده است يا نه، چه حكمى دارد؟
همه مراجع: بنا مى گذارد كه وضويش باقى است.[32]
شك بعد نماز
پرسش 45. تكليف كسى كه بعد از نماز شك مى كند كه در هنگام نماز وضو داشته يا نه، چيست؟
همه مراجع (به جز تبريزى، صافى، فاضل و وحيد): نمازى كه خوانده، صحيح است؛ ولى بايد براى نمازهاى بعدى، وضو بگيرد.[33]
آيات عظام تبريزى، صافى، فاضل و وحيد: چنانچه احتمال مى دهد، پيش از نماز به گرفتن وضو توجّه داشته، نمازى كه خوانده صحيح است؛ ولى بايد براى نمازهاى بعدى، وضو بگيرد.[34]
فراموشى در وضو
پرسش 46. اگر بعد از وضو يقين كنيم يكى از اعمال وضو را انجام نداده ايم، وظيفه چيست؟
همه مراجع: اگر موالات وضو از بين نرفته است، محل فراموش شده و بعد از آن را بايد بشويد يا مسح كند و اگر موالات از بين رفته، بايد از نو وضو بگيرد.[35]
وضو قبل از اذان
پرسش 47. آيا قبل از اذان مى توان براى نماز وضو گرفت؟
همه مراجع: اگر به قصد داشتن طهارت و انجام كار مطلوبى مانند خواندن قرآن و يا گفتن ذكر وضو بگيرد، مى تواند نماز را نيز با همان وضو بخواند.[36]
خشكى اعضاى وضو
پرسش 48. آيا خشك بودن اعضاى وضو، قبل از وضو لازم است؟
همه مراجع: خير، لازم نيست؛ مگر جاى مسح كه بايد خشك باشد.[37]
تبصره. اگر رطوبت جاى مسح به گونه اى كم باشد، كه رطوبت كف دست بر آن غلبه كند و بگويند رطوبت مسح تنها از ترى كف دست است، اشكال ندارد.
دست كشيدن وضو
پرسش 49. اگر هنگام وضو، به طور سهوى دست از پايين به بالا كشيده شود، آيا وضو صحيح است؟
همه مراجع: اگر عرفاً از بالا به پايين شسته شود، وضو صحيح است؛ هر چند به طور سهوى دست به طرف بالا كشيده شود.[38]
راه رفتن در وضو
پرسش 50. اگر هنگام مسح كشيدن راه برويم، وضو باطل مى شود؟
همه مراجع: راه رفتن در حال مسح اشكال ندارد.[39]
خوردن در وضو
پرسش 51. اگر در حين وضو چيزى بخوريم، وضويمان درست است؟
همه مراجع: خوردن چيزى در حال وضو اشكال ندارد؛ ولى بهتر است از كارهايى كه حضور قلب را هنگام وضو از بين مى برد، پرهيز شود.[40]
حفظ وضو
پرسش 52. وضوى كسى كه از خروج باد معده خوددارى مى كند، چه حكمى دارد؟
همه مراجع: وضوى او باطل نيست.[41]
خواب وضودار
پرسش 53. خواب در چه حدى وضو را باطل مى كند؟
همه مراجع: اينكه چشم نبيند و گوش نشنود و اگر يكى از اين دو مشخصه نباشد، وضو باطل نمى شود.[42]
وضوى خانم ها
پرسش 54. وضو گرفتن زن در جايى كه مرد نامحرم او را مى بيند، چگونه است؟
همه مراجع: گناه كرده؛ ولى وضويش صحيح است.[43]
ترشحات زنانه
پرسش 55. آيا ترشحات معمولى خانم ها، وضو را باطل مى كند؟
همه مراجع: خير؛ مگر آنكه به منى يا بول بودن آن يقين كند.[44]
وضوى جبيره
پرسش 56. كسى كه دست راست يا چپش شكسته و داخل گچ است، چگونه وضو بگيرد؟
آيات عظام امام، خامنه اى، سيستانى، صافى، فاضل و نورى: بايد وضوى جبيره اى بگيرد.[45]
آية اللّه بهجت: بايد وضوى جبيره اى بگيرد و بنا بر احتياط واجب، تيمم هم كند.[46]
آيات عظام تبريزى، مكارم و وحيد: بنا بر احتياط واجب، بايد هم وضوى جبيره اى بگيرد و هم تيمّم كند.[47]
تبصره 1. جبيره؛ يعنى، پارچه و پمادى كه روى محل زخم يا شكستگى گذاشته مى شود. شخص ياد شده، مى تواند وضوى جبيره اى را به روش زير انجام دهد: ابتدا صورت را (با دست چپ يا با گرفتن زير شير و يا فرو بردن در آب) بشويد و سپس دست راست را وضوى جبيره اى دهد (با دست مرطوب بر روى آن باند يا گچ بكشد) بعد دست چپ را مانند صورت بشويد. آن گاه با رطوبت آن سر و روى پاها را مسح كند.
تبصره 2. همه مراجع دست كشيدن با آب وضو روى جبيره را لازم مى دانند و آية اللّه مكارم رساندن آب را نيز كافى مى داند اگر چه با زير شير آب قرار گرفتن و پا در آب فرو بردن باشد.
پی‌نوشت‌ها
[1] . مائده (5) ، آيه 6.
[2] . مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج 4، ص 291.
[3] . توضيح المسائل مراجع، م 248.
[4] . نورى، توضيح المسائل، م 249 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 254 ؛ توضيح المسائل مراجع، م 248 و خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 102.
[5] . العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، م 13 ؛ توضيح المسائل مراجع، م 247 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 253 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 248 ؛ دفتر: خامنه اى.
[6] . العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، الاول و مسئله 47.
[7] . امام، فاضل و نورى، توضيح المسائل مراجع، م 248 و خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 102.
[8] . بهجت، صافى و سيستانى، توضيح المسائل مراجع، م 248 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 254.
[9] . تبريزى، توضيح المسائل مراجع، م 248.
[10] . مكارم، توضيح المسائل مراجع، م 248.
[11] . امام، استفتائات، ج 1، س 35 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1 س 90 فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 113 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 61 و 64 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 39 ؛ دفتر: سيستانى، بهجت، خامنه اى و وحيد.
[12] . توضيح المسائل مراجع، م 251 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 257 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 252 و دفتر: خامنه اى.
[13] . توضيح المسائل مراجع، م 252؛ نورى، توضيح المسائل، م 253 و وحيد، توضيح المسائل، م 258.
[14] . توضيح المسائل مراجع، 252.
[15] . همان؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 111.
[16] . توضيح المسائل مراجع، م 253 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 258 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 254 ؛ دفتر: خامنه اى.
[17] . امام، استفتائات، ج 1، س 42 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 127 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 140 ؛ تبريزى، استفتائات، س 176 ؛ دفتر: سيستانى، بهجت، صافى، نورى، مكارم و وحيد.
[18] . توضيح المسائل مراجع، م 297 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 298 ؛ دفتر: خامنه اى.
[19] . وحيد، توضيح المسائل، م 303 و مكارم، توضيح المسائل، م 321.
[20] . توضيح المسائل مراجع، م 297.
[21] . همان، م 242 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 243 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 248 ؛ دفتر: خامنه اى.
[22] . توضيح المسائل مراجع، م 291 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 297 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 292 ؛ دفتر: خامنه اى.
[23] . امام، استفتائات، ج 1، س 41 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 93 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 124 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 141 ؛ تبريزى، استفتائات، س 176 ؛ مكارم، استفتائات، ج 2، س 55 ؛ دفتر: بهجت، وحيد، سيستانى و نورى.
[24] . استفتائات، ج 2، س 55.
[25] . تبريزى، استفتائات، س 152 ؛ سيستانى، Sistani.org، وضو ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 104 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 125 ؛ امام، استفتائات، ج 1، وضو ، س 40 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س91 و 106 ؛ دفتر: نورى، وحيد، مكارم و بهجت.
[26] . تبريزى، استفتائات، س 154 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 106 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 125 و 127 ؛ امام، استفتائات، ج 1 (وضو) ، س 42 و 43 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 104 و 114 و 140 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 69 ؛ سيستانى، Sistani.org، وضو: دفتر: نورى، بهجت و وحيد.
[27] . امام، استفتائات، ج 1، س 71 و دفتر: همه مراجع.
[28] . امام، استفتائات، ج 1، س 34 ؛ العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، م 43 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 43 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 112.
[29] . توضيح المسائل مراجع، م 299 ؛ نورى، توضيح المسائل، 300.
[30] . وحيد، توضيح المسائل، م 305 ؛ تبريزى، توضيح المسائل مراجع، م 299.
[31] . توضيح المسائل مراجع، ج 1، م 301 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 307 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 302 ؛ دفتر: خامنه اى.
[32] . توضيح المسائل مراجع، م 300 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 306 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 301 ؛ دفتر: خامنه اى.
[33] . توضيح المسائل مراجع، م 303 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 304 ؛ دفتر: خامنه اى.
[34] . توضيح المسائل مراجع، م 303 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 310.
[35] . العروة الوثقى، ج 1، شرايط الوضو، م 45.
[36] . توضيح المسائل مراجع، م 320 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 326 ؛ نورى، استفتائات، ج 1، س 42.
[37] . توضيح المسائل مراجع، م 256؛ وحيد، توضيح المسائل، م 362؛ نورى، توضيح المسائل، م 257؛ دفتر: خامنه اى.
[38] . امام، استفتائات، ج 1، س 16 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 97 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 110 ؛ دفتر: مكارم، سيستانى، تبريزى، نورى و خامنه اى.
[39] . العروة الوثقى، ج 1، م 25، شرايط الوضو، الحادى عشر.
[40] . العروة الوثقى، ج 1، شرايط الوضو و مستحبات الوضو، الرابع عشر.
[41] . العروة الوثقى، ج 1، موجبات الوضو، الثالث.
[42] . توضيح المسائل مراجع، ج 1، م 323 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 329 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 324 ؛ دفتر: خامنه اى.
[43] . امام، سيستانى، نورى، مكارم و فاضل، تعليقات على العروة، ج 1، شرايط الوضو، م 30 و تبريزى، استفتائات، س 158 و دفتر: خامنه اى، بهجت، صافى و وحيد.
[44] . العروة الوثقى، ج 1، باب الاستبراء ؛ توضيح المسائل مراجع، م 73.
[45] . توضيح المسائل مراجع، م 330 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 331 ؛ دفتر: خامنه اى.
[46] . توضيح المسائل مراجع، م 330.
[47] . توضيح المسائل مراجع، م 330 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 336.