خودشناسی برای خودسازی

بیدار شدن و برانگیخته‌شدن یك میل، گاهى در اثر فعل و انفعالات درونىِ بدن است و گاهى در اثر تماس با مواد خارجى، و گاهى در اثر فعالیت روانى كه به نوبه‌ی خود، به وسیله‌ی انگیزنده‌هاى خارجى، تحریك مى‌شود‌. معمولاً غرایز شاخه‌ی حفظ موجودیت، به طور طبیعى و به وسیله‌ی دو عامل اول بیدار مى‌گردند‌. و حكمت این كه انگیزش آن‌ها منوط به فعالیت آگاهانه‌ی خود انسان، قرار داده نشده است‌.

كسى مى‌تواند به نتایج فكرىِ خود مطمئن باشد كه از غلبه‌ی امیال مخالف، مصون باشد وگرنه تا هنگامى كه هواهاى نفسانى، زمام انسان را به دست دارند و علاقه‌ی به مادیات و شهوات و جاه و مقام و دیگر خواسته‌هاى مهار نشده، توجه نفس را به خود معطوف داشته است، امیدى به استنتاج صحیح از فعالیت‌هاى ذهنى و فكرى در زمینه‌هاى مربوط، نمى‌توان داشت‌.

تأثیر بعضى از این امور به قدرى عادى و آشكار است كه انسان مى‌پندارد رابطه‌ی طبیعى با انگیزش میل دارد؛ مانند احساس بوى غذا و برانگیخته‌شدن اشتها‌. برعكس، تأثیر بعضى دیگر، پنهان و غیر جالب توجه است، به طورى كه انسان مى‌پندارد كه برخى از امیال، اتفاقى و بدون سبب برانگیخته مى‌شوند و یا در مقام تعلیل آن‌ها متحیر مى‌ماند‌.

گروه دیگرى معتقدند كه علم حصولى، ربطى به كمال انسانى ندارد‌. «علم رسمى سر به سر قیل است و قال» و به این اندازه هم اكتفا نكرده‌اند كه آن را مزاحم و مانع سیر شمرده و حتى آن را «حجاب اكبر» نامیده‌اند‌.

هرگونه فعالیتى در صورتى در مسیر تكامل انسان قرار مى‌گیرد كه رابطه‌ی مثبتى با هدف و كمال نهایىِ او (یعنى قرب به خدا و یافتن تعلق و وابستگىِ وجودىِ خود به پروردگار) داشته باشد‌.

تلاش انسان براى رسیدن به كمال و سعادت حقیقى و نایل‌شدن به لذت آن، منوط به شناختن و تصدیق به لذیذبودن آن است‌. و چون اكثریت انسان‌ها، هدف اصلىِ آفرینش و كمال حقیقىِ خویش را چنان‌كه باید و شاید، نمى‌شناسند و لذت رسیدن به آن را نچشیده‌اند، در صدد یافتن و رسیدن به آن برنمى‌آیند...

از تو مسئلت مى‌كنم به حق تجلیات رویت و انوار قدست، و با زارى از تو مى‌خواهم به عواطف رحمتت و لطایف احسانت، كه گمان مرا درباره‌ی آن‌چه از تو آرزومندم، تحقق بخشى: درباره‌ی اكرام فراوان و انعام زیبایت، درباره‌ی تقرب و نزدیكى به تو و بهره‌مند شدن از دیدار تو‌.

قرآن شریف انسان را بالفطره خداشناس معرفى مى‌كند و مدعى است كه همه‌ی انسان‌ها در نشأه‌یى از وجود، پروردگار خویش را عیاناً مشاهده كرده و به ربوبیت او اعتراف نموده‌اند...

هرگاه توجه انسان از ادراكات حسى و خواطر نفسانى، منصرف و به طرف ذات خویش منعطف شود، آن را با علم حضورى خواهد یافت‌. این علم، در دیگر حالات هم هست، هرچند در اثر اشتغال به مدركات دیگر، توجه تفصیلى به آن نداشته باشد‌.

این خاصیت مراتب وجود است كه هر چه شدت و قوت یابد و كامل‌تر شود، بیش‌تر به وحدت و بساطت مى‌گراید؛ چنان كه قواى انسانى كه در مرتبه‌ی تعلق به بدن پراكنده است، در حاق نفس با هم اتحاد پیدا مى‌كند و نفس در عین وحدت وبساطت، واجد كمال همه‌ی قواى انسانى مى‌باشد...

گاهى انسان لذت خاصى را در نظر مى‌گیرد كه رسیدن به آن، نیاز به مقدمات بسیارى دارد‌. از این رو، اراده مى‌كند كارهایى انجام دهد كه ممكن است هر كدام به نوبه‌ی خود، مقدمه‌ی دیگرى باشند و در حقیقت، اراده‌ی هر یك از این كارها، شعاعى از اراده‌ی اصیلى است كه به انجام كار اصلى تعلق گرفته است‌.

انجام كار و اِعمال نیرو و بسط قدرت در ابتدا به وسیله‌ی اعصاب حركتى و عضلات بدن و تنها به اتكاى نیروهاى طبیعى صورت مى‌گیرد، و همین حركات پى در پى، كه طفل به حكم غریزه انجام مى‌دهد، به افزایش نیروى بدنى‌اش كمك مى‌كند‌.

امیال فطرى، اصیل‌ترین نیروهایى هستند كه دست آفرینش در نهاد آدمى به ودیعت نهاده است تا به اقتضاى آن‌ها به حركت و جنبش و تلاش و كوشش بپردازد، و با استفاده از نیروهاى طبیعى و اكتسابى و امكانات خارجى، مسیر خود را به سوى كمال و سعادت بپیماید‌.

حركت تكاملى گاهى به محض اجتماع شرایط لازم براى موجودى كه واجد نیروى كافى براى تكامل ویژه‌اى است، خود به خود و بدون اراده حاصل مى‌شود، و گاهى متوقف بر اِعمال اراده و اختیار است؛ چنان كه ما آشكارا در مورد فعالیت‌هاى اختیارى خودمان در مى‌یابیم و به طور وضوح میان آن‌ها با افعال طبیعى و غیر ارادى فرق مى‌گذاریم‌.

بدون‌تردید، كمال، صفتى وجودى است كه موجود به آن متصف مى‌شود، ولى هنگامى كه یك امر وجودى را با اشیاى مختلف مى‌سنجیم، مى‌بینیم نسبت به بعضى كمال و نسبت به بعضى دیگر، نه تنها كمال نیست، بلكه احیاناً موجب نقص و كاهش ارزش وجودىِ آن مى‌باشد‌.

درك ضرورت خودشناسى، نیازى به دلیل‌هاى پیچده‌ی عقلى یا تعبدى ندارد‌. از این رو، غفلت از این حقیقت و سرگرم شدن به چیزهایى كه به هیچ‌وجه در كمال و سعادت آدمى مؤثر نیست، امرى است غیر طبیعى و انحراف‌آمیز و این امر است كه باید علتش را جستجو كرد و راه سلامت و نجات از آن را شناخت‌.