شرح دعای ۳۱ صحیفه سجادیه (توبه)

بارالها، بر محمّد و آل او رحمت فرست، همچنانكه به وسیله‌ی او، ما را [به راه حق] هدایت كردی و بر محمّد و آل او رحمت فرست، هم‌چنان كه به سبب او ما را [از جهل و ضلالت] رهایی بخشیدی و بر محمّد و آل او رحمت فرست، آنچنان رحمتی كه ما را در روز رستاخیز و در روز نیازمندی به تو شفاعت نماید.

پس چگونه انسان مجرم با تمام توجّه به آن همه از گناهان و معاصی كه اقرار كرده و می‌كند، توانایی این همه گفتار و تضرّع از خود به درگاه خدا نشان دهد؟ انسان گنهكار شرمسار كجا و این‌چنین زبان‌آوری‌ها كجا؟

امام(ع) در این قسمت از دعا، از خدا تقاضا می‌كند كه با من به «فضل و کرم» معامله فرمای تا مورد عفوت واقع شوم و به طریق «عدل» از من حساب مكش كه محكوم به عقوبتت می‌گردم.

مقصود از «خطرات» كه جمع «خَطْرة» است آن چیزهایی است كه در دل خُطور می‌کند؛ خواه خطوری که بدون سابقه و ابتدائاً به دل برسد یا مطالبی که سابقاً آنها را می‌دانسته و مجدّداً به یاد آورده است و همین خاطره‌هاست كه منشأ افعال انسان می‌گردد.

انسانى كه‌ بر‌ اثر شکست در‌ برابر شهوات، ترتیب اثر به‌ علم ‌و‌ دانایى خود نداده ‌و‌ همچون نادانِ غیرآگاه از‌ عواقب شوم یك كار، اقدام به‌ ‌آن كار نماید، در‌ واقع او‌ را‌ در‌ عِدادِ عالمان نباید به‌ حساب آورد ‌و‌ از‌ زمره‌ی آگاهان نباید شمرد!

هرگز شخص «تائب» نمى‌تواند تكیه به‌ توبه ‌و‌ تصمیم ‌و‌ اراده‌‌ى‌ خود نموده ‌و‌ خود را‌ براى همیشه خلاص ‌شده‌ى‌ از‌ دام ‌و‌ كمند شیطان ‌و‌ نفس امّاره‌ی خویش بپندارد؛ بلكه على‌الدّوام باید در‌ حال خوف ‌و‌ تضرّع به‌ درگاه خدا بوده ‌و‌ از‌ او‌ توفیق تحفّظ از‌ گناه ‌و‌ بقاى بر‌ حال توبه را‌ مسئلت دارد...

فراموش كردن گناهان، از‌ شقاوت انسان است ‌و‌ موجب گرفتاری‌ها در‌ روز جزا به‌خصوص اگر با‌ حقوق النّاس توأم باشد ‌و‌ حقّى از‌ حقوق مالى یا‌ عِرضى مردم به‌ تباهى كشیده شده باشد كه‌ تدارك ‌آن در‌ روز حساب بسى دشوارتر از‌ تدارك دیگر معاصى خواهد بود...

چه بسا اعمالى كه‌ در‌ واقع موجب انحطاط روح آدمى ‌و‌ سبب دورى وى از‌ خدا بوده ‌و‌ در‌ گذشته‌ی عمر از‌ وى صادر شده است، امّا خود او‌ توجّه به‌ ‌آن نداشته ‌و‌ آنها را‌ به‌ صورت یك سلسله اعمال نیك انجام داده ‌و‌ احیاناً مدّتى مدید نیز اشتغال به‌ آنها داشته است!

آنان كه‌ به‌ زنان پاكدامن نسبت زنا مى‌دهند در‌ حالتی كه آنها زنان باایمان ‌و‌ بی‌خبر از‌ ‌آن نسبت مى‌باشند، در‌ دنیا ‌و‌ آخرت طرد ‌و‌ لعن شده [از رحمت حق] بوده ‌و‌ براى آنان شكنجه ‌و‌ عذابى بزرگ است.

اگر طغیان انسان را‌ نسبت به‌ عظمت ‌و‌ جلالت ساحتِ اقدس حضرت حق ـ جلّ جلاله ـ بسنجیم، مطلق عصیان انسان در‌ محضر خدا گناه بزرگ ‌و‌ معصیت «كبیره» است، ‌و‌ درآن نظر اصلاً «صغیره» مفهوم درستى ندارد ‌و‌ بلكه خود این تعبیر نیز در‌ حدّ خود تصغیر مقام كبریاى خداوندى محسوب گشته، معصیتى «كبیره» مى باشد.

باید دانست كه‌ همین «یأس از‌ رحمت حق» اعظم گناهان است ‌و‌ هیچ گناهى از‌ جهت سدّ باب نجات به‌ پاى ‌آن نمی‌رسد ‌و‌ لذا شیطان بى‌ایمان نیز پس‌ از‌ شكست خوردن از‌ راه‌هاى دیگر، رو‌ به‌ این در آورده ‌و‌ از‌ این طریق، آدمی‌را‌ به‌ شقاوت ‌و‌ بدبختى می‌كشاند.

توبه ‌و‌ كیفیت آن بر‌ حسب اختلاف گناهانى كه‌ از‌ انسان صادر شده است، مختلف می‌باشد ‌و‌ لذا نخست باید توجّهى به‌ اقسام «گناهان» نمود ‌و‌ سپس راه خروج از‌ جوّ، هر‌ قسمی ‌از‌ ‌آن اقسام ‌و‌ طریق اصلاح تبعات فاسده‌ی ‌آن را كه‌ همان «توبه» است، ارائه نمود.

به‌ هوش آیید اى عزیزان! تا‌ فرصتى باقى است درباره‌ی خود بیندیشید ‌و‌ تا‌ سموم گناهان، جوهر جان را‌ متلاشى نكرده ‌و‌ كار از‌ دست اطبّاى قلوب بیرون نرفته ‌و‌ شمع «ایمان» خاموش نگشته است، دست به‌ كار «توبه» شوید ‌و‌ خود را‌ از‌ ورطه‌ی هولناك محرومیت از‌ رحمت حق برهانید.

آیا می‌دانید كه‌ مالك دوزخ هرگاه بر‌ آتش خشم كند، از‌ خشم او‌ آتش [به جوش ‌و‌ خروش آمده] بعضى از‌ آن بعضى دیگر را‌ می‌مالاند [و بر‌ روى هم می‌غلطند] ‌و‌ هرگاه ‌آن را‌ زجر كند [و بانگ بر‌ ‌آن زند] بر‌ اثر زجر او ناله كنان در‌ میان درهاى دوزخ می‌جهد؟

انسان وقتى پى برد ‌و‌ آگاه شد كه‌ غذایى كه‌ خورده است ماده‌ی سمّى مهلك بوده ‌و‌ اگر ساعاتى چند تأخیر در‌ علاج كند تمام امعاء ‌و‌ احشائش متلاشى گشته ‌و‌ سرانجام به‌ وضع فجیع ‌و‌ دردناكى خواهد مُرد طبعاً ندامتى سخت هراس‌انگیز از‌ خوردن ‌آن غذا در‌ جانش پدید می‌آید ‌و‌ آنگاه با‌ شتاب ‌و‌ اضطراب تمام به‌ تخلیه‌ی معده از‌ ‌آن مادّه‌ی شوم می‌پردازد.

وبه در لسان شرع، عبارت است از ترک گناه به خاطر زشتی آن و پشیمانی بر آنچه در گذشته واقع شده است و تصمیم بر ترک بازگشت به آن گناه در آینده و جبران نمودن اعمال متروكه‌ای كه از طریق اعاده قابل جبران است و هرگاه این چهار مطلب با هم مجتمع شوند، تمام شرایط توبه حاصل می‌شود.

انسان در طول عمر دنيوی‌اش به هرگونه كه زندگی كرده و هر صورت خاصّی که به قلبش داده است، در لحظه‌ی مرگ با همان صورت قلبی خويش می‌ميرد و انتقال به عالم برزخ پيدا می‌كند و به هنگام حشر نيز به همان صورت قلبی موقع مرگ از قبر برمی‌خيزد و در موقف عرض عمل حاضر می‌شود.

دل انسان به حكم صفا و لطافت خاصّی كه در جوهر ذات خود دارد، تأثّر سریع از ارتكاب گناه پیدا كرده و همچون صفحه‌ی آیینه که بر اثر دَم و نَفَس آدمی تیره می‌شود تیره و تار می‌گردد...

نیت كه عبارت از عزم و تصمیم قلبی انسان نسبت به انجام هر عملی است، در واقع روح و حقیقت آن عمل محسوب می‌شود و به همین جهت، ملاک و معیار در «جزا» نیز همان نیت و انبعاث قلبی انسان نسبت به اعمال می‌باشد كه اگر خالص از برای خدا باشد، دارای «ثواب» و موجب ارتقای درجات «قُرب» می‌گردد...

«صلوات» علاوه بر بركات و خیرات فراوان كه عاید فرستنده‌ی صلوات می‌سازد و او را مشمول رحمات بی‌پایان خدا می‌گرداند، در ازدیاد كمالات رسول و آل رسول(ع) و رفعت درجات و ارتقای مقامات آن مقرّبان درگاه خدا نیز تأثیر مسلّم دارد...