اخلاق عملی

تواضع هنگامی ستوده است که برای خدا و در راه خدا باشد و از انگیزه‌های عالی و اهداف بلند آسمانی نشأت بگیرد، ولی اگر هدف از تواضع خدا نباشد و برای خدا فروتنی نکند، این ذلّت و خواری است و انسان مؤمن و متخلّق به اخلاق حسنه زیر بار ذلّت و خواری نمی‌رود.

اسلام به طور کلی از جدال نهی نکرده است بلکه در مواردی از قرآن به پیامبر امر می‌کند که با مردم مجادله کند، زیرا بحث و گفتگو در مسائل به خاطر ارشاد و راهنمایی مردم لازم و ضروری است و چه بسا افرادی که در اثر این گونه مجادله و مباحثه توانسته‌اند عدّه‌ی زیادی را به خیر و سعادت دعوت کنند و از گمراهی نجات دهند.

متأسفانه بعضی از افراد متکبّر و خودخواه و مغرور این سنّت اسلامی را نادیده گرفته و انتظار دارند که تمام مردم به آنها سلام کنند. خودخواهی و غرور برخی از آنان تا حدّی است که متوقع‌اند کسانی که نشسته‌اند به احترام آنها از جا برخیزند و به آنها سلام کنند. این گونه افراد با این انتظار بی مورد دو سنّت اسلامی را نادیده انگاشته‌اند که یکی از آندو سلام کردن ودیگری آداب سلام کردن است، چون در اسلام تمام این نکات به طور دقیق بیان شده است.

در بهشت خانه‌هایی وجود دارد که برون آن از درون و درون آن از برون دیده می‌شود. از امّت من کسانی که سخن خوب بگویند و مردم را اطعام نمایند و به طور آشکار سلام کنند و هنگامی که مردم در خواب هستند به نماز [: نماز شب] برخیزند در این خانه‌ها سکونت خواهند کرد.

امنیت توأم با اطمینان و آرامش، و امنیت بدون آرامش. نوع اول در سایه‌ی ایمان و تقوا و حاکمیت قانون پدید می‌آید، و نوع دوم ممکن است در اثر استبداد فرد و حکومت پیدا شود. نوع اول را امنیت واقعی و نوع دوم را امنیت گورستانی می‌نامند، زیرا ممکن است در اثر ترس و وحشت از حاکم مستبد امنیت برقرار شود ولی این امنیت همانند امنیتی است که در گورستان حکمفرما است که هیچ کس قدرت نفس کشیدن ندارد.

مسئله‌ی رزق و روزی نیز که در دست خدا است از این قاعده مستثنی نیست، زیرا افراد بسیاری هستند که اگر انسان اوضاع و احوال آنان را در حال فقر و تنگدستی با زمانی که در ناز و نعمت بسر می‌برند بسنجد می بیند خیلی تفاوت پیدا کرده‌اند. چه بسا کسانی که در دوران فقر و تنگدستی همیشه به یاد خدا بودند و در انجام فرایض و وظایف دینی و اجتماعی و اخلاقی هیچ‌گونه کوتاهی نداشتند ولی هنگامی که ثروتمند شدند خدا را فراموش کردند.

من دوست ندارم كسى را كه دنبال كسب و كار نمى‌رود و بر پشت مى‌خوابد [: در خانه مى‌نشيند] و مى‌گويد خدايا روزى مرا برسان، و براى اينكه از فضل [: روزى] خدا استفاده كند گامى برنمى‌دارد. آنگاه فرمود: مورچه براى اينكه روزىِ خود را تحصيل كند از لانه‌اش بيرون مى‌رود [يعنى انسان نبايد براى تهيه‌ی روزى از مورچه كمتر باشد].

قناعت در بُعد مثبت و منفی دارای آثار متفاوتی است. به عبارت واضح‌تر، چنانچه در انسان روحیه‌ی قناعت حکمفرما باشد به دنبال آن آثار بسیار خوبی مشاهده می‌شود، اما در بُعد منفی ـ یعنی اگر به جای قناعت ضدّ آن یعنی روحیه‌ی حرص و طمع حاکم باشد ـ آثاری متضاد با آثار قناعت پدید می‌آید.

البته بحث ایثار در جای دیگری باید توضیح داده شود اما آنچه فعلاً به بحث ما ارتباط پیدا می‌کند و برای عموم مؤمنان همیشه و بدون استثناء مطرح می‌باشد همان معنی اول است که در تعالیم دینی و معارف اسلامی به عنوان یک ارزش و فضیلت بر آن تأکید و ترغیب فراوان شده است. پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم حتی در دعایش برخورداری از حدّ کفاف را به عنوان ارزش برای خود و دوستانش مطرح می‌کند.

زهد را آثار و نشانه‌هایی است که عرفا و بزرگان سیر و سلوک هر یک به مقتضای ذوق و سلیقه‌ی خود آن را با آن آثار تعریف کرده‌اند، ولی بهتر است در این باره نیز به کلام پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم و اولیای دین و ائمه‌ی معصومین علیهم السلام رجوع کنیم که پس از قرآن بهترین و زیباترین کلام و رساترین بیان، کلام رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم و امیرالمؤمنین و رئیس الزاهدین علی علیه السلام است.

اگر بین خود و دشمنت پیمانی بستی و یا تعهد کردی که به او پناه دهی، جامه‌ی وفا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهّدات خویش قرار ده! زیرا هیچ یک از فرایض الهی مانند وفای به عهد و پیمان نیست که مردم جهان با تمام اختلافاتی که دارند نسبت به آن اینچنین اتفاق نظر داشته باشند و حتّی مشرکان زمان جاهلیت آن را مراعات می‌کردند، چرا که عواقب پیمان‌شکنی را آزموده بودند.

شیطان راههای خویش را برای شما آسان جلوه می‌دهد و می‌خواهد پیمانهای دینی شما را گره گره بگشاید و به جای جمعیّت و هماهنگی، تفرقه و به وسیله‌ی تفرقه فتنه و آشوب برقرار سازد. بنابراین از وسوسه‌ها و فریبهای او روی بگردانید و نصیحت را از کسی که آن را به شما هدیه می‌دهد بپذیرید و آن را در درون وجود خود نگهداری کنید.

گرچه در این امر که آیا انسان برحسب فطرت اجتماعی است یا آنکه در اثر ضرورت و نیاز تن به زندگی اجتماعی داده است اختلاف نظر وجود دارد ولی، در هر حال، بشر بدون تعاون و اجتماع نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد و تا افراد جامعه با یکدیگر متّحد نشوند و همیاری نداشته باشند موفقیّتی نصیبشان نخواهد شد.

از خدا بترس و اموال اینها [: یتیمان و بیچارگان و مؤمنان و مجاهدان] را به سویشان بازگردان که اگر این کار را نکنی و خداوند به من امکان دهد وظیفه‌ام را در برابر خدا درباره‌ی تو انجام خواهم داد و با این شمشیرم که هیچ کس را با آن نزدم مگر اینکه داخل دوزخ شد تو را خواهم زد.

ممکن است کسی را پس از محکوم کردن به مجازات عفو کنند اما صفح آن است که روی بگردانی و گناه طرف را نادیده بگیری و اگر مجرم در مقام عذرخواهی برآمد طوری با او برخورد کنی که گویی اصلاً گناهی از او سر نزده است. عفو به معنی پوشاندن است اما صفح به معنی روی گرداندن و نادیده گرفتن می‌باشد. در عفو با فرض گناه روی آن سرپوشی می‌گذارند و می‌گذرند امّا در صفح به طور کلی گناه را نادیده می‌انگارند.

علاقه به زیبایی و حبّ جمال یکی از ابعاد فطری انسان است که به گفته‌ی روان‌شناسان به همراه حس نیک خواهی و حس کنجکاوی و دانایی و حس مذهبی ابعاد چهارگانه‌ی معنوی انسان را تشکیل می‌دهند. قرآن کریم بر این واقعیت تأکید دارد که انسان عاشق زیباییها است و مهمترین انگیزه در فعالیت و نشاط وی در زندگی این حس است.

احترام به شئون مردم و حفظ حریم و شخصیّت دیگران نیز یکی دیگر از ویژگیهای انسان متخلّق به اخلاق حسنه و از آداب معاشرت است. به بیان دیگر، انسان نباید در حریم اختصاصی دیگران بدون رضایت و اجازه‌ی آنان وارد شود.

یکی دیگر از نشانه‌های مهم اخلاق حسنه و آداب معاشرت، انصاف است، چون بسیاری از مردم در مرحله‌ی ادعا و حرف بخوبی از عهده‌ی آن برمی‌آیند ولی هنگامی که نوبت به مرحله‌ی عمل می‌رسد کسانی که حقیقتاً انصاف را رعایت کنند بسیار اندکند.

مردی خدمت رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم رسید و عرض کرد: مرا نصیحت کن. از جمله وصایای پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم به او این بود که: برادرت را با چهره‌ی باز ملاقات کن و در برخورد با او گشاده رو باش.

هر مؤمنی که مؤمنی را در بیماری‌اش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع [بدرقه و همراهی] کنند و چون نزد او بنشیند رحمت [خدا] او را فرا گیرد و فرشتگان تا شب برای او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود.