وحی در ادیان آسمانی

در کتب کلام و فلسفه به اثبات رسیده که انسان‌ها در شناخت طرق عبودیت و نیل به سعادت دنیوی و اخروی، جسمانی و نفسانی خود نیاز به راهنمایی‌های الاهی دارند. و این راهنمایی‌ها به وسیله‌ی رسل و پیامبران انجام می‌گیرد. به اثبات رسیده که خداوند متعال بندگانش را از افاضه‌ی چنین فیوضاتی محروم نمی‌سازد. بنابراین، ارسال پیامبران و افاضات علوم غیبی را باید به عنوان یک ضرورت بپذیریم. باید خدا پیامبرانی را بفرستد و علوم لازم را در اختیارشان قراردهد. تفصیل مطلب در امکان ما نیست، به کتب عقائد و کلام مراجعه شود.

هشام بن سالم از امام صادق(ع) نقل می‌کند که بعض اصحاب به حضرت عرض کردند: «این چیست که گاهی رسول خدا(ص) می‌فرمود: جبرئیل، این جبرئیل است و به من فرمان می‌دهد و در زمانی دیگر به حالت اغماء می‌افتاد؟» امام صادق(ع) فرمود: «حالت اغماء در صورتی به‌وجود می‌آمد که وحی مستقیماً و بدون وساطت جبرئیل از جانب خدا نازل می‌شد، اما اگر جبرئیل واسطه‌ی وحی بود چنین حالتی عارض نمی‌شد، و می‌فرمود: جبرئیل چنین گفت، و این جبرئیل است.»

محتوای وحی عبارت است از همه‌ی علوم و معارفی که از جانب خدا بر پیامبر نازل شده ‌است. مانند: معارف مربوط به پروردگار جهان و صفات ثبوتی و سلبی او، معارف مربوط به معاد و جهان بعد از مرگ، و معارف مربوط به نبوت.

صورت و کلام در مرحله‌ی خیال و حس مشترک به وجود می‌آید. وقتی این حقائق علمی از قلب و روح پیامبر به قوه‌ی خیال و حس مشترک آن جناب نزول یافت، در این‌جاست که جبرئیل به صورت انسانی زیبا برای پیامبر جلوه می‌کند که با او سخن می‌گوید. زیرا مرحله‌ی خیال و حس مشترک مرحله‌ی صورت‌سازی است.

ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده‌ی خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند نگه‌ دارید. فرشتگانی درشت گفتار و سخت‌گیر بر آن آتش موکلند. از فرمان خدا تخلف نمی‌کنند و مأموریت خود را انجام می‌دهند.

گاهی جبرئیل به صورت انسانی زیبا برایش تمثّل می‌یافت و اکثر اوقات چنین بود و گاهی به صورت حقیقی خودش تجلّی می‌کرد. البته نوع دوم خیلی کم اتفاق می‌افتاد، دو مرتبه یا کمی بیشتر. مرتبه اول در آغاز وحی و در کوه حرا به وقوع پیوست. پیامبر جبرئیل را به صورتی دید که مشرق و مغرب را پر کرده است، از مشاهده‌ی او بیهوش شد، پس به صورت یکی از مردم درآمد و پیامبر را در آغوش گرفت، پس به هوش آمد.

علاّمه طباطبایی قدس ‌سره می‌نویسد: «روان‌شناسان در این جهت تردید ندارند که انسان دارای نوعی شعور نفسانی و باطنی است که گاهی در بعض افراد ظاهر می‌شود، و دری از جهان غیب به رویش بازمی‌گردد. و در آن حال، علوم و معارفی برایش کشف می‌شود که از علوم و تفکرات عقلی برتر و عالی‌تر است...

«اتصال صمیمانه‌ی مرد باطنی به آنچه ابدی است، که برای وی تصوری از غیرواقعی بودن زمانِ گذران پیش می‌آورد، به این معنا نیست که کاملاً از این زمان گذران بریده باشد. حال باطنی با وجود یگانه بودن آن، از راهی با تجربه‌ی متعارفی مربوط می‌ماند. این مطلب از آنجا آشکار می‌شود که حال باطنی به سرعت محو می‌شود. گو این‌که پس از محو شدن، احساس قدرت و اعتبار عمیقی به جای می‌گذارد.

با این که بشرند از کدورت‌ها و آلودگی‌های نفسانی منزه هستند، به جهت اعتدال و استقامتِ در غرائز می‌توانند وجهه‌ی ملکوتی خویش را حفظ کنند. عشق به عبادت و توجه به خدا آنان را به سوی الله جذب می‌کند. پیامبر هرگاه که اراده کند خودش را از بشریت منسلخ می‌سازد و به افق ملائکه بالا می‌رود.

قوّه متخیله‌ی چنین انسانی آن قدر نیرومند است که در حال بیداری، عالم غیب را مشاهده می‌کند. صورت‌های جمیل و اصوات نیکو و منظوم را به صورت جزئی در بعض عوالم باطنیه مشاهده می‌کند، یا آنچه را نفس در عوالم عقول مشاهده کرده حکایت می‌کند. به ویژه عالم عقلی که کمالات را بر نوع بشر افاضه می‌نماید. پس در حال بیداری چیزهایی را مشاهده می‌کند و صداهایی را می‌شنود که در حال خواب می‌بیند و می‌شنود.

پیامبران نیز از طریق معاشرت با مردم با همین الفاظ و کلمات آشنا می‌شوند، و از همین طریق وجود نفسانی آنها را دریافت می‌نمایند. البته هر پیامبری با زبان مورد محاوره‌ی خودش، به گونه‌ای که وقتی سخنان دیگران را بشنوند به معانی و مقاصد آنان پی می‌بردند. اما شنیدن و خواندن، تنهاراه نیست بلکه امکان دارد از طریق دیگری نیز حاصل شود.

قرآن در مقامات فوق یک حقیقت بسیط علمی و تکوینی است، و همین حقیقت است که در مقام پایین به صورت مفاهیم و کلماتی تجلّی و ظهور می‌کند که دلالت آنها بر معانی خاص اعتباری و قراردادی است، و پیوند تکوینی در میانشان وجود ندارد. و به همین جهت هر قومی، از کلمات خاصی استفاده می‌کنند.

این عده معتقد بودند خدا کلام ندارد، و قرآن فعل خدا نیست بلکه فعل جسمی است که کلام از آن شنیده می‌شود. معمّربن عباد عقیده داشت که خدا خالق اجسام است نه اعراض. اعراض فعل جواهر هستند. بنابراین، کلام و قرآن چون عرض است نمی‌تواند فعل خدا باشد.

بحث حدوث یا قدم کلام، یکی از مباحث قدیمی و پر سر و صدای علم کلام است که در طول تاریخ اسلام همواره مورد بحث بوده است. این مسأله، اختصاصی به مسلمین ندارد، بلکه قبل از آن در بین مسیحیان نیز بسیار مورد بحث بوده است.

انسانی فرستاده شد از جانب خدا که نام او یوحنا بود، آمد به جهت گواهی دادن برای نور تا ایمان آورند همه‌ی مردم به نور، و یوحنا نبود نور، بلکه آمد تا گواهی دهد برای نور، نور حقیقی کسی است که روشنی دهد هر کسی را که آید به عالم، در عالم بود و عالم از او پیدا شد و عالم او را نشناختند، آمد به جانب مخصوصان خود و او را قبول نکردند؛ و داد به جماعتی که او را قبول کردند سلطنتی که پسران خدا شوند و ایمان آورند به نام او.

سپس همین کلام الاهی و حقیقت بسیط نورانی، از قلب و عقل رسول خدا بر نفس حیوانی، و از نفس حیوانی بر قوه‌ی خیال تنزّل می‌یابد. منشأ اراده می‌شود، اعصاب و مغز را متأثر می‌سازد و زبان را تحریک می‌کند. بدین‌ وسیله همان کلام بسیط نورانی، در قالب کلمات و کلام تدریجی‌الوجود، و به صورت امر و نهی و استفهام و خبر، در صفحه‌ی هوا تحقق می‌یابد. و از این طریق به گوش مؤمنان می‌رسد و بعد از طی مراحلی دیگر، در قلب آنان وارد می‌شود یا به وسیله‌ی نویسندگان در صفحات کتاب منقش می‌گردد.

گاهی خدای متعال در حال خواب چیزهایی را به بعض انسان‌ها القاء می‌کند که بعداً به همان صورت تحقق می‌یابد، لیکن در اسلام وحی نامیده نمی‌شود. گفته نمی‌شود: به فلانی وحی شد. ما عقیده داریم به ائمه‌ی معصومین(ع) نیز علومی القاء شده ولی وحی نامیده نمی‌شود، زیرا مسلمانان اجماع دارند که بعد از پیامبر(ص) بر کسی وحی نخواهد شد.

خداوند متعال زمين و آسمان و كل جهان طبيعت را قانونمند آفريده و قانون عليت را بر آن حاكميت داده است. جهان بر طبق قوانين و سنن معيّن اداره مى‏شود، و قانونمندى خود را از آفريدگار گرفته و مى‏گيرد و انجام وظيفه مى‏‌كند. شايد مقصود از وحى الهى كه در اين قبيل آيات استعمال شده همين معنا باشد؛ يعنى هدايت تكوينى.

علاوه بر اين، بعثت انبياء يك واقعيت تاريخى غيرقابل انكار است. در طول تاريخ بشر انسان‏هاى ممتازى براى ارشاد و هدايت مردم قيام كرده و مدعى بوده‌اند كه با خداوند سبحان در ارتباط هستند و براى نجات انسان‏ها از مهالك و تأمين سعادت دنيوى و اخروى آن‏ها برنامه و پيام دارند. به شهادت تاريخ، پيامبران، انسان‏هاى برگزيده‌اى بودند كه هرگز در زندگى نقطه ضعفى نداشتند و به امانت‏دارى، درست‏كارى، صدق، اخلاص و خيرخواهى معروف بودند.