اسلام و تعلیم و تربیت

امّا انسان در جنبه‌هاى‏‌ جسمانى‏‌ و نباتى‏‌ و حيوانى‏‌ خلاصه نمى‏‌شود، بلكه جنبه‌ی انسانى‏‌ و روح ملكوتى‏‌ نيز دارد كه از عالم ماده و مادّيات برتر است. موجودى‏‌ است مجرد، برگزيده و خليفة الله. توان‏هاى‏‌ علمى‏‌ او به حدى‏‌ است كه از ديگر حيوانات ساخته نيست. آزاد و مختار آفريده شده و مسئوليت‏هايى‏‌ را بر عهده گرفته است. فطرت خداجويى‏‌ و خداپرستى‏‌ دارد و كمال آشناست.

انسان اگر به فطرت پاك و كمال دوست خود مراجعه كند و به دور از هوا و هوس خوب بينديشد، مى‏‌تواند فضايل و ارزش‏هاى‏‌ اخلاقى‏‌ و نيز رذايل اخلاقى‏‌ و ضد ارزش‏ها را درك كند. همه‌ی انسان‏ها چنين دركى‏‌ را داشته و دارند: حال اگر بعضى‏‌ انسان‏ها از چنين درك مقدسى‏‌ محرومند بدين جهت است كه نور عقلشان با هوا و هوس‏ها و تمايلات شديد حيوانى‏‌ خاموش شده است.

چنان چه زندگى‏‌ دنيوى‏‌ انسان مى‏‌تواند قرين سعادت و خوشبختى‏‌ يا شقاوت و بدبختى‏‌ باشد، در زندگى‏‌ باطنى‏‌ انسان نيز همين دو امر امكان دارد. انسان در ذات يا به سوى‏‌ سعادت و كمال سير مى‏‌كند يا به سوى‏‌ نقصان و رنج و ظلمت‏ حركت مى‏‌نمايد. سعادت واقعى‏‌ انسان وقتى‏‌ تأمين مى‏‌شود كه در هر دو زندگى‏‌؛ خصوصاً در زندگى‏‌ باطنى‏‌ و نفسانى‏‌ سعادت‏مند باشد.

علاوه بر آن انسان يك «خود» انسانى‌ هم به اعتبار نفس مجرد ملكوتى‌ دارد. از اين جهت گوهرى‌ است مجرد و ملكوتى‌ و برتر از ماده و براى‌ استكمال خويش نيازمندى‌‏هايى‌ نيز دارد كه از سنخ نيازمندى‌‏هاى‌ حيوانى‌ و جسمانى‌‏ نيستند، بلكه برتر از ماده بوده كه با روح مجرد ملكوتى‌ و نفخه‌ی الهى‌ سنخيت و تناسب دارند كه شناخت و تمايل به آن‏ها در باطن آن گوهر شريف ملكوتى‌ نهاده شده است.

پروردگار تو حكم نموده كه جز او هيچ كس را نپرستيد و درباره‌ی پدر و مادر احسان كنيد. چنان چه يكى‏‌ از آن‏ها يا هر دو، نزد تو پير و سالخورده شدند. [كمتر ين آزار را به آن‏ها نرسانيد؛ حتى‏‌] اف به آن‏ها مگوييد، و آنان را از خود دور نگردانيد، و با احترام با آن‏ها سخن بگوييد، و هميشه در برابر آن‏ها تواضع و فروتنى‏‌ كنيد و بگو: پروردگارا پدر و مادرم را رحمت كن، چنان كه مرا در حال كودكى‏‌ پرورش دادند.

جمادات، نباتات و حيوانات براساس شرايط و اوضاع تكوينى‏‌ ساخته شده و پرورش مى‏‌يابند و خود در اين باره نقش آزادانه‏اى‏‌ ندارند، ولى‏‌ سازنده‌ی انسان خود اوست و در اين باره نقش آگاهانه و آزادانه‏اى‏‌ دارد. او از نيروى‏‌ عقل بهره گرفته، راه خود را مى‏‌يابد و طبق دلخواه خويش انتخاب مى‏‌كند. انسان از جهت خصلت‏ها و خوى‏‌ها موجودى‏‌ است بالقوه و در آغاز تولد از هر گونه خصلتى‏‌ خالى‏‌ است، امّا خصلت‏پذير مى‏‌باشد.

ملائكه لياقت تكليف‏‌پذيرى‏‌ و امر و نهى‏‌ و تشريع را ندارند. آن‏ها موجوداتى‏‌ فوق ماده و مادّيات هستند، بلكه عقل محض مى‏‌باشند، از نيروى‏‌ شهوت و غضب برخوردار نيستند و حركت، تكامل و تنزل ندارند. مسئوليت و وظيفه‌ی آن‏ها روشن است و همان راه را طى‏‌ مى‏‌كنند.

ما در كارهايمان فكر و تأمل كرده و كارى‌ را كه مى‌‏خواهيم انجام دهيم قبلاً آن را تصور مى‌‏كنيم و در مصالح و مفاسدش خوب مى‌‏انديشيم، اگر تشخيص مصلحت داديم تصميم به انجام آن مى‌‏گيريم آن گاه اراده مى‌‏كنيم و براى‌ انجام دادن آن اعضا و جوارح را به كار مى‌‏اندازيم.

هرگاه آدمى‌ به رنج و زيانى‌ در افتد در هر حال ما را به دعا مى‌‏خواند؛ به پهلو خفته باشد يا نشسته يا ايستاده. امّا هنگامى‌ كه رنج و گرفتارى‌‏اش را برطرف ساختيم، فوراً به حالت غفلت سابق باز مى‌‏گردد؛ آن چنان كه گويا ما را براى‌ رفع گرفتارى‌‏اش نخوانده‏ است. اين چنين اعمال زشتِ اسراف كنندگان در نظرشان زيبا جلوه مى‌‏كند.

ساختار ويژه‌ی روح انسان چنين است كه طبعاً خداخواه، خداجو و خداپرست آفريده شده و توجه به مبدأ آفرينش و خداپرستى‌ به صورت يك غريزه در وجودش نهاده شده است. چنان كه غريزه‌ی ميل به غذا در طبيعت انسان نهاده شده و طبعاً احساس گرسنگى‌ مى‌‏كند و دنبال غذا مى‌‏رود، خداجويى‌ و خداپرستى‌ هم در ساختمان روح و نفس او نهاده شده است و طبعاً بدان سوى‌ تمايل دارد و جذب مى‌‏شود.

به هر حال فطرت بشر با خدا آشناست و توجه به مبدأ هستى‌ و پرستش و خضوع در برابر او، در نهاد انسان‏ها گذاشته شده است. شعور و احساس مذكور از ابتداى‌ كودكى‌ در فطرت انسان بوده است، ليكن در آغاز كاملاً خفته و نهفته است و به صورت قوه و استعداد وجود دارد و كم‏كم بيدار و شكوفا مى‌‏شود.

خدايى‌ كه هر چيزى‌ را نيكو بيافريد و خلقت انسان را از گل آغاز كرد. سپس نسل او را از چكيده‌ی آب بى‌‏ارزش قرار داد. آن گاه نطفه‌ی بى‌‏جان را نيكو بياراست و از روح (منسوب به) خودش در آن بدميد و براى‌ شما گوش و چشم و قلب قرار داد. باز هم شما خدا را اندك سپاس‏گزار هستيد.

در اين‏جا نيز فاعل تربيت و پرورش به طور مستقيم خود شخص مورد تربيت است. مربى‌ نقشى‌ جز زمينه‏سازى‌ و تهيه‌ی امكانات و شرايط لازم ندارد و مربى‌ بودن او نيز در همين حد و به همين جهت خواهد بود. مربى‌ واقعى‌ در واقع خود شخص مورد تربيت است، ليكن به كسى‌ كه شرايط لازم را براى‌ پرورش او فراهم ساخته نيز مربى‌ اطلاق مى‌‏شود

یكى‌ از مهم‏ترین ویژگى‌‏هاى‌ انسان، تربیت پذیرى‌ است كه از آغاز پیدایش شروع شده و در طول تاریخ ادامه داشته و خواهد داشت. تعلیم و تربیت یك نشو و نماى‌ مداوم انسانى‌ است كه نسل بزرگ‏تر حاصل آموخته ‏ها و تجربه ‏هاى‌ خود و گذشتگان را به نسل كوچكتر منتقل مى‌‏سازد.