شرح خطبه قاصعه

اگر كعبه معظمه در چنین موقعیت زیباى جغرافیایى واقع مى‌شد، دلها را براى دیدن آن مناظر و سیر و سفر به سوى آن دیار برمى‌انگیخت، و طبعاً پاداش چندانى هم در پى نداشت‌؛ ولى خداى تعالى خواسته است مردم رنج و زحمت تحمل كنند و در مقابل، پاداش نیكو دریافت دارند. این ظاهر قضیه است، و حقیقت مطلب هم «اظهار بندگى» و ترجیح اراده حق‌متعال بر خواست نفسانى خود و تن دادن به فرمان اوست.

حكمت آزمایش، و سرّ مطلب باید مخفى باشد تا این امر تحقق یابد، و الاّ اگر مثلاً آموزگار، دانش‌آموزان را از پرسش‌هاى امتحان كاملاً آگاه سازد، آزمایشى صورت نمى‌گیرد. طبعاً باید نوعى ابهام وجود داشته باشد تا افراد مختلف از یكدیگر جدا و بازشناسى شده و رتبه‌ی آنها مشخص گردد.

به راستى مگر نه این است كه این، روشنگرىِ آن عبد صالحِ حق تعالى است كه خدایش «صالح المؤمنین» لقب داده،[4] و شاهد رسالتِ والاترین رسولان(ص) مقرّرش فرموده،[5] و تحت اِشراف سرور كائنات(ص) از چشمه زلال وحى، بالاترین بهره را دریافته؟ مهربانْ آفریدگار بى‌همتایى كه در جاى‌جاى كتاب هدایتش به نیكوترین بیان، بندگان را از آزمون‌هاى فراروى آنها به وضوح خبر داده است‌؛

به همین دلیل اگر خداوند چنین مى‌كرد، راه امتحان بسته و نقض غرض مى‌شد‌؛ بنابراین آزمایش به عمل آمد تا معلوم شود چه كسى به خدا ایمان دارد و چه كسى هدفى جز دنیا در سر نمى‌پروراند، و بساط كیفر و پاداش گسترده باشد و عنوان‌هایى چون ایمان و كفر اختیارى مصداق خارجى پیدا كند.

آزمایش باید به گونه‌اى باشد كه توان پاسخگویى وجود داشته باشد‌؛ مثلاً هیچ گاه حل فرمول‌هاى پیچیده‌ی ریاضى عالى را از یك دانش‌آموز ابتدایى نباید خواست‌؛ از این رو اگر خداوند یك هزارم امتحان‌هاى انبیا و اولیا را از ما به عمل آورد، همان اول مردود خواهیم شد.

امیرالمؤمنین(ع) كه ترجمان راستین قرآن كریم هستند، بر اصل اساسى «درس‌آموزى از سرنوشت پیشینیان» تأكید فراوان دارند‌؛ نكته والایى كه در جاى جاى نهج‌البلاغه حضرت ـ همچون كلام خداى‌تعالى در قرآن مجید ـ به زیبایى به چشم مى‌خورد.

معمولاً ساربان‌ها، مركب‌ها را به دو صورت مى‌راندند: یكى از پشت سر، با خواندن «حُدى» و امثال آن، و یكى با كشیدن مهار از جلو. امام(ع) پیروان شیطان را به این دو حالت تشبیه فرموده و با این بیان، تسلیم كامل آنها را در مقابل تمام نیرنگ‌هاى وى ترسیم فرمودند.

در مصاف با دشمنتان، ابلیس و لشكریان وى، فروتنى را كمینگاه و سنگرى (ارزشمند و مغتنم) قرار دهید‌؛ زیرا او از هر امّت، لشكریان و یارانى پیاده و سواره دارد.

ابلیس با به كارگیرى تمام امكانات خود و هماهنگى با شیطان‌هاى جنّى و انسانى با شدت و خشونت و بى‌رحمى كامل درصدد تنگ كردن عرصه بر شماست. او مى‌خواهد از همان راه استكبارى كه سببب بدبختى خودش شد، گمراهتان سازد. وى در این مسیر، از تمام ترفندهاى كهن و تجربه‌شده‌ی خود كمال بهره‌بردارى را خواهد كرد.

هنگامى كه ابلیس تأثیر وسوسه‌هاى خود را ـ حتّى در آنانى كه از وى دل خوشى نداشتند و در مقابلش مى‌ایستادند ـ ملاحظه كرد، حرص و طمعش افزون شد. او از آن پس با عزمى راسخ‌تر به اغواگرى پرداخت و آنچه در دل‌ها به صورت «زمینه‌اى مناسب» پنهان بود، به فعلیت رسید كه تسلط كامل او و لشكریانش را در پى داشت.

و این‌گونه براى هر پیامبرى، شیاطینى از انسان‌ها و جنیان قرار دادیم، برخى از آنان گفتار زینت داده شده را براى فریبكارى به برخى دیگر مى‌فرستند. و اگر پروردگارت مى‌خواست (چنین نكنند،) نمى‌كردند پس آنها را با دروغ‌هایى كه مى‌بندند، به حال خود واگذار.

آنچه را خداوند، با ابلیس انجام داد‌؛ مایه پند و عبرت قرار دهید‌؛ زیرا كه خداى‌تعالى عمل طولانى و تلاش بی‌وقفه‌ی او را به خاطر ساعتى خودبزرگ‌بینى محو و نابود ساخت‌؛ (ابلیسى كه) شش هزار سال عبادت كرده بود (و براى شما) معلوم نیست از سال‌هاى دنیا یا سال‌هاى آخرت بوده است.

خودبزرگ‌بینى، چیزى بود كه بود یا نبود آن مى‌بایست آشكار شود، و سجده بر حضرت آدم ـ على نبینا و آله و علیه السلام ـ با توجه به ماده‌ی اصلى خلقت وى، وسیله‌اى براى آزمایش قرار گرفت. آرى، این صفت، هنگام عمل ظاهر مى‌شود و در طرز رفتار، نشست و برخاست، توقعات و عكس‌العمل در مورد انتقادها و تذكرات خود را نشان مى‌دهد.

بر اساس تفاوتى كه بین تكبر و استكبار وجود دارد، استكبار در مورد خداوند راه ندارد، به خلاف تكبر‌؛ چرا كه استكبار در موردى است كه مدعى آن، «بزرگى» ندارد‌؛ بلكه خودش را به دروغ به آن منتسب مى‌كند‌؛ ولى تكبر هم در این گونه موارد به كار مى‌رود و هم در موردى كه حقیقتاً بزرگى وجود داشته باشد‌؛ یعنى در مورد خداى متعال.

واضح است كه براى خداى تعالى، چیز مجهولى وجود ندارد و پیش از آزمون، از نتیجه‌ی آن آگاه است‌؛ ولى موجوداتى را كه راهشان دو سویه است و توان ترقى و تنزل، هر دو را دارند، در شرایط خاصى قرار مى‌دهد تا زمینه گزینش برایشان فراهم شود و از این رهگذر به كمال ممكن برسند.

این پرسش مطرح مى‌شود كه مردم كوفه كه لشكریان آن بزرگوار هم از همین‌ها تشكیل مى‌شد، چه كرده بودند كه امام(ع) آنها را این‌گونه سرزنش مى‌كند و مى‌فرمایند: شما در سركشى افراط كرده و به عصبیت و حمیّت جاهلیت برگشته‌اید و ارزش‌هاى اسلام را زیر پا گذاشته‌اید؟