اخلاق عملی

خوشحالى و شادمانى از تعریف و تمجید مردم در صورتى به حساب ریا و خودنمایى گذاشته مى‏شود كه محرّك اصلى در انجام كار ستایش مردم باشد، اما اگر هدف از انجام كار خیر، تنها رضاى خدا و امتثال امر او باشد ولى با دیدن مردم و ستایش آنان قهرا خوشحال شود این دلیل بر ریا و تظاهر نیست.

دلى مى‏‌تواند صفا و نورانیت پیدا كند كه خواست پروردگار را بر هواى خویش مقدّم دارد و جز او هوایى دیگر در سر نپروراند. و به دیگر سخن، كسى مى‏تواند در زمره مخلّصین قرار گیرد كه تمام اعمالش تنها براى خدا باشد...

اخلاص پاك كردن نیت از شرك و ریا است (چنانكه تزكیه و تهذیب نفس زدودن روح از صفات ناپسند و كدورتهاى معنوى، و تطهیر پاك كردن ظواهر جسم و بدن از نجاسات و آلودگی‌هاى ظاهرى است) و چون اخلاص امرى قلبى و وجدانى است نمى‌‏توان آن را با ظاهر زیبا و حجم كار ارزیابى كرد.

اگر نیت بهتر از عمل است پس ما روزى هزار بار نیت جهاد و شهادت می‌كنیم یا هزار مرتبه نیت ایثار و انفاق و هزار بار نیت شب‌‏زنده‌‏دارى می‌كنیم و دیگر نیازى به عمل نداریم زیرا نیت بهتر از عمل است.

حضرت صالح آنگاه كه ديد قومش علاوه بر اينكه او را تصديق نكرده تكذيب هم می‌كنند تصميم گرفت از راه معجزه آنان را به سوى خدا دعوت كند و از اين راه (اعجاز) حقانيت دعوت خويش را براى آن‌ها به اثبات برساند.

علماى اصول در باب تجرّى فرموده‌‏اند نيّت معصيت در صورتى كه منتهى به اقدام نشود معفوّ است و گناهى براى آن نوشته نمی‌‏شود. طرفداران اين فكر بر اثبات مدعاى خود رواياتى را گواه آورده‌‏اند كه در كتاب‌هاى اصول و منابع اصلى حديث موجود است.

مقصود از رضايت و نارضايى در اين بحث، تمايلات و هوس‌هاى سطحى و مقطعى نيست كه تحت تأثير احساسات زودگذر در انسان پديد می‌آيد و به سرعت زايل می‌گردد بلكه مقصود آن گونه تمايلاتى است كه از نوعى ارتباط فكرى و ايدئولوژيكى و وحدت منافع حكايت می‌كند...

اگر بخواهیم مراتب شخصیت افراد را بشناسیم باید آن را در لابلاى انگیزه‏‌ها و اهداف آنان جستجو كنیم. آیا آن كس كه تنها براى سیر كردن شكم خود فریاد مى‏‌كشد با آن كس كه براى نجات عامه مردم تلاش مى‏‌كند برابر است؟

از آنجا كه اخلاق اسلامى بر اساس تزكیه و تقویت بنیه معنوى و فضایل نفسانى و ارزش‏هاى والاى انسانى نهاده شده است، بدین جهت، در كلیه اعمال اعم از قلبى و بدنى- به ویژه عبادات- اصالت با نیت است.

این همه تأكید نسبت به محاسبه نفس در آیات و احادیث براى آن است كه مردم از خواب غفلت بیدار شوند و براى زندگى سراى دیگر كه سراى جاودانى است توشه‏‌اى برچینند و زادى بردارند و تا فرصت از دست نرفته است عمل خیرى براى خود ذخیره كنند.

اى انسان! چه چیز تو را به گناهت جرأت داده و چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته و چه چیز تو را بر هلاكت خویش علاقه‌‏مند كرده است؟ آیا این بیمارى تو بهبودى ندارد؟ آیا این خوابت بیدارى ندارد؟ چرا همان گونه كه به دیگرى رحم مى‏‌كنى به خود رحم نمى‌‏كنى؟

از ما نیست كسى كه هر روز خود را مورد محاسبه قرار ندهد كه اگر كار نیكى انجام داده در افزایش آن بكوشد و چنانچه كار زشتى كرده از خدا آمرزش بخواهد و به سوى او باز گردد.

اى بندگان خدا! برحذر باشید از روزى كه اعمال مورد بررسى قرار می‌گیرد و لرزش‌ها و تنش‌ها فراوان است و كودكان [از ناراحتى‏] پیر می‌شوند. اى بندگان خدا! بدانید كه مراقب‌هایى از خودتان بر شما گماشته شده و دیده‌بانانى از اعضاى پیكرتان ناظر شما هستند.

از جمله اصول اخلاقى و عرفانى، اصل محاسبه است. سالكان راه خدا و طلّاب دار بقا همان طور كه در صبحگاهان با خویش عهد و میثاق می‌بندند، ساعتى را نیز براى محاسبت و بازنگرى در اعمال روزانه در نظر می‌گیرند.

مرابطه حسّاس‌ترین مسیر سالكان إلى اللّه است كه بدون عبور از این نقطه، راه تعالى و تكامل به بن بست منتهى می‌شود. مرابطه در لغت به معنى «به یكدیگر پیوستن» و در اصطلاح اهل سلوك به معنى «به خود پیوستن»، مراقب خود بودن و در یك كلمه پیوسته نگران احوال خویشتن بودن است.

ابوحمزه ثمالى می‌گوید كه امام(ع) فرمود: هیچ نمازى بدون حضور قلب قبول نیست. من عرض كردم: فدایت شوم، همه ما هلاك شدیم؟ فرمود: نه، زیرا خداوند متعال این گونه عبادات را به وسیله نافله‌ها كامل می‌گرداند.

اداى امانت از نظر اسلام چندان مهم است كه اگر دشمن چیزى را به عنوان امانت به انسان بسپارد باید در حفظ آن كمال كوشش را مبذول دارد، زیرا هدف اسلام ایجاد جامعه‌اى است كه اعتماد عمومى بر آن حكم‌فرما باشد... دین مقدّس اسلام دستور می‌دهد كه امانت را مطلقا به صاحبش برگردانید گر چه او دشمن و یا بد كردار باشد.

از اهمّ واجبات امانت‌دارى، وفاى به عهد و راستگويى است كه بودش نشانه ايمان و نبودش علامت نفاق است و در اهميت آن همين بس كه خداوند متعال در قرآن مجيد در مقام تعريف انبياء، آنان را با صفت «رسول امين» يا «ناصح امين» و صادق الوعد توصيف و معرفى می‌کند.

حتى در موقع خوابيدن نيز با استغفار به خواب برويد كه امكان دارد ديگر از اين‏ خواب برنخيزيد. در سيره رسول خدا(ص) آمده كه هر روز هفتاد بار استغفر اللّه می‌گفتند و در پاره‌اى از احاديث دارد كه در هر نشستى بيست و پنج بار استغفر اللّه می‌گفتند[6] كه استغفار داروى شفابخش گنهكاران است.

وقتى كه انسان در اثر غفلت و نادانى و يا طغيان غرايز حيوانى و هواى نفسانى دچار گناه شد بايد بی‌درنگ خود را در معرض رحمت الهى قرار دهد و از او آمرزش بخواهد و با آب توبه و استغفار دل و جان خويش را شستشو دهد...