ویژه‌نامه امام صادق(ع)

براى مثال، اگر مى‌خواهیم نوجوانى را كه در آغاز تكلیف است تربیت كنیم، باید با او با آرامى و نرمى رفتار نماییم و شرایطى را فراهم آوریم كه نسبت به امور معنوى رغبت و تمایل پیدا كند. رغبت به امور مادى، طبیعى است و احتیاج به تعلیم و تربیت ندارد، مربى باید سعى كند كه متربى به تدریج رغبت به امور معنوى را جایگزین رغبت به امور مادى نماید.

در سیره و احوالات پیغمبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع)، حتى زاهدترین امامان(ع)، آمده است كه آن بزرگواران سالى ده‌ها برده آزاد مى‌كردند. برده آزاد كردن كار آسانى نیست. درست است كه امروز برده‌اى نیست تا قیمت آن در بازار معلوم شود، ولى اجمالاً قیمت و ارزش یك انسان را مى‌توان تصور كرد؛ آن هم انسانى كه یك عمر در اختیار یك فرد قرار مى‌گیرد تا او از كار، توانایى‌ها، مهارت‌ها و هنرهایش استفاده كند.

ما همان‌طور كه احتیاج داریم واقعیت‌هاى خارجى را بشناسیم و از حوادثى كه پیرامون ما رخ مى‌دهد آگاه شویم، باید از موقعیت خودمان در اجتماع نیز آگاه باشیم و بدانیم حركاتى كه انجام مى‌دهیم و سخنانى كه مى‌گوییم چه تأثیر و یا عكس‌العملى در جامعه دارد. این كار موجب مى‌شود تا ما به اشتباه خود پى ببریم و آن را تصحیح كنیم و اگر لغزشى مرتكب شده‌ایم آن را جبران نماییم.

كسى كه در عمر خود هیچ نوع سختى و مریضى ندیده باشد اصلا پیدا نمى‌شود. گرفتارى‌هاى طبیعى و اجتماعى كمابیش براى هر كسى پیش مى‌آید. بشر همواره در تلاش است تا از راه وسایلى كه تدارك مى‌بیند خود را از گرفتارى‌ها و ناملایمات زندگى در امان نگه دارد.

ما باید سعى كنیم این روحیه را در خود تقویت كنیم كه، اعتمادمان قبل از هر چیز به خدا باشد. البته این سخن بدین معنا نیست كه هیچ كارى انجام ندهیم و از هیچ وسیله‌اى استفاده نكنیم و به انزوا و خلوتى نشسته و انتظار داشته باشیم كه خدا همه چیز را درست كند، بلكه سخن در این است كه بدانیم سر‌رشته‌ی كار و اختیار عالم به دست خدا است. خداوند عالم، بدون اسباب مادى هم مى‌تواند نیازهاى ما را برطرف كند، اما حكمت او اقتضا كرده كه این اسباب در كار باشد و ما در معرض هزاران آزمایش و امتحان الهى قرار بگیریم تا زمینه‌ی رشد و تكامل معنوى ما فراهم شود.

درجات بهشت بسیار زیاد است به‌گونه‌اى كه‌ قابل ‌شمارش ‌نیست. دربرخى از روایات، تعداد درجات بهشت برابر با تعداد آیات قرآن ذكر شده است؛ یعنى بیش از شش هزار درجه. البته این‌كه فاصله‌ی درجات را چقدر حساب كنیم خود بحثى دیگر است. از این‌رو، مؤمنان بهشتى هم، از نظر مقام و مرتبه تفاوت زیادى با یكدیگر دارند.

باید اذعان كرد كه این، كارى است بس مشكل، به خصوص كه انسان بخواهد همه دوستى‌ها و دشمنى‌هایش این‌گونه باشد. با این همه، در مراتب كمال و سیر و سلوك، انسان مى‌تواند و باید سعى كند به مرحله‌اى برسد كه نه تنها اعمال ظاهریش، نماز و روزه و انفاقش، كه محبت و كینه‌اش نیز براى خدا باشد.

البته نیت الهى در كار داشتن نیز مراتب دارد كه در یكى از جلسات گذشته به مناسبت اشاره‌اى به آن داشتیم، ولى به هرحال هریك از این مراتب را كه داشته باشد، چون اصل نیت درست است، خداوند آن را قبول مى‌كند. در مقابل، كار ریایى هر قدر هم كه مهم باشد، حجم زیادى داشته باشد و براى انجام آن زحمت زیادى كشیده شده باشد، خداى متعال هرگز آن را قبول نخواهد كرد.

عبادت مخصوص افرادى است كه گوشه‌اى نشسته‌اند، براى پیرزن‌ها و پیرمردهایى است كه دستشان به جایى نمى‌رسد و از این‌رو، وقتشان را با خواندن قرآن و دعا و گفتن ذكر پر مى‌كنند! این اشتباهى بزرگ است كه كسى به بهانه‌ی انجام تكالیف اجتماعى، از مسایل عبادى غافل شود. هیچ كس از برنامه‌هاى عبادى و خودسازى بى‌نیاز نیست.

شاید اگر ما جاى آنان بودیم و سه مرتبه درِ خانه‌ی امام مى‌رفتیم و اجازه‌ی حضور نمى‌یافتیم، خسته مى‌شدیم و برمى‌گشتیم، ولى آنان چون عاشق بودند، ایستادند و استقامت كردند تا سرّ مطلب را دریابند. حضرت به این وسیله آنان را تربیت كردند و به آنان فهماندند كه صِرف داشتن محبت اهل بیت(ع) كافى نیست...

چه بسا یكى از دلایل وقوع سیل‌ها، زلزله‌ها و گرفتارى‌هاى عجیب و غریب این باشد كه مردم آن جوامع به افراد فقیر و تهیدست بهایى نمى‌دهند و توانمندانشان به فكر افزایش هر چه بیش‌تر قدرت و ثروت خود هستند، هرچند این كار به بهاى محروم‌تر شدن محرومان جامعه باشد.

حسدورزى به دیگران، نسبت به نعمت‌هاى خدادادى آنها، در واقع اشكال كردن به كار خدا است. كسى كه نمى‌خواهد استعداد دیگران از او بیش‌تر باشد و یا مى‌گوید چرا خدا دیگرى را از من زیباتر آفریده است ـ حالتى كه شاید در خانم‌ها بیش‌تر باشد ـ در واقع به خدا اعتراض مى‌كند. در مورد نعمت‌هاى كسبى نیز همین‌گونه است.

خصوصاً افرادى كه فعالیت خاصى مثل تحصیل، تدریس، نویسندگى و... را انجام مى‌دهند، باید بدانند كه وظایفى هم نسبت به دیگران، از جمله اقوام، همسایه‌ها، هم حجره‌اى‌ها و دوستان دارند، اما متأسفانه این‌گونه افراد به دلیل تمركز روى یك فعالیت خاص، كم‌تر به این نكته توجه دارند و از انجام این وظیفه‌ی مهم غافل‌اند.

یكى از كارهایى كه انسان براى انجام دادن آن باید انرژى زیادى مصرف كند، حرف زدن است. سخنرانان و معلّمان، خصوصاً كسانى كه از لحاظ جسمى‌ ضعیف‌ترند، به‌این‌موضوع به خوبى واقف‌اند؛ زیرا پس از سخنرانى و یا تدریس ‌آثار خستگى و از دست دادن انرژى را به وضوح در خود احساس مى‌كنند. حرف زدن زیاد باعث مى‌شود تا انسان از انجام اعمال مفید باز بماند.

انسان‌هایى كه مى‌خواهند خوش‌گذرانى و بذله‌گویى كنند، بخندند و بخندانند و...، استدلال مى‌كنند به این‌كه ادخال سرور به مؤمن ثواب دارد! حال آن كه هر ادخال سرورى ثواب ندارد. اگر ادخال سرور در جهت تكامل باشد و لااقل موجب شود كه موانع عبادت و تكامل شخص برطرف گردد و در راه انجام وظایفش نشاطى پیدا كند، مى‌تواند مطلوب باشد، چه خود انسان وسایل آن را فراهم كند، چه دیگران به این شادى كمك كنند.

كسانى هم كه از راه‌هاى غیرمشروع مانند استعمال مواد مخدر، مسكرات و... خود را شاد مى‌كنند، شادى آنان موقتى است و پس از آن، ساعت‌ها بلكه عمرى را بدبخت خواهند شد. این نوع شادى، مطلوبیتى ندارد و عقل هم هیچ وقت چنین شادیى را تجویز نمى‌كند كه انسان لحظه‌اى از مواد مخدر استفاده كند، شادى كاذبى پیدا كند و بعد عمرى معتاد شده، خود، خانواده و جامعه‌اش را بدبخت كند.

این امید، در واقع یك رجاى كاذب است و واقعیت ندارد؛ زیرا خداوند براساس اعمال خود افراد، آنها را مى‌آمرزد و به بهشت مى‌برد و یا عذاب نموده و به جهنم مى‌برد. بنابراین، داشتن مرتبه‌اى از خوف كه مانع از گناه مى‌شود و نیز حدّى از رجا كه موجب انجام اعمال خوب مى‌گردد، واجب و لازم است. البته بین این دو عامل باید توازن برقرار باشد. اگر رجا طورى باشد كه بر خوف غلبه كند و خوف كم شود به حدّى كه دیگر انگیزه‌ی ترك گناه در انسان باقى نماند، انسان مبتلا به گناه مى‌شود كه در آن هلاكت است.

مى‌توانیم بگوییم هر كارى كه یك موجود زنده‌ی با اراده انجام مى‌دهد، براى این است كه به مطلوب و فایده‌اى برسد و یا از امرى نامطلوب در امان باشد. در امور مطلوب، تحقق خیر و صلاح فرد یا جامعه ملاك عمل است و متقابلاً در امور نامطلوب پرهیز از درد، ضرر و كارهایى كه به صلاح فرد یا جامعه نیست مدنظر مى‌باشد.

بنابراین ملاك سعادت انسان ایمان است، به شرط آن‌كه تا آخرین لحظه آن را حفظ كرده باشد. ایمان وقتى باقى مى‌ماند كه انسان به لوازم آن ملتزم باشد، در غیر این صورت به تدریج ضعیف مى‌شود و از بین مى‌رود. حتى ممكن است خود فرد نیز متوجه نشود كه كافر شده است، اما ته دلش مى‌بیند شك و تردید دارد و برخى از احكام الهى را نمى‌تواند قبول كند. عملِ تنها بدون ایمان گرچه مى‌تواند آثارى در دنیا داشته باشد، اما فایده‌اى براى آخرت ندارد.

این یك دستور اخلاقى است كه مؤمنان نباید به محض این‌كه خطایى از برادران دینى خود مشاهده كردند، با آنها قطع رابطه كنند و ایشان را منحرف، غیر قابل هدایت و اهل جهنم بدانند. اگر شیعیان گناه‌كار هستند ولى اساس ایمان و اعتقادشان درست است، باید خالصانه برایشان دعا كنیم كه خداوند توفیق توبه و ترك گناه به آنها عطا فرماید.