اخلاق عملی

آيا انسان می‌تواند به ديگران اجازه دهد كه از او غيبت كنند و به طور كلّى بگويد: هر كس مرا غيبت كند از او راضى هستم؟

مرحوم فيض می‌فرمايد بايد انسان اوّل يك انقلاب درونى در خود به وجود بياورد سپس توبه نمايد و اگر توبه با اين شرايط نباشد به مسخره بيشتر شباهت دارد...

كسى كه غيبت كرده است بايد اظهار ندامت كند و توبه نمايد و براى كارهايى كه انجام داده (غيبت‌هايى كه كرده) تأسّف بخورد تا از عهده حق اللّه بيرون رود سپس نزد كسى برود كه غيبت او را كرده است و از وى حليّت بطلبد و بدين طريق از زير بار گناه غيبت او خارج شود.

گاهى از اوقات انسان به تنهايى نمی‌تواند جلوى منكر را بگيرد و ناگزير می‌شود از مردم كمك بخواهد و يا به مقامات ذى ربط (پليس و دستگاه قضايى) اطلاع دهد تا به كمك آنها از كارهاى زشت جلوگيرى كند، بنابراين ناگزير است شخص و محل منكر را معرفى نمايد.

گرچه غيبت از گناهان كبيره به شمار مى‏آيد و در قرآن كريم و روايات به شدّت از آن نهى شده است امّا مواردى هست كه از اين كلّيت استثناء شده و غيبت در آن گونه موارد حرام نيست.

انسان حسود به خاطر اين كه خدا به ديگرى نعمتى را ارزانى داشته است حسادت می‌ورزد كه اين حسادت موجب عذاب روحى اوست و اين عذاب در دنيا به پايان نمی‌رسد بلكه عذاب آخرت نيز بر عذاب او افزوده می‌گردد و در نتيجه در دنيا و آخرت زيانكار می‌شود

يكى ديگر از عوامل غيبت، تنزيه نفس است، يعنى انسان در مقام تبرئه خود از نسبت‌هايى كه به او داده شده است پاى ديگران را به ميان بكشد، چه آن كه مستقلّاً گناه را به ديگرى نسبت دهد يا آن كه وى را در آن شريك خود سازد.

يكى از انگيزه‌هاى غيبت، موافقت با دوستان و همنشينان است. برخى از مردم تصوّر می‌کنند حسن معاشرت و اخلاق خوب آن است كه انسان به گونه‌اى‏ رفتار كند كه هيچ كس از او آزرده خاطر نشود و حال آن كه اين طرز برخورد نوعى نفاق و بی‌تفاوتى در برابر مسئوليّت‌ها است.

مهم‌ترین عاملى که در مبارزه با عوامل فساد و بیماری‌هاى معنوى و نفسانى مؤثّر و کارساز است عنصر ایمان است: ایمان به خدا و روز حساب. اگر کسى به خداوند متعال و روز جزا واقعاً ایمان داشته باشد کمتر مرتکب گناه کبیره به ویژه گناهانى مانند تهمت و غیبت مى‌‏شود.

يكى از زيان‌هاى فردى سوء ظنّ اين است كه شخص بدگمان به دليل عدم اعتماد به مردم، هميشه در رنج و ناراحتى به سر می‌برد و به گمان بد خود ديگر كسى را نمی‌یابد كه با او معاشرت كند...

بی‌ترديد نمی‌توان مطلق گمان را بدون قيد و شرط گناه و حرام دانست، زيرا خاطرات زودگذر و تصوّرات ذهنى در برخورد با حوادثى كه در اطراف انسان می‌گذرد امرى قهرى و طبيعى و خارج از دايره اختيار انسان است.

از قرآن مجيد استفاده می‌شود كه يكى از مهم‌ترين عوامل اين گناه، سوء ظنّ و تجسّس در احوال و اسرار مردم است. كسى كه با سوء ظنّ با ديگران برخورد می‌کند و همواره در خصوصيّات و اسرار مردم به جستجو می‌پردازد قهراً به بيمارى غيبت مبتلا می‌شود.

برخى تصوّر می‌کنند غيبت منحصر به زبان است، حال آن كه از هر راهى كه انسان نقص و عيب ديگرى را بفهماند مانند گفتن، نوشتن، اشاره، كنايه، رمز، تقليد در راه رفتن و ... تمام اين‌ها غيبت و حرام است، همان گونه كه در روايات به اين مطلب تصريح شده است.

در برخى از احاديث آمده است كسى كه پشت سر افراد غيبت می‌کند و آبروى آنان را از بين می‌برد و از شخصيت آنان می‌کاهد حلال‌زاده نيست، چرا كه اگر از راه حلال نطفه‌اى منعقد شود هرگز به اين گناه آلوده نمی‌گردد.

از غيبت بپرهيزيد كه غيبت از زنا بدتر است، زيرا زناكار ممكن است توبه كند و خدا توبه او را بپذيرد امّا غيبت كننده مورد عفو قرار نخواهد گرفت مگر اين كه طرف از او راضى شود.

علماى اخلاق معتقدند كنترل زبان سخت دشوار است، چون براى بعضى افراد امكان دارد دست خود را كنترل كنند و سيلى به صورت كسى نزنند، پاى خويش را كنترل كنند و به جاى نامناسبى نروند و در مسيرى كه خلاف است گام برندارند و ... امّا بسيارى از افراد قادر نيستند زبان خويش را كنترل كنند.

هدف اصلى از احاديث سكوت اين نيست كه انسان بايد هميشه و در همه حال لب فرو بسته و زبان به سخن نگشايد و حتى در مقام احقاق حق خود و ديگران سكوت اختيار كند و به دفاع از خود برنخيزد، بلكه مقصود جلوگيرى از هرزه گويى و فضول كلام است...

زبان مؤمن در پس قلب او و قلب و عقل منافق پشت زبان اوست. يعنى مؤمن هرگاه بخواهد سخنى بگويد نخست می‌انديشد، اگر نيك بود می‌گويد و اگر ناپسند بود از گفتن آن خوددارى می‌کند امّا شخص دورو و منافق آنچه بر زبانش جارى می‌شود می‌گويد و نمی‌داند كدام سخن به سود او و كدام سخن‏ به زيانش تمام می‌شود.

نعمت بيان در شمار مهم‌ترين نعمت‌هاى الهى است كه به انسان ارزانى داشته. حكما و فلاسفه، نطق را مظهر تفكّر و تعقّل دانسته و بدين لحاظ آن را فصل مميّز انسان می‌دانند، و حال آن كه نطق از صفات ويژه انسان نيست زيرا بسيارى از حيوانات تا حدّى از اين نعمت برخوردارند...

سرانجام آنها كه به گناه اصرار می‌ورزند به تكذيب آيات خدا و مسخره كردن آن می‌رسد. چرا اصرار بر گناه چنين سرانجامى را در پى دارد؟ زيرا اصرار بر گناه قلب آدمى را فاسد می‌کند. گناه مانند سمّى مهلك است كه اگر ساعتى تأخير در علاج آن كند تمام امعاء و احشاء انسان را متلاشى و او را نابود می‌کند.