پایگاه اطلاع رسانی دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

گاهی از اوقات کسانی که به ما بدی می ‌کنند، دشمن نیستند؛ بلکه دوست و اهل صلاح ‌اند؛ امّا به انسان سوء ظن پیدا می ‌کنند. این هم از آفاتی است که در اجتماع وجود دارد. اهل بغی کسانی ‌اند که ذاتاً اهل ظلم و تعدّی ‌هستند؛ امّا اهل صلاح ذاتاً اهل ظلم نیستند؛ افراد خوبی هستند‌؛ امّا گاهی به هر دلیلی به انسان بدگمان می‌ شوند.

اگر كسى سخنى را بر ضدّ مؤمنی نقل كند و قصدش از آن، زشت كردن چهره او و از بین بردن وجهه اجتماعى اش باشد تا او را از چشم مردم بیندازد، خداوند او را از ولایت و دوستى خود به سوی ولایت شیطان خارج مى كند، (ولى) شیطان هم او را نمى پذیرد.

بارالها، بر محمّد و آل او رحمت فرست، همچنانكه به وسیله‌ی او، ما را [به راه حق] هدایت كردی و بر محمّد و آل او رحمت فرست، هم‌چنان كه به سبب او ما را [از جهل و ضلالت] رهایی بخشیدی و بر محمّد و آل او رحمت فرست، آنچنان رحمتی كه ما را در روز رستاخیز و در روز نیازمندی به تو شفاعت نماید.

زیان‌های فردی ناشی از سوء ظنّ، خود به تنهایی می تواند بر روی جامعه تأثیرات سوئی به جای بگذارد، چراکه جامعه از کنار هم قرار گرفتن آحاد مردم تشکیل می شود و بدین جهت بیماری و سلامت افراد، خواسته یا ناخواسته بر روی دیگران و محیط اجتماعی اثرگذار خواهد بود.

پس چگونه انسان مجرم با تمام توجّه به آن همه از گناهان و معاصی كه اقرار كرده و می‌كند، توانایی این همه گفتار و تضرّع از خود به درگاه خدا نشان دهد؟ انسان گنهكار شرمسار كجا و این‌چنین زبان‌آوری‌ها كجا؟

سوء ظن به خود (نفس) اگر به حدّ افراط نرسد، می تواند آثار مثبت فراوانی از خود به جای بگذارد. امّا اگر از حد اعتدال فراتر رود، باعث مرض وسواس می شود و یا زمینه ساز گناه بزرگی به نام یأس و ناامیدی می گردد که خود بستر مناسبی است برای ابتلا به گناهان دیگر و سقوط به ورطه هلاکت و شقاوت.

امام(ع) در این قسمت از دعا، از خدا تقاضا می‌كند كه با من به «فضل و کرم» معامله فرمای تا مورد عفوت واقع شوم و به طریق «عدل» از من حساب مكش كه محكوم به عقوبتت می‌گردم.

گفتار و كردارى كه از برادر دینى تو سر مى ‏زند تا آن جا كه مى ‏توانى باید آن را بر نیكوترین وجه حمل كنى گر چه احتمال صحّت مرجوح و ضعیف، و احتمال فساد و بدى راجح و قوى باشد، و حق ندارى تجسّس كنى، مگر آن كه دلیل قطعى بر ثبوت آن پیدا شود.

مقصود از «خطرات» كه جمع «خَطْرة» است آن چیزهایی است كه در دل خُطور می‌کند؛ خواه خطوری که بدون سابقه و ابتدائاً به دل برسد یا مطالبی که سابقاً آنها را می‌دانسته و مجدّداً به یاد آورده است و همین خاطره‌هاست كه منشأ افعال انسان می‌گردد.

مفهوم سوء ظن آن است که هرگاه کارى از کسى سر زند که قابل تفسیر صحیح و نادرست باشد آن را به صورت نادرستى تفسیر کنیم، مثلًا هنگامى که مردى را با زن ناشناسى ببیند فکر کند آن زن نامحرم است و نیت آن‌ها ارتکاب اعمال خلاف مى‌‏باشد...

انسانى كه‌ بر‌ اثر شکست در‌ برابر شهوات، ترتیب اثر به‌ علم ‌و‌ دانایى خود نداده ‌و‌ همچون نادانِ غیرآگاه از‌ عواقب شوم یك كار، اقدام به‌ ‌آن كار نماید، در‌ واقع او‌ را‌ در‌ عِدادِ عالمان نباید به‌ حساب آورد ‌و‌ از‌ زمره‌ی آگاهان نباید شمرد!

هرگز شخص «تائب» نمى‌تواند تكیه به‌ توبه ‌و‌ تصمیم ‌و‌ اراده‌‌ى‌ خود نموده ‌و‌ خود را‌ براى همیشه خلاص ‌شده‌ى‌ از‌ دام ‌و‌ كمند شیطان ‌و‌ نفس امّاره‌ی خویش بپندارد؛ بلكه على‌الدّوام باید در‌ حال خوف ‌و‌ تضرّع به‌ درگاه خدا بوده ‌و‌ از‌ او‌ توفیق تحفّظ از‌ گناه ‌و‌ بقاى بر‌ حال توبه را‌ مسئلت دارد...

حسن ظن از كسى حقیقت و واقعیت دارد و از انسانى درست و صحیح است كه خود را در برابر انتظار و توقعى كه نسبت به احسان و نعمت و رحمت حق دارد وادار به طاعت و سپاس گزارى و انجام وظایف نماید و در عین این كه پس از ایمان و عملش حسن ظن دارد، پیوسته از عذاب و قهر الهى و از عصیان و خلاف ترسناك باشد.

فراموش كردن گناهان، از‌ شقاوت انسان است ‌و‌ موجب گرفتاری‌ها در‌ روز جزا به‌خصوص اگر با‌ حقوق النّاس توأم باشد ‌و‌ حقّى از‌ حقوق مالى یا‌ عِرضى مردم به‌ تباهى كشیده شده باشد كه‌ تدارك ‌آن در‌ روز حساب بسى دشوارتر از‌ تدارك دیگر معاصى خواهد بود...

چه بسا اعمالى كه‌ در‌ واقع موجب انحطاط روح آدمى ‌و‌ سبب دورى وى از‌ خدا بوده ‌و‌ در‌ گذشته‌ی عمر از‌ وى صادر شده است، امّا خود او‌ توجّه به‌ ‌آن نداشته ‌و‌ آنها را‌ به‌ صورت یك سلسله اعمال نیك انجام داده ‌و‌ احیاناً مدّتى مدید نیز اشتغال به‌ آنها داشته است!

با توجّه به معنای ذکر شده می توان از دعای امام علیه السّلام چنین به دست آورد که حضرت از خداوند متعال تقاضا می کنند که بدبینی و عدم اطمینان افراد صالح و شایسته را در مورد من به اطمینان و ثقه تبدیل بفرما.

آنان كه‌ به‌ زنان پاكدامن نسبت زنا مى‌دهند در‌ حالتی كه آنها زنان باایمان ‌و‌ بی‌خبر از‌ ‌آن نسبت مى‌باشند، در‌ دنیا ‌و‌ آخرت طرد ‌و‌ لعن شده [از رحمت حق] بوده ‌و‌ براى آنان شكنجه ‌و‌ عذابى بزرگ است.

اگر طغیان انسان را‌ نسبت به‌ عظمت ‌و‌ جلالت ساحتِ اقدس حضرت حق ـ جلّ جلاله ـ بسنجیم، مطلق عصیان انسان در‌ محضر خدا گناه بزرگ ‌و‌ معصیت «كبیره» است، ‌و‌ درآن نظر اصلاً «صغیره» مفهوم درستى ندارد ‌و‌ بلكه خود این تعبیر نیز در‌ حدّ خود تصغیر مقام كبریاى خداوندى محسوب گشته، معصیتى «كبیره» مى باشد.

باید دانست كه‌ همین «یأس از‌ رحمت حق» اعظم گناهان است ‌و‌ هیچ گناهى از‌ جهت سدّ باب نجات به‌ پاى ‌آن نمی‌رسد ‌و‌ لذا شیطان بى‌ایمان نیز پس‌ از‌ شكست خوردن از‌ راه‌هاى دیگر، رو‌ به‌ این در آورده ‌و‌ از‌ این طریق، آدمی‌را‌ به‌ شقاوت ‌و‌ بدبختى می‌كشاند.

توبه ‌و‌ كیفیت آن بر‌ حسب اختلاف گناهانى كه‌ از‌ انسان صادر شده است، مختلف می‌باشد ‌و‌ لذا نخست باید توجّهى به‌ اقسام «گناهان» نمود ‌و‌ سپس راه خروج از‌ جوّ، هر‌ قسمی ‌از‌ ‌آن اقسام ‌و‌ طریق اصلاح تبعات فاسده‌ی ‌آن را كه‌ همان «توبه» است، ارائه نمود.