امر به معروف و نهی از منکر

در قرآن کریم و در سخنان و سیره معصومین علیهم السلام نیز این مورد به وفور دیده می شود. گاهی قرآن کریم فردی را مورد امر و نهی قرار می دهد و این مخاطب گاهی، فرد عادی و زمانی فردی شاخص است. خداوند فردی را که دارای نفوذ و موقعیت اجتماعی است و می تواند اثر عمیقی میان افراد جامعه مانند زمامداران فاسد، بگذارد از یک منکر مهم نهی می کند.

قرآن کریم بارها در آیات متعددی که در باره امر به معروف و نهی از منکر است، به حمایت کلی از آمرین به معروف و ناهیان از منکر پرداخته و نسبت به مخالفین این فریضه، تهدید و هشدار جدی نموده است. همچنین در آیات قرآن سخن از افرادی مطرح شده است که بر اثر امر به معروف و نهی از منکر مشمول عنایت خدا شده اند و در مقابل، آن ها که نسبت به این فریضه عناد داشته یا سهل انگار بوده اند، مورد غضب خداوند قرار گرفته اند.

در تفسیر این آیه شریفه آمده است: قوم او (یونس) كه صدق گفتارش را بارها آزموده بودند، گرد مرد دانشمند اجتماع كردند، هنوز فرمان قطعى عذاب فرا نرسيده بود، ولى نشانه ‏هاى آن كم و بيش به چشم مى‏ خورد، آن ها موقع را غنيمت شمرده و به رهبرى عالم از شهر بيرون ريختند، در حالى كه دست به دعا و تضرع برداشته و اظهار ايمان و توبه كردند و براى اين كه انقلاب و توجه بيشترى در روح و جان آن ها پيدا شود، مادران را از فرزندان جدا ساختند و لباس هاى درشت و خشن و كم اهميت در تن كردند، و به جستجوى پيامبر خويش برخاستند اما اثرى از او نديدند.

برخی از گنهکاران به خاطر استمراری که در گناه خود داشته اند و یا به سبب علاقه یا عادتی که به عمل خود پیدا کرده اند، با یک بار امر و نهی دینی، موفق به ترک منکر یا انجام معروف نمی شوند. از این رو، باید نسخه ای را که برای درمان ﺁن ها انتخاب می کنیم، چند بار تکرار کنیم و هر بار می توان از یکی از شیوه های مناسب، بهره گرفت.

یکی از نکات بسیار مهمی که در مورد امر به معروف و نهی از منکر باید در نظر گرفته شود، موقعیت سنجی است. به عبارت دیگر باید فرد آمر و ناهی موقعیت مکانی، زمانی و شرایط روحی و جسمی فرد خطاکار را در نظر داشته باشد و متناسب با آن اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نماید. بعضی از مکان ها و زمان ها می تواند در اثرگذاری این فریضه بسیار نقش ایفا کند.

گاهی افراد برای رسیدن به اهداف گناه آلودِ نامقدس با هزینه کم تر، از پنهان کاری بهره می گیرند تا فساد آشکار نشود؛ حتی دیگران را با این شیوه تحت تأثیر قرار می دهند و خود را در صف مؤمنان و شایستگان جای می دهند و امکان مبارزه و کنترل گناه را عملا منتفی می سازند.

در فرهنگ اسلامی، همان طور که جان و مال و ناموس مردم محترم است و هیچ کس حق مزاحمت و تجاوز نسبت به این حقوق را ندارد، آبروی اجتماعی مردم نیز دارای احترام و اهمیت است و اسلام به هیچ فردی اجازه نمی دهد که آبروی اجتماعی فرد دیگری را مورد تعرض قرار دهد و با عیب جویی و بدگویی و یا حتی با بیان اعمال زشت وی، آبروی او را بریزد.

گاهی قطع رابطه موقت نیز برای اصلاح گناهکاران، کافی نیست؛ بلکه برای اصلاح آنان و جلوگیری از افسادشان و یا برای درس گرفتن دیگران، نیاز به قطع رابطه کامل و مستمر است. اهمیت این شیوه در فریضه امر به معروف و نهی از منکر وقتی روشن تر می شود که بدانیم با وجود این که اسلام به برقراری روابط اجتماعی، به ویژه روابط خانوادگی، بسیار اهمیت داده.

انسان موجودی اجتماعی است و بر این اساس از درون خویش، نیاز به ارتباط با دیگران را به خوبی احساس می کند و در می یابد. کم تر فردی را می توان یافت که بتواند بریده از تمامی هم نوعان خویش زندگی کند و اگر گاهی این گونه افراد نادری پیدا شوند، در بسیاری از موارد از بیماری روانی رنج می برند و نیاز به معالجه دارند.

احترام و تکریم شخصیت ﺁدمی از اصولی است که در فرآیند امر به معروف و نهی از منکر، باید رعایت شود؛ زیرا انسان، نیازمند این است که دیگران برایش قدر و منزلتی قائل باشند و خودش را با قدر و قیمت ببیند و در برخورد با قدردانی دیگران، این احساس را به دست ﺁورد که دارای ارزشی است که در فراز و نشیب زندگی برایش سودمند است.

تغافل از خطای دیگران در برخی از موارد می تواند راهکار مناسبی برای اقامه معروف و ترک منکر باشد، به طوری که گاهی عدم تغافل حتّی می تواند نتیجه معکوسی از خود به جای بگذارد.

نادیده انگاری برخی از لغزش ها و گناهان، سبب می شود که شخص گناهکار، جری و جسور نشود و نیز قبح گناه از بین نرود. این شیوه، در جایی که گناه از نظر شرع، قبح کم تری دارد (گناه صغیره) و گناهکار تلاش کرده که دیگران متوجه گناه او نشوند، اهمیت بیش تری دارد.

گاهی برای دفع منکر و از بین بردن ﺁن و تربیت مجرم، نیاز به برخورد شدید است. در این جاست که مهربانی و اظهار عواطف و احساسات بی جا، بی اعتنایی به دستورات الهی است و نشان دهنده برگزیدن هوای نفس، بر حکم خداست.

اسلام در مقابل افراد خطاکار و مجرم، اصل اولیه را مدارا و نرمش و محبت می داند؛ ولی نه در حدی که از این عطوفت و مدارای اسلامی، سوء استفاده شود؛ بلکه با در نظر گرفتن مصلحت فرد و جامعه، آنجا که نیاز به شدت و خشونت است، از اعمال خشونت، پرهیز نکرده، گاهی آن را لازم و ضروری می شمرد...

گاهی می توان به وسیله چشم پوشی از خطاها و بخشیدن مجرمان، آن ها را اصلاح کرد و آنان که همیشه در پی انتقام جویی و ضربه زدن به افراد خطاکارند، در برخی موارد راه به جایی نبرده، نتیجه معکوس می گیرند.

یکی از شیوه های مهم امر و نهی، اعلام عمومی است. در این شیوه، مخاطب خاصی مورد نظر نیست، بلکه با استفاده از وسایل ارتباط جمعی و اجتماعات مذهبی و یا ملی و حتی فریاد کشیدن و اعلام کردن معروف ها و منکرات در کوچه و بازار، همگان به گردن نهادن به معروف ها و ترک کردن منکرات، دعوت می شوند.

آنان که در پی امر به معروف و نهی از منکرند، باید بدانند که هدف از امر به معروف و نهی از منکر، تنها ادای یک تکلیف و بیان یک سخن به هر صورت و به هر شکل نیست؛ بلکه، هدف از بین بردن منکر و ایجاد معروف است. پس باید این سخن و پیام را در لفافه ای از هنر پیچید...

قرآن و روایات پر است از داستان ها و سرگذشت اقوام و اشخاصی که به خاطر ارتکاب معاصی دچار تبعات بدی شدند و یا به جهت اطاعت از فرامین حق تعالی به درجات و مقامات شایسته ای نائل گردیدند.

شیوه پرسش و پاسخ موجب افزایش درک و معرفت مخاطب به ارزش ها و منکرات می شود. این شیوه را در آیات و روایات متعددی می توان یافت. گاهی پرسش و پاسخ، بیدارسازی وجدان را در پی دارد و خداوند با طرح موضوع وجدان پذیر و غیر قابل انکار مانند مرگ و حیات و ...، مخاطب را به دوری از گناه وا می دارد.

گاهی برخی از تشویق ها به خاطر این که تناسبی با عمل فرد نداشته و یا در وقت مناسب خود انجام نشده، باعث تحقیر و تخریب شخصیت فرد و ایجاد عقده و کینه در او شده است، که همین امر می تواند لطمات جدی به روان و شخصیت فرد وارد سازد و آثار مخرّبی در پی داشته باشد.