امر به معروف و نهی از منکر

ناخرسندی قلبی خود را نسبت به گناه یا ترک معروف اظهار بنماییم تا فرد متأثّر شود و آن را تکرار ننماید وگرنه صِرف ناراحتی قلبی بدون اظهار آن کفایت نمی کند. بنا بر این باید نارضایتی قلبی را با نگاه، اشاره، چهره گرفته و... اظهار کنیم تا شخص متنبّه و از گناه روی گردان شود.

با انتفای شرایط امر به معروف و نهی از منکر، آیا تنها وجوب و الزام برداشته می شود و امر و نهی هم چنان راجح باقی می ماند یا این که افزون بر وجوب، اصل رجحان نیز برداشته می شود؟

بهترین، کامل ترین و اثرگذارترین امر به معروف و نهی از منکر، آن است که آمر به معروف و ناهی از منکر خود به معروف عمل کرده و منکر را ترک نماید. پُر واضح است که وقتی کسی خود نسبت به انجام معروف و ترک منکر توجّه داشته باشد، حرف او تأثیر بیشتر بر مخاطب می گذارد...

تمییز معصیت نقشی در تمییز عاصی ندارد؛ یعنی اگر مشخص شد فلان شخص عاصی است، در این صورت امر به معروف و نهی از منکر واجب است، گرچه نوع گناه وی معلوم نباشد.

جانشینان دروغین پیامبر که غاصبانه و با اغراض شیطانی، ظالمانه بر این اریکه تکیه زده بودند، به مرور چنان خط مستقیم اسلام را به انحراف کشیدند که راهی جز قیام حجّت خدا و نور دیده پیامبر، سیّد جوانان بهشت و گوشواره عرش الهی، حضرت ابا عبد الله الحسین(ع)، باقی نماند.

قرآن کریم در باره نهی از منکر یکی از اهل ایمان در زمان حضرت موسی علی نبیّنا و آله(ع) سخن می گوید که برای حفظ جان پیامبر خدا، کفّار را از کشتن حضرت موسی نهی نمود و ثمره این نهی از منکر، آن شد که (طبق برخی از روایات) به دست اشقیاء به شهادت رسید.

شرط چهارمی که برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده اند این است که انجام این دو فریضه مفسده و ضرری جانی، آبرویی یا مالی قابل توجهی، برای شخص آمر و ناهی یا یکی از نزدیکان و بستگانش و اصحاب و ملازمانش نداشته باشد.

شرط بعدی از شرط های وجوب امر به معروف و نهی از منکر «اصرار بر گناه» است؛ یعنی معلوم شود که گنهکار از گناه خود پشیمان نیست و تصمیم دارد آن را ادامه دهد، پس اگر آمر به معروف و ناهی از منکر می داند که فرد عاصی دست از گناه خود برداشته است، وجوب امر به معروف و نهی از منکر ساقط است.

[شرط] دوّم اين كه: احتمال تأثير امر يا نهى را بدهد‌؛ پس اگر بداند يا اطمينان پيدا كند كه تأثير ندارد، واجب نمى ‌باشد. با گمان به عدم تأثير و لو اين كه ظنّ قوى باشد وجوب (امر يا نهى) ساقط نمى‌ شود. پس با وجود احتمال مورد توجّه عقلاء (نسبت به تأثير) واجب مى‌ باشد.

لجاجت، خودسری، تقلید کورکورانه و گناه از عواملی هستند که نمی گذارند حتّی کلام الهی و مواعظ انبیاء بر دل انسان اثر بگذارد، چه برسد که امر و نهی مؤمنین بخواهد در دل این طایفه مؤثّر واقع شود.

در اثربخشی به مخاطب، نه تنها فاعلیّت فاعل یعنی شایستگی آمر به معروف و ناهی از منکر لازم است، بلکه قابلیّت قابل یعنی زمینه مساعد هدایت در فردی که مورد امر و نهی قرار گرفته نیز ضروری است. چنان چه او کسی باشد که از حساب و کتاب روز قیامت بترسد و معتقد به آن باشد، احتمال اثرپذیری او نیز به مراتب بالا خواهد رفت.

احتمال تأثیر در افراد، متناسب با شرایط و موقعیّت هایی است که در آن قرار دارند. به همین دلیل حُسن انتخاب، موقعیّت شناسی و مراعات حال و وضعیت مخاطبین، یکی از مسائل لازم و پُر اهمیتی است که باید از سوی آمرین به معروف و نهی کنندگان از منکر مورد دقّت و توجّه قرار گیرد.

یعنی باید امکان تأثیرگذاری باشد و این احتمال وجود داشته باشد که با این امر به معروف و نهی از منکری که صورت می گیرد، آن شخصی که مرتکبِ منکر شده یا معروف را ترک کرده، به خود بیاید و یا مجبور به تغییر وضعیت گردد...

آفت دیگری که ریشه در گمان بد دارد، تجسّس است. تجسّس، یعنی تلاش برای دست یابی به اسرار، لغزش ها و عیب های پنهان دیگران. برخی به بهانه این که نسبت به برادر ایمانی خود مسئول اند، به دنبال عیب و گناه او می گردند و حتّی در حیطه خصوصی و شخصی فرد نیز سَرَک می کشند.

اگر در تشخیص معروف و منکر اختلاف وجود داشته باشد؛ یعنی دیدگاه اجتهادی یا تقلیدی آمر به معروف و ناهی از منکر با شخصی که بناست مورد امر به معروف و نهی از منکر قرار گیرد، متفاوت باشد، در این صورت امر به معروف و نهی از منکر واجب نخواهد بود.

می توان گفت که همه فقیهان درباره این که امر به معروف و نهی از منکر، مشروط به علم و آگاهی از منکر و معروف است، اتفاق دارند؛ زیرا نه تنها روایات و اجماع فقها بر این مدّعا دلالت دارند، بلکه خرد هر انسانی گواه است بر این که بدون آگاهی و آشنایی با معروف و منکر، امر و نهی درباره آن ها ممکن نیست...

منظور از واجب تعبّدی، واجبی است که مکلّف آن را باید به قصد تقرّب به خداوند انجام دهد تا امتثال امر خداوند صدق کند و واجب از عهده او ساقط گردد، در واقع اگر هنگام انجام آن ها قصد قربت وجود نداشته باشد، عمل باطل است. مانند انجام نماز و روزه و تمام اعمال عبادی دیگر.

برخی از فقهاء قائل به تفصیل در مسأله شده اند به این معنا که وجوب امر به معروف و نهی از منکر را به طور مطلق کفایی یا عینی نمی دانند، بلکه معتقدند که بسته به شرایط و موارد، وجوب این فریضه تغییر می کند، به این معنا که گاهی کفایی و گاهی عینی خواهد بود.

ضروریات دین به احکام و عقایدی گویند که جزءِ دین بودنشان اثبات شده و از جمله واضحات و بدیهیات باشد، به گونه ای که عادتاً بر هیچ مسلمانی پوشیده نباشد و حتّی بعضی از غیر مسلمانان هم جزءِ دین بودن آن را بدانند. انکار ضروریات دین، مستلزم انکار رسالت پیامبر است، به شرطی که منکر بداند که این امر ضروری است و شبهه ای هم در کار نباشد.

قرآن کریم ویژگی امر به معروف و نهی از منکرِ رسول گرامی اش را در صدر سیره عملی آن بزرگوار یاد می کند. این نکته بسیار مهمّی است و اهمیّت آن تا اندازه ای است که در همین آیه، ویژگی دیگر آن حضرت که مقام تشریع و قانون گذاری ایشان است، پس از امر به معروف و نهی از منکر ذکر گردیده...