اخلاق عملی

حبّ و بغض كه در علم اخلاق از آن به «شهوت» و «غضب» تعبير می‌شود مهم‌ترين انگيزه براى كسب فضايل و دورى از رذايل است. انسان تا چيزى را دوست نداشته باشد به سوى آن حركت نمی‌كند و تا از چيزى متنفّر نباشد از آن دورى نمی‌جويد.

فکر و اندیشه، آئینه خوبی‌ها و پوشاننده بدی‌ها و روشنى بخش دل‌ها و موجب خوش‏خویى و سعه صدر مى‏‌شود. به وسیله تفکّر، انسان به صلاح روز رستاخیز و پایان کارش آگاه مى‌‏شود و بر علم و دانشش افزوده مى‏‌گردد و هیچ عبادتى بالاتر از تفکّر نیست.

تذكّر يعنى انسان بايد هميشه متذكّر اللّه و به ياد خدا باشد و هيچگاه مسئوليّت و بندگى خويش را در برابر پروردگار متعال فراموش نكند، زيرا هر كس خدا را فراموش كند در نتيجه خود را فراموش كرده و از خود بيگانه شده و در وادى غفلت سرگردان خواهد شد.

دوّمين گام براى سالك إلى اللّه يقظه است، يعنى بيدارى از خواب غفلت و احساس مسئوليّت به اين كه در اين جهان با عظمت انسان بيهوده آفريده نشده است...

نفس انسان از بُعد ملكوتى‏‌اش نفخه الهيّه است كه در سير صعود، به مقام‏ نفس مطمئنّة و راضيه و مرضيه مى‌‏رسد و تا آنجا بالا مى‏‌رود كه به مرتبه «قَابَ قَوسَينِ اَو اَدنَى» مشرّف مى‌‏شود...

چنان كه در سلامت جسم، فعل و ترك (دارو و پرهيز) هر دو با هم مؤثّر است در سلامت و تهذيب روح نيز فعل و ترك هر دو لازم است مانند اداى واجبات و ترك محرّمات، تولّى و تبرّى، به جا آوردن مستحبّات و ترك مكروهات و ...

پيروان برخى از اديان و مذاهب معتقدند براى رسيدن به كمال به طور كلّى بايد غرايز را سركوب نمود، ولى اسلام مى‌‏گويد غريزه را بايد هدايت و كنترل كرد، زيرا سركوبى غرايز و تمايلات- به خصوص غريزه جنسى- خطرها و ضررهاى فراوانى به بار مى‌‏آورد.

همان گونه كه در ساختمان جسم انسان يك عضو بی‌مصرف آفريده نشده در ساختمان روح و جان او نيز هر انگيزه و غريزه و ميلى نقش حياتى دارد، اما اگر اين غرايز به طور صحيح هدايت و رهبرى نشود و تحت كنترل دقيق قرار نگيرد خطرناك و زيانبخش خواهد بود...

در علم اخلاق، عمل از آن جهت كه بار ارزشى دارد و كاشف از يك خصيصه خلقى است مورد بررسى قرار مى‌‏گيرد. به عبارت ديگر، آداب و احكام در علم اخلاق از آن حيث كه ارزش آفرين است، و نه از جهت حقوقى و تكليفى، ارزيابى مى‏‌شود.

مهم‌ترين مسأله‏‌اى كه فراوان مورد توجّه آئين مقدّس اسلام قرار گرفته و در رسيدن به كمالات و فضايل انسانى نقش اساسى دارد مسأله تزكيّه‏ نفس و پرورش روح است كه به عنوان يك امر حياتى و ضرورى مطرح مى‌‏باشد.