امر به معروف و نهی از منکر

در همان زمان، موقعیت امیر مؤمنان علیه السّلام با ابوذر کاملاً متفاوت بود که وظیفه دیگری را می ‌طلبید. البته امام علی علیه السلام، به صورت ‏های کلی و خصوصی، انتقادهایی را مطرح می ‏کردند اما نه آن‌ گونه که ابوذر عمل می ‌کرد؛ چراکه موقعیت ایشان با ابوذر متفاوت بود.

گروهی دیگر از واجبات هستند که در آن ها تنها رسیدن به یک هدف، مورد نظر و مقصود خداوند متعال است و برای رسیدن به این هدف، اگر چه فرامین و دستوراتی داده شده، امّا شیوه و روش رسیدن به آن هدف متعالی، به خود انسان واگذار شده است.

اگر دفع منكر به وقوع ضررى بر فاعل منجر شود ‌مانند شكستن كاسه یا چاقوى او به طورى كه از لوازم دفع منكر باشد، بعید نیست ضامن نباشد. ولى اگر ضررى از ناحیه مرتكب گناه، بر آمر و ناهى برسد (هم) ضامن و (هم) معصیت كار است.

خداوند متعال در آیات متعدّدی از قرآن کریم به تهدید و توبیخ منافقین پرداخته است. امّا با وجود این همه نصیحت و تهدیدی که بود، باز منافقین برای محقّق ساختن خواسته های شیطانی خود، مرکز نفاقی را در قالب مسجدی (که به مسجد ضرار شهرت پیدا کرد) در شهر مدینه بنا کردند.

انکار عملی، مرتبه دیگری از امر به معروف و نهی از منکر است که اگر امر به معروف و نهی از منکر به‌ صورت تذکر و برخورد لفظی اثر نکرد و سخن نرم، ملاطفت و موعظه اثر نبخشید، یا سبب جرئت و گستاخی بیشترِ گناهکار گردید، باید با چنین شخصی با تندی برخورد کرد و با اعتراض شدید مانع عصیان او شد.

براى نفوذ در قلوب مردم (هر چند افراد گمراه و بسیار آلوده باشند) نخستین دستور قرآن برخورد ملایم و توأم با مهر و عواطف انسانى است، و توسل به خشونت مربوط به مراحل بعد است كه برخوردهاى دوستانه اثر نگذارد.

گاهی امر و نهی به صورت غیرصریح و در لفافه و کنایه‌گویی اثر بخش است، مثل زمانی که شخص، تجاهر و تظاهر به گناه ندارد و گاهی باید با زبان صریح و روشن امر و نهی نمود.

گاهی روش های مثبت و بروز دادن مهربانی در مقابل شخص گنهکار، موجب راهنمایی و موعظه او شده و فرد متوجّه بدی رفتار خود می گردد، در این صورت باید به این شیوه بسنده کرد و با مهربانی و مدارا فرد خطاکار را نسبت به اشتباهش متنبّه ساخت...

ناخرسندی قلبی خود را نسبت به گناه یا ترک معروف اظهار بنماییم تا فرد متأثّر شود و آن را تکرار ننماید وگرنه صِرف ناراحتی قلبی بدون اظهار آن کفایت نمی کند. بنا بر این باید نارضایتی قلبی را با نگاه، اشاره، چهره گرفته و... اظهار کنیم تا شخص متنبّه و از گناه روی گردان شود.

با انتفای شرایط امر به معروف و نهی از منکر، آیا تنها وجوب و الزام برداشته می شود و امر و نهی هم چنان راجح باقی می ماند یا این که افزون بر وجوب، اصل رجحان نیز برداشته می شود؟

بهترین، کامل ترین و اثرگذارترین امر به معروف و نهی از منکر، آن است که آمر به معروف و ناهی از منکر خود به معروف عمل کرده و منکر را ترک نماید. پُر واضح است که وقتی کسی خود نسبت به انجام معروف و ترک منکر توجّه داشته باشد، حرف او تأثیر بیشتر بر مخاطب می گذارد...

تمییز معصیت نقشی در تمییز عاصی ندارد؛ یعنی اگر مشخص شد فلان شخص عاصی است، در این صورت امر به معروف و نهی از منکر واجب است، گرچه نوع گناه وی معلوم نباشد.

جانشینان دروغین پیامبر که غاصبانه و با اغراض شیطانی، ظالمانه بر این اریکه تکیه زده بودند، به مرور چنان خط مستقیم اسلام را به انحراف کشیدند که راهی جز قیام حجّت خدا و نور دیده پیامبر، سیّد جوانان بهشت و گوشواره عرش الهی، حضرت ابا عبد الله الحسین(ع)، باقی نماند.

قرآن کریم در باره نهی از منکر یکی از اهل ایمان در زمان حضرت موسی علی نبیّنا و آله(ع) سخن می گوید که برای حفظ جان پیامبر خدا، کفّار را از کشتن حضرت موسی نهی نمود و ثمره این نهی از منکر، آن شد که (طبق برخی از روایات) به دست اشقیاء به شهادت رسید.

شرط چهارمی که برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده اند این است که انجام این دو فریضه مفسده و ضرری جانی، آبرویی یا مالی قابل توجهی، برای شخص آمر و ناهی یا یکی از نزدیکان و بستگانش و اصحاب و ملازمانش نداشته باشد.

شرط بعدی از شرط های وجوب امر به معروف و نهی از منکر «اصرار بر گناه» است؛ یعنی معلوم شود که گنهکار از گناه خود پشیمان نیست و تصمیم دارد آن را ادامه دهد، پس اگر آمر به معروف و ناهی از منکر می داند که فرد عاصی دست از گناه خود برداشته است، وجوب امر به معروف و نهی از منکر ساقط است.

[شرط] دوّم اين كه: احتمال تأثير امر يا نهى را بدهد‌؛ پس اگر بداند يا اطمينان پيدا كند كه تأثير ندارد، واجب نمى ‌باشد. با گمان به عدم تأثير و لو اين كه ظنّ قوى باشد وجوب (امر يا نهى) ساقط نمى‌ شود. پس با وجود احتمال مورد توجّه عقلاء (نسبت به تأثير) واجب مى‌ باشد.

لجاجت، خودسری، تقلید کورکورانه و گناه از عواملی هستند که نمی گذارند حتّی کلام الهی و مواعظ انبیاء بر دل انسان اثر بگذارد، چه برسد که امر و نهی مؤمنین بخواهد در دل این طایفه مؤثّر واقع شود.

در اثربخشی به مخاطب، نه تنها فاعلیّت فاعل یعنی شایستگی آمر به معروف و ناهی از منکر لازم است، بلکه قابلیّت قابل یعنی زمینه مساعد هدایت در فردی که مورد امر و نهی قرار گرفته نیز ضروری است. چنان چه او کسی باشد که از حساب و کتاب روز قیامت بترسد و معتقد به آن باشد، احتمال اثرپذیری او نیز به مراتب بالا خواهد رفت.

احتمال تأثیر در افراد، متناسب با شرایط و موقعیّت هایی است که در آن قرار دارند. به همین دلیل حُسن انتخاب، موقعیّت شناسی و مراعات حال و وضعیت مخاطبین، یکی از مسائل لازم و پُر اهمیتی است که باید از سوی آمرین به معروف و نهی کنندگان از منکر مورد دقّت و توجّه قرار گیرد.