ویژه‌نامه امام صادق(ع)

باید اذعان كرد كه این، كارى است بس مشكل، به خصوص كه انسان بخواهد همه دوستى‌ها و دشمنى‌هایش این‌گونه باشد. با این همه، در مراتب كمال و سیر و سلوك، انسان مى‌تواند و باید سعى كند به مرحله‌اى برسد كه نه تنها اعمال ظاهریش، نماز و روزه و انفاقش، كه محبت و كینه‌اش نیز براى خدا باشد.

البته نیت الهى در كار داشتن نیز مراتب دارد كه در یكى از جلسات گذشته به مناسبت اشاره‌اى به آن داشتیم، ولى به هرحال هریك از این مراتب را كه داشته باشد، چون اصل نیت درست است، خداوند آن را قبول مى‌كند. در مقابل، كار ریایى هر قدر هم كه مهم باشد، حجم زیادى داشته باشد و براى انجام آن زحمت زیادى كشیده شده باشد، خداى متعال هرگز آن را قبول نخواهد كرد.

عبادت مخصوص افرادى است كه گوشه‌اى نشسته‌اند، براى پیرزن‌ها و پیرمردهایى است كه دستشان به جایى نمى‌رسد و از این‌رو، وقتشان را با خواندن قرآن و دعا و گفتن ذكر پر مى‌كنند! این اشتباهى بزرگ است كه كسى به بهانه‌ی انجام تكالیف اجتماعى، از مسایل عبادى غافل شود. هیچ كس از برنامه‌هاى عبادى و خودسازى بى‌نیاز نیست.

شاید اگر ما جاى آنان بودیم و سه مرتبه درِ خانه‌ی امام مى‌رفتیم و اجازه‌ی حضور نمى‌یافتیم، خسته مى‌شدیم و برمى‌گشتیم، ولى آنان چون عاشق بودند، ایستادند و استقامت كردند تا سرّ مطلب را دریابند. حضرت به این وسیله آنان را تربیت كردند و به آنان فهماندند كه صِرف داشتن محبت اهل بیت(ع) كافى نیست...

چه بسا یكى از دلایل وقوع سیل‌ها، زلزله‌ها و گرفتارى‌هاى عجیب و غریب این باشد كه مردم آن جوامع به افراد فقیر و تهیدست بهایى نمى‌دهند و توانمندانشان به فكر افزایش هر چه بیش‌تر قدرت و ثروت خود هستند، هرچند این كار به بهاى محروم‌تر شدن محرومان جامعه باشد.

حسدورزى به دیگران، نسبت به نعمت‌هاى خدادادى آنها، در واقع اشكال كردن به كار خدا است. كسى كه نمى‌خواهد استعداد دیگران از او بیش‌تر باشد و یا مى‌گوید چرا خدا دیگرى را از من زیباتر آفریده است ـ حالتى كه شاید در خانم‌ها بیش‌تر باشد ـ در واقع به خدا اعتراض مى‌كند. در مورد نعمت‌هاى كسبى نیز همین‌گونه است.

خصوصاً افرادى كه فعالیت خاصى مثل تحصیل، تدریس، نویسندگى و... را انجام مى‌دهند، باید بدانند كه وظایفى هم نسبت به دیگران، از جمله اقوام، همسایه‌ها، هم حجره‌اى‌ها و دوستان دارند، اما متأسفانه این‌گونه افراد به دلیل تمركز روى یك فعالیت خاص، كم‌تر به این نكته توجه دارند و از انجام این وظیفه‌ی مهم غافل‌اند.

یكى از كارهایى كه انسان براى انجام دادن آن باید انرژى زیادى مصرف كند، حرف زدن است. سخنرانان و معلّمان، خصوصاً كسانى كه از لحاظ جسمى‌ ضعیف‌ترند، به‌این‌موضوع به خوبى واقف‌اند؛ زیرا پس از سخنرانى و یا تدریس ‌آثار خستگى و از دست دادن انرژى را به وضوح در خود احساس مى‌كنند. حرف زدن زیاد باعث مى‌شود تا انسان از انجام اعمال مفید باز بماند.

انسان‌هایى كه مى‌خواهند خوش‌گذرانى و بذله‌گویى كنند، بخندند و بخندانند و...، استدلال مى‌كنند به این‌كه ادخال سرور به مؤمن ثواب دارد! حال آن كه هر ادخال سرورى ثواب ندارد. اگر ادخال سرور در جهت تكامل باشد و لااقل موجب شود كه موانع عبادت و تكامل شخص برطرف گردد و در راه انجام وظایفش نشاطى پیدا كند، مى‌تواند مطلوب باشد، چه خود انسان وسایل آن را فراهم كند، چه دیگران به این شادى كمك كنند.

كسانى هم كه از راه‌هاى غیرمشروع مانند استعمال مواد مخدر، مسكرات و... خود را شاد مى‌كنند، شادى آنان موقتى است و پس از آن، ساعت‌ها بلكه عمرى را بدبخت خواهند شد. این نوع شادى، مطلوبیتى ندارد و عقل هم هیچ وقت چنین شادیى را تجویز نمى‌كند كه انسان لحظه‌اى از مواد مخدر استفاده كند، شادى كاذبى پیدا كند و بعد عمرى معتاد شده، خود، خانواده و جامعه‌اش را بدبخت كند.

این امید، در واقع یك رجاى كاذب است و واقعیت ندارد؛ زیرا خداوند براساس اعمال خود افراد، آنها را مى‌آمرزد و به بهشت مى‌برد و یا عذاب نموده و به جهنم مى‌برد. بنابراین، داشتن مرتبه‌اى از خوف كه مانع از گناه مى‌شود و نیز حدّى از رجا كه موجب انجام اعمال خوب مى‌گردد، واجب و لازم است. البته بین این دو عامل باید توازن برقرار باشد. اگر رجا طورى باشد كه بر خوف غلبه كند و خوف كم شود به حدّى كه دیگر انگیزه‌ی ترك گناه در انسان باقى نماند، انسان مبتلا به گناه مى‌شود كه در آن هلاكت است.

مى‌توانیم بگوییم هر كارى كه یك موجود زنده‌ی با اراده انجام مى‌دهد، براى این است كه به مطلوب و فایده‌اى برسد و یا از امرى نامطلوب در امان باشد. در امور مطلوب، تحقق خیر و صلاح فرد یا جامعه ملاك عمل است و متقابلاً در امور نامطلوب پرهیز از درد، ضرر و كارهایى كه به صلاح فرد یا جامعه نیست مدنظر مى‌باشد.

بنابراین ملاك سعادت انسان ایمان است، به شرط آن‌كه تا آخرین لحظه آن را حفظ كرده باشد. ایمان وقتى باقى مى‌ماند كه انسان به لوازم آن ملتزم باشد، در غیر این صورت به تدریج ضعیف مى‌شود و از بین مى‌رود. حتى ممكن است خود فرد نیز متوجه نشود كه كافر شده است، اما ته دلش مى‌بیند شك و تردید دارد و برخى از احكام الهى را نمى‌تواند قبول كند. عملِ تنها بدون ایمان گرچه مى‌تواند آثارى در دنیا داشته باشد، اما فایده‌اى براى آخرت ندارد.

این یك دستور اخلاقى است كه مؤمنان نباید به محض این‌كه خطایى از برادران دینى خود مشاهده كردند، با آنها قطع رابطه كنند و ایشان را منحرف، غیر قابل هدایت و اهل جهنم بدانند. اگر شیعیان گناه‌كار هستند ولى اساس ایمان و اعتقادشان درست است، باید خالصانه برایشان دعا كنیم كه خداوند توفیق توبه و ترك گناه به آنها عطا فرماید.

در هر حال فرض ما بر این است كه ما شیعیان از لحاظ شناخت كمبودى نداریم و اسلام را از طریق اهل بیت(ع) با همه‌ی ابعادش شناخته‌ایم. پس اگر به درستى عمل كنیم، خداوند در دنیا و آخرت ما را غرق در نعمت خواهد كرد، و چرا چنین نكند؟ مگر خدا مى‌خواهد نعمت‌هایش را براى چه كسى ذخیره كند؟! مگر بخل دارد؟! آیا اگر به بعضى‌ها بدهد، نعمت‌هایش تمام مى‌شود؟

دسته‌اى دیگر از مردم اجمالاً مى‌دانند كه لذت‌هاى زودگذر لیاقت دل‌بستگى را ندارد. آنها مى‌بینند كه هر روز مردم به چیزى دل مى‌بندند و توجهشان را صرف به دست آوردن آن مى‌كنند، ولى هر قدر هم نسبت به چیزى علاقه‌مند بوده و از رسیدن به آن خرسند شده باشند، برایشان باقى نمى‌ماند و از بین مى‌رود.

آن‌گونه كه تاریخ نشان مى‌دهد و متون دینى نیز مؤیّد آن است، عامل اصلى انحرافات مردم «جهل» بوده است، وگرنه اصل فطرت مردم بر دین و خداپرستى نهاده شده است و آنها به طور ناخودآگاه آن را درك مى‌كنند و از این‌رو، در پیشگاه آفریدگار جهان كرنش مى‌نمایند. شاید نتوان موردى را در قرآن پیدا كرد كه دلالت كند بر این‌كه برخى از انسان‌ها هیچ دینى نداشته‌اند...

نشانه‌ی سومى كه در قلب انسان مؤمن ظاهر مى‌شود این است كه: عَلى رَبِّهم یَتوكّلونَ. وقتى ایمان انسان اضافه شد و خدا را این‌گونه شناخت كه كلید همه‌ی كارها به دست او است، سر سلسله‌ی اسباب و علل به ید قدرت او است، بر همه چیز احاطه دارد و همه چیز به اذن او تأثیر مى‌كند؛ اعتمادش فقط به خدا خواهد بود.

روایات متعددى در این‌باره وجود دارد كه مؤمن وقتى از دنیا مى‌رود، اگر از گناهانش توبه نكرده باشد و گناهانش بخشیده نشده باشد، ملك‌الموت جانش را سخت مى‌گیرد. این سختى موجب مى‌گردد گناهانش پاك شود. اگر پاك شد، در برزخ راحت است. اما اگر گناهانش بیش از آن بود كه با سختى جان دادن پاك شود، شب اول قبر بر او سخت مى‌گذرد.

در صدر اسلام گروهى از افراد در ظاهر اظهار اسلام مى‌كردند، به مسجد مى‌آمدند، نماز مى‌خواندند، حتى گاهى در صف اول هم مى‌ایستادند و خلاصه به احكام ظاهرى اسلام عمل مى‌كردند، ولى مسلمان واقعى نبودند. آیات بسیارى از قرآن ناظر به اینها است. این افراد گرچه در قلبشان به خدا و پیامبر و اسلام اعتقادى ندارند اما همین كه در ظاهر اظهار اسلام مى‌كنند، احكام ظاهرى اسلام در موردشان اجرا مى‌شود.