اسلام و تعلیم و تربیت

به تجربه ثابت شده كه كودكانى‌ كه قبل از بلوغ به نماز خواندن و روزه گرفتن مشغول شده و بدان عادت كرده‏اند بعد از بلوغ نيز غالباً به نماز و روزه ادامه مى‌‏دهند و نمازخوان و روزه‏گير مى‌‏شوند. برعكس، كودكانى‌ كه قبل از بلوغ به نماز و روزه عادت نكرده‏اند، بعد از بلوغ نماز خواندن و روزه گرفتن برايشان دشوار است. به همين جهت بسيارى‌ از آن‏ها علاقه‌ی چندانى‌ به نماز و روزه پيدا نخواهند كرد. مگر اين‏كه بعد از بلوغ نيز مدتى‌ تحت مراقبت اوليا و مربيان باشند تا به نماز و روزه عادت نمايند.

به نظر ما تنها راه حل اين مشكل، ازدواج به موقع جوانان مى‌‏باشد، چنان‏كه اسلام نيز بدان تأكيد دارد. ليكن اين مطلب را كه ازدواج در سنين جوانى‌ با ادامه‌ی تحصيلات سازگار نيست قبول نداريم، چون ادامه‌ی تحصيلات با ازدواج، ناسازگار نيست، بلكه پايبندى‌ به يك سرى‌ آداب و رسوم و توقعات بى‌‏جاست كه اين دو را غير قابل جمع نموده است. ازدواج و ادامه‌ی تحصيلات قابل جمع‏اند امّا مشروط به اين‏كه خانواده‌ی دختر و پسر و خود آن‏ها و مسئولان مربوط، اعم از مراكز فرهنگى‌ و دانشگاهى‌ در حل اين مشكل تفاهم و تعاون داشته باشند.

علاوه بر اين، وظيفه دارند به‏طور غير مستقيم از فرزند جوانشان مراقبت نمايند، اگر در معاشرت‏ها احساس كردند كه به زنان و دختران نگاه لذت جويى‌ مى‌‏كند، با زبان خوش و مشفقانه مفاسد و تبعات دنيوى‌ و اخروى‌ چشم چرانى‌‏هاى‌ غير مشروع را برايش توضيح داده، و به او تفهيم كنند كه نگاه كردن به زنان و دختران جز حسرت و ناراحتى‌ عصبى‌ ثمرى‌ ندارد. پس چشم چرانى‌ نكن و عفت خود را حفظ نما، چون در آينده ازدواج مى‌‏كنى‌ و از لذايذ مشروع جنسى‌ برخوردار خواهى‌ شد.

مهم‏ترين حادثه‌ی زمان بلوغ، شكوفايى‌، اشتداد و رشد سريع غريزه‌ی جنسى‌ مى‌‏باشد. در اين زمان هورمون‏هاى‌ مخصوص جنسى‌ به وسيله‌ی غدد تناسلى‌، در خون ترشح مى‌‏شود و غريزه‌ی جنسى‌ به صورت يك كشش طبيعى‌ بروز مى‌‏كند و او را به سويى‌ جذب مى‌‏نمايد. ميل جنسى‌ ابتدا درهم و برهم و نامشخص است. نوجوان احساس و تمايل تازه‏اى‌ پيدا مى‌‏كند و به سويى‌ كشيده مى‌‏شود و چيزى‌ مى‌‏خواهد امّا هدف و خواسته‏اش خوب روشن نيست.

در پاسخ مى‌‏گوييم: درست است كه وظايف زناشويى‌ چنين اقتضايى‌ را دارد و زن و شوهر بايد در منزل زيبا بگردند، ليكن لازمه‌ی تميز بودن و لباس خوب پوشيدن و زيبا گشتن، آرايش كردن و بى‌‏بندوبار بودن و رفتار تحريك ‏آميز داشتن نيست. زن و شوهر مى‌‏توانند در منزل زيبا و شيك باشند و در عين حال، براى‌ رعايت وظيفه‌ی پدرى‌ و مادرى‌ و مقررات تربيتى‌ از حركات جلف و تحريك ‏آميز هم اجتناب نموده و اين حركات را به موقعى‌ اختصاص دهند كه فرزندانشان شاهد آن نباشند.

اسلام به انديشيدن كاملاً عنايت داشته و در موارد متعددى‏‌، مردم را به تفكر دعوت كرده است. گمان نمى‏‌كنم در هيچ يك از اديان آسمانى‏‌ به مقدار اسلام نسبت به تفكر و تعقل توجّه شده باشد، به طورى‏‌ كه مى‏‌توان اسلام را به عنوان دين طرفدار تفكر و تعقل معرفى‏‌ كرد.

لازمه‌ی عقل اين است كه اگر درست به كار گرفته شود واقعيات را خوب و صحيح درك مى‏‌كند، مفاسد و مصالح را تشخيص داده و راه سعادت و كمال را به انسان نشان مى‏‌دهد. تفكر و عاقبت‏ انديشى‏‌ و واقع نگرى‏‌، كار عقل است ليكن در صورتى‏‌ كه به‏ كار گرفته شود و در طريق صحيح قرار گيرد.

يكى‏‌ از بهترين راه‏هايى‏‌ كه اوليا و مربيان، در تعليم و تربيت مى‏‌توانند از آن استفاده كنند، پرورش و تقويت نيروى‏‌ عقل است، زيرا عقل در تعديل و كنترل تمايلات حيوانى‏‌ و دعوت به كارهاى‏‌ نيك و تقيد به مكارم اخلاق، نقش بزرگى‏‌ را ايفا مى‏‌كند. عقل براى‏‌ انسان بهترين راهنماست. مشكلات اخلاقى‏‌ و اجتماعى‏‌ انسان‏ها غالباً معلول جهالت و ضعف نيروى‏‌ عقلى‏‌ آن‏هاست. اگر عقل نيرومند باشد، زمامِ كشورِ نفس را در اختيار گرفته و آن را بر طبق مصالح واقعى‏‌ اداره مى‏‌كند و چنين فردى‏‌ سعادت‏مند خواهد شد.

در اثر همين فاصله است كه زبان يكديگر را به خوبى‌‌ درك نمى‌‌‏كنند، كودك از مربى‌‌ خود احساس جدايى‌‌ كرده و به خيرخواهى‌‌ و اعتماد كامل ندارد. لذا بسيارى‌‌ از خواسته‏هاى‌‌ درونى‌‌ و اسرار خود را از او پنهان مى‌‌‏دارد، در صورتى‌‌ كه همان اسرار را با كمال صداقت در اختيار دوستان هم‏سن خود قرار مى‌‌‏دهد و به راهنمايى‌‌‏هاى‌‌ دوست خود بهتر گوش مى‌‌‏دهد و مى‌‌‏پذيرد.

اين مرحله كه از زمان ولادت شروع شده و تا هفت سال ادامه مى‌‏يابد. كودك در اين مرحله، به ويژه در آغاز آن، موجودى‌ است ظريف و ناتوان و وابسته كه‏ در تأمين نيازهاى‌ خود شديداً نيازمند مراقبت و پرستارى‌ است. نياز به آرامش جسمانى‌ و روانى‌ و تغذيه‌ی مناسب دارد تا در آن محيط مناسب، جسم و جانش پرورش يافته و استعدادهايش شكوفا گردد.

به هر حال تفاوت ذاتى‌ و فردى‌ كودكان در برخى‌ از صفات قابل انكار نيست؛ مثلاً بعضى‌ از كودكان در برابر ناملايمات، حساسيت بيش‏ترى‌ دارند و زود عصبانى‌ مى‌‏شوند. برعكس بعضى‌ خون سرد و بى‌‏تفاوت‏اند، ليكن اين سخن بدان معنا نيست كه تربيت در اينها تأثير ندارد، بلكه مى‌‏گوييم: اين قبيل افراد، از جهت ساختار طبيعى‌ براى‌ عصبانى‌ شدن، از بعضى‌ افراد ديگر آمادگى‌ بيش‏ترى‌ دارند.

انسان موجودى‌ مسئول، چون بنده‌ی خداست و در برابر او مسئوليت دارد. تكاليفى‌ برعهده‏اش نهاده شده كه بايد انجام دهد. وظيفه دارد از بعضى‌ كارها يعنى‌ محرمات اجتناب نمايد. چون مسلمان است و اسلام وسيله‌ی عزت و شرف و سعادت دنيوى‌ و اخروى‌ او را فراهم كرده، در برابر آن مسئوليت دارد. موظف است در گسترش اسلام و دفاع از آن كوشش نمايد.

گرچه هدف از سخن گفتن اظهار مقاصد است و همه‌ی انسان‌ها در اصل استعداد سخن گفتن مشترک‌اند، لیکن همه‌ی انسان‌ها در طرز سخن گفتن و فصاحت و بلاغت و زیبا سخن گفتن یکسان نیستند. بلکه دارای مراتب و درجات گوناگون می‌باشند: برخی آن قدر زیبا و فصیح و شیرین صحبت می‌کنند که شنوندگان را مجذوب بلکه محسور خویش می‌سازند. گاهی زیبایی سخن به حد اعجاز می‌رسد؛ چنان‌که در قرآن چنین است.

البته این برنامه به تدریج و در فرصت‌های مناسب به اجرا گذارده می‌شود تا برای کودک خسته‌کننده نباشد. در سنین پایین‌تر کارهای ساده‌تر را بر عهده‌اش می‌گذارند؛ مثلاً به یک کودک سه ساله می‌توان گفت: با قاشق غذا بخور، جوراب و کفشت را بپوش یا بیرون بیاور، شلوارت را بپوش، نمکدان و قاشق و چنگال را از آشپزخانه بیاور، اسباب‌بازی‌هایت را مرتب کن و در جای خودشان بگذار، آن‌ها را تمیز کن و متکای خودت را بیاور.

برخی از آن‌ها ساده و بی‌خطر هستند ـ مانند سرماخوردگی، تب خفیف و زکام ـ که پزشکان می‌گویند: این بیماری‌ها نیاز به پزشک و دارو ندارند و با چند روز استراحت و پرهیز بهبود می‌یابند. در این قبیل موارد پدر و مادر نباید با عجله و اضطراب کودک را نزد پزشک ببرند و از قرص و آمپول استفاده نمایند، چون دارو نُقل و نبات نیست. هر دارویی غالباً بی‌ضرر نخواهد بود؛ مخصوصاً نسبت به بدن ظریف و طلیف کودک.

چنان‌که مردم بعضی کشورها مانند: پاکستان، هندوستان، بنگلادش، کشورهای آفریقایی، ژاپن و چین به کم‌خوری عادت کرده‌اند. خوب است کودک طوری عادت کند که قبل از گرسنگی و اشتهای کامل، غذا نخورد. وقتی هم به غذا خوردن مشغول شد، قبل از سیر شدن کامل که هنوز به چند لقمه غذا اشتها دارد دست از غذا خوردن بکشد.

وقتى‌ بزرگ‏تر شد و قدرت حركت پيدا كرد با حرص به اين طرف و آن طرف مى‌‏رود و ميل دارد دست به هر چيزى‌ بزند و همه را به هم بريزد، در اين عمل كنجكاوى‌ و شناخت بيش‏تر اشيا مى‌‏باشد، در اين مورد هم در صورت امكان بايد به او آزادى‌ داد تا تجربه كند و بر معلومات خود بيفزايد و عقل و هوش خود را پرورش داده و تكميل نمايد. البته اشياى‌ خطرناك و شكستنى‌‏هاى‌ ارزشمند را بايد از دسترس او خارج ساخت.

مادر وقتى‌ بچه را در دامن گذاشت و شير داد، او را نوازش مى‌‏كند و مى‌‏بوسد و در بستر مى‌‏گذارد و به كارهاى‌ ديگر خود مشغول مى‌‏شود. البته سعى‌ مى‌‏كند تا حد امكان در اطراف بچه باشد تا مادر را ببيند و صدايش را بشنود و چنان چه گريه‏ را سر داد اگر از جهت گرسنگى‌ و درد نيست، بگذاريد گريه كند، به تدريج آرام مى‌‏شود. كودك از هم اكنون بايد بداند كه او تنها نيست و ديگران نيز حق زندگى‌ و آسايش دارند.

در كارهايى‌ كه براى‌ كودك دشوار است او را راهنمايى‌ كنيد امّا تبديل به عاملى‌ براى‌ حل كليه‌ی مسائل او نگرديد. ديده شده بعضى‌ از والدين به خاطر علاقه‌ی شديد نسبت به فرزند خود بدون توجه به عواقب وخيم آن، كليه‌ی كارهاى‌ او را انجام مى‌‏دهند و به قول معروف اجازه نمى‌‏دهند كه دست به سياه و سفيد بزند.

كودك در مدت اين دو سال چيزهاى‌ فراوانى‌ را ياد مى‌‏گيرد؛ از قبيل: جويدن غذاى‌ جامد، كنترل و تعادل گردن، سينه خيز حركت كردن، نشستن، ايستادن، راه رفتن، حرف زدن، لبخند زدن، هماهنگ كردن چشم‏ها براى‌ ديدن، شناسايى‌ امور اطراف خود، شناختن مادر و پدر و ديگر نزديكان، توجه به صداها، شناخت رنگ‏ها، شناخت و توجه به اعضاى‌ بدن خود، تشخيص آشنا از غريبه، شناخت و تميز مزه‏‌ها، گرفتن اشيا، بازى‌ كردن، قهر كردن و ده‏‌ها چيز ديگر.