عدل

تحقق عدالت اجتماعی به جز از طریق ایجاد عدالت درونی در مدیران، ممکن نیست، زیرا شخص ضعیف‏النفس و بی‏اراده‏ای که از ایجاد اعتدال بین قوای نفسانی خود عاجز و از قدرت کنترل رفتار و تسلط بر خود، محروم است در گام‏نهادن در راه دشوار و پرفراز و نشیب عدالت اجتماعی نیز ناتوان است.

اسلام برای صیانت از هر حقی، فقه و قانون دارد، ولی اصرار دارد که با اخلاق و گذشت و بزرگواری در روابط و برخوردهای اجتماعی، زندگی را روان و شیرین سازید، اگر بین زن و شوهر و سایر فامیل، فداکاری، گذشت و رفتاری اخلاقی باشد نیازی به دادگاه و اعمال قانون پیدا نمی ‏شود و هم‏چنین روابط سایر اقشار مردم با یک‏دیگر.

در آن هنگام شخص دیگری که امام را می‏شناخت، وارد حمام شد. وقتی صحنه را مشاهده کرد بر سر آن نظامی فریاد زد: خودت را نابود کردی! آیا فرزند پیامبر خدا(ص) را به خدمت می‏گیری؟ مرد نظامی ـ ‏که به شدت ترسیده بود ـ خود را به روی پاهای امام انداخت، می‏بوسید و با تضرع و پشیمانی عرض می‏کرد: ای زاده پیامبر! چرا آن وقتی که من آمرانه با شما سخن گفتم، شما از دستور سرپیچی نکردید تا چنین نشود؟

اگر حضرت برای خود امتیازی قائل شده بود بی‏عدالتی و ستمی نبود، ولی سیره و مکتب آنان می‏آموزاند که این پنج معیار دنیوی، سبب بالا و یا پایین‌بودن مردم نمی‏شود و اگر هم کسی مقرب عندالله یا روسیاه است، به اعمال افراد مربوط است، نه به امتیازهای دنیوی. به‏علاوه اگر کسی در وادی معنویت قدمی برداشته مثلاً جبهه رفته یا عالم دینی شده باید مزدش را از خدا بخواهد، نه این‏که از مردم توقع احترام داشته باشد.

عدالت آن‏‌قدر ارجمند است که خداوند عادل می‏‌فرماید: «و خداوند هیچ‏گاه هیچ ستمی را بر جهانیان نمی‏‌خواهد» و نه تنها هرگونه ستمی را مردود می‏‌شمارد، بلکه به پیامبرش دستور می‏‌دهد که کم‏ترین میل و اعتمادی به ستمگران نداشته باشد...

آیا انتظار اجرای عدالت از چنین تفکری، صحیح است؟ قطعاً جوانان متدین و خودساخته نیز کم نیستند، ولی قبله قلب بیش‏تر جوانان و مدیران کنونی، پول بیش‏تر و رفاه و التذاذ افزون‏تر شده است آن هم به هر قیمتی که فراهم آید، زیرا امروزه تنها ارج و ارزش عالی در جامعه ما همانا پول است و سایر ارزش‏ها، یا در رتبه‏‌های بعدی‏اند و یا باید قربانی همین بت گردند!

سخن در این نیست که مردم، عدالت را نمی‌‏پسندند، نه هیچ‏کس حتی دزدان و یا سران ستم که استعمارگران باشند نیز هنگام تقسیم غنائم در میان خودشان، به عدالت توصیه می‏‌کنند. پس همگان عدالت را دوست می‏‌دارند، ولی اکنون در روابط اجتماعی ما سازوکاری حاکم است که نتیجه‌‏اش همین حال و روزی است که مشاهده می‏‌شود.

حکومت آن است که حضرت امیر به ابن ‏عباس می‏گوید که «به قدر این کفشِ بی‏‌قیمت هم پیش من نیست»[12] آن‏که هست؛ اقامه عدل است، آن چیزی که حضرت امیر ـ ‏سلام الله علیه ـ و اولاد او می‏‌توانستند درصورتی‏که فرصت بهشان بدهند، اقامه عدل را به آن‏طوری که خدای تبارک و تعالی رضا دارد انجام بدهند، این‏ها هستند، لکن فرصت نیافتند.

نظام اسلامی وقتی می‏تواند بر سر پا بایستد که از جهات گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... مستقل باشد. بنابراین، داشتن اقتصادی پویا و خودکفا شرط استقلال کشور است و چنین زمینه‏‌ای فراهم نمی‏گردد، مگر با روش عادلانه و دل‏سوزانه‌ی فرد فردِ جامعه، تنها خودسازی و عدالت است که می‏تواند مانع سودجویی‏ها و منفعت‏طلبی افراد به‏ویژه سردمداران جامعه باشد.

به ‏ناچار برای مردم حاکم و امیری، خوب یا حتی بد، ضروری و لازم است که در سایه حکومتش، مؤمن به عمل صالح بپردازد و کافر از منافع زندگی‏اش بهره‌‏مند گردد و مردم تا دم مرگ در آسایش باشند و فیء و بیت‌المال به وسیله او جمع‌‏آوری و با دشمن جنگ شود و راه‏‌ها امن گردد و به کمک او ضعیف از قوی، حقش را بگیرد و نیکوکاران در راحت و رفاه باشند و از شر بدکاران آسایش داشته باشند.

عدل در قرآن، آن‏جا که به توحید یا معاد مربوط می‏شود، به نگرش انسان به هستی و آفرینش، شکل خاص می‏‌دهد و به عبارت دیگر، نوعی «جهان‏بینی» است؛ آن‏جا که به نبوت و تشریع و قانون مربوط می‏شود یک «مقیاس و معیار» قانون‏شناسی است و به عبارت دیگر، جای پایی است برای عقل که در ردیف کتاب و سنت قرار گیرد و جزء منابع فقه و استنباط به شمار آید.

باید همه فکر این معنا را بکنیم که رژیممان را رژیم اسلامی بکنیم. رژیم اسلامی به این است که این افرادی که در کار هستند، این افرادی که در این رژیم سر کار هستند، فرض کنید مشغول به خدمت‏گزاری هستند کارمندهای دولتی همه‌‏شان، هر کدام آن‏جا که کار می‏‌کنند، کارشان کار اسلامی باشد. این فکر نباشد که حالا که این اداره، آن‏جایش خراب است، خوب، بگذار این‏جایش هم خراب باشد! حالا که آن آدم آن‏جا خلاف می‏کند، خوب، بگذار این‏جا هم خلاف بکند. همه مکلفیم، همه ما.

دو نامه از حضرت علی(ع) موجود است که حضرت، ضمن راهنمایی‏ها و سفارش‏ها می‏فرماید: «در مواردی با صلابت و قاطعیت و شدت رفتار کن و در مواردی با نرمش؛ بدیهی است اگر حاکم همه‏جا و همیشه با نرمش رفتار کند، مردم به اوامر او، گوش نمی‏دهند و اگر همیشه با شدت و خشونت رفتار کند، ملت آزرده می‏گردد.

بسیاری، عدل را به مساوات معنا کرده‏‌اند. این معنا از روایات هم استفاده می‏شود، ولی نه همه جا، بلکه در موارد خاصی رعایت عدالت به رعایت مساوات است؛ مثلاً در تقسیم بیت‏‌المال که کار زمامداران است و یا قضاوت بین متخاصمین که کار قاضیان است و سایر داوری‏ها، ولی در مواردی رفتار یکسان، ظلم و غیرمعقول است

گاهی نظر روایات به تبیین عدالت فقهی است که در «شاهد» یا «امام جماعت» لازم است و آن ملکه‌ای است که مانع ارتکاب کبیره و اصرار بر صغیره می‏گردد. عدالت به این معنا صفت و خصلت نیکویی است مثل تقوا، اخلاص، ورع و عفت و گاهی نظر روایات به عدالت اجتماعی یا حکومتی است که همین قسم، محل بحث ماست.

به نظر ما عدالت یک مفهوم عقلانی است و با عقل می‏توان به بررسی و ارزیابی آن پرداخت. قرآن، تعریفی از این اصطلاح ارائه نمی‏دهد و با این کار و در واقع، عدالت را یک مفهوم انسانی تلقی می‏کند که برای قوه عقلانی بشر قابل وصول است و در هیچ جای قرآن نیامده که عدل چیست، ولی در موارد متعدد دستور رفتار عادلانه را به بشر صادر نموده و این دلیل آن است که بشر با عقل خویش قوه تمیز عدالت از ظلم را دارد.

عادل کسی است که به راستی و درستی به وظایف قانونی خود عمل کند و از افراط و تفریط بپرهیزد تا ضمن تمتع از حقوق حقه خود، کسی در اثر اعمال خودسرانه او از حقوق قانونی خویش محروم نشود.

یکی از صفات حق‌تعالی، عدل است که هم در دنیا و هم در مقام پاداش و جزا در آخرت، با آفریدگان به عدالت رفتار می‏کند و احکامش هم عادلانه است. هم‏چنین در پیامبر و امام و جانشینان‏شان عدالت را شرط می‏دانیم و عدل را جزء اصول مذهب می‏ شماریم.