اخلاق عملی

از اهمّ واجبات امانت‌دارى، وفاى به عهد و راستگويى است كه بودش نشانه ايمان و نبودش علامت نفاق است و در اهميت آن همين بس كه خداوند متعال در قرآن مجيد در مقام تعريف انبياء، آنان را با صفت «رسول امين» يا «ناصح امين» و صادق الوعد توصيف و معرفى می‌کند.

حتى در موقع خوابيدن نيز با استغفار به خواب برويد كه امكان دارد ديگر از اين‏ خواب برنخيزيد. در سيره رسول خدا(ص) آمده كه هر روز هفتاد بار استغفر اللّه می‌گفتند و در پاره‌اى از احاديث دارد كه در هر نشستى بيست و پنج بار استغفر اللّه می‌گفتند[6] كه استغفار داروى شفابخش گنهكاران است.

وقتى كه انسان در اثر غفلت و نادانى و يا طغيان غرايز حيوانى و هواى نفسانى دچار گناه شد بايد بی‌درنگ خود را در معرض رحمت الهى قرار دهد و از او آمرزش بخواهد و با آب توبه و استغفار دل و جان خويش را شستشو دهد...

اگر انسان از كسى ناراحت می‌شود نباید به خاطر تشفّى دل خود غیبت كند و تهمت ناروا به طرف مقابل نسبت دهد چون كسى كه غضب می‌کند اگر ایمان نداشته باشد گناهان بزرگى را نیز انجام می‌دهد.

يك روز رسول خدا(ص) به ياران خود فرمود: آگاه باشيد كه بيمارى امّت‌هاى پيشين كه همان بيمارى حسد باشد شما را نيز فرا گرفته است. حسد زداينده موى تن نيست بلكه دين انسان را ريشه كن می‌کند ....»

غبطه آرزوى داشتن نعمت است بدون آن كه زوال آن را از صاحب نعمت آرزو داشته باشند. به ديگر سخن، اهل غبطه هنگامى كه نعمت و فضيلتى را در ديگران مشاهده می‌کنند، می‌گويند اى كاش ما هم از اين نعمت برخوردار بوديم و در راه تحصيل آن كوشش می‌کنند ولى هيچگاه آرزوى زوال نعمت از ديگران نكرده و در صدد رفع آن برنمی‌آيند.

از آثار بد هرزه گويى و مسخره كردن ديگران غفلت و بى تفاوتى و از دست دادن احساس مسئوليّت است. افرادى كه به اين بيمارى دچار می‌شوند قهراً از ذكر خدا غافل شده و از عبادت پروردگار لذت نمی‌برند، يعنى در عبادت حضور قلب ندارند و با اكراه و بی‌ميلى با آن روبرو می‌شوند.

آرى، هستند كسانى كه به منظور بی‌اعتبار كردن ديگران از عامل تمسخر بهره می‌گيرند و براى مجلس آرايى و خنداندن حاضران از آبرو و حيثيت ديگران مايه می‌گذارند و با كارهايى از قبيل‏ تقليد در راه رفتن، سخن گفتن، غذا خوردن و خلاصه به هر طريقى از اشاره و كنايه و ... ديگران را به مسخره می‌گيرند...

سخن چينى چه از نظر فردى و چه از نظر اجتماعى آثار و عواقب بدى دارد. از نظر فردى روح و روان و دل انسان را تاريك كرده و شخصيّت او را از بين می‌برد و از نظر اجتماعى موجب دودستگى و جنگ و جدال در جامعه مسلمين می‌گردد و محبّت‌ها را به بغض و كينه تبديل می‌کند با اينكه كيان و عظمت مسلمين وابسته به محبت و همبستگى ميان آنان است.

در روايات متعددى به اين مطلب تصريح شده است كه سخن چين و كسى كه براى برهم زدن وحدت مردم قدم بر می‌دارد و عامل تفرقه و جدايى بين مسلمين می‌شود اهل بهشت نيست.

در صورتى كه انسان براى ايجاد الفت و محبّت و رفع كينه و كدورت دروغ بگويد و بدين وسيله ميان آنها صلح و صفا و صميميّت برقرار كند دروغ حرام نيست.

فقها و علماى اخلاق در حلّيت و جواز دروغ در مقام ضرورت اختلافى ندارند، تنها مطلب مورد اختلاف و گفتگو آن است كه آيا دروغ در اين گونه موارد مطلقا و بی‌قيد و شرط جايز است يا در صورتى جايز است كه توريه امكان نداشته باشد؟

امام رضا(ع) روایت می‌کند كه از پیامبر اكرم(ص) سؤال شد: آیا انسان با ایمان ممكن است ترسو باشد؟ فرمود: آرى. سؤال شد: امكان دارد بخیل باشد؟ فرمود: آرى. گفتند: آیا ممكن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه. 

لعن به معناى راندن و دور ساختن از روى خشم و غضب است. لعن خدا در آخرت به صورت عقوبت و كيفر نمايان می‌شود و در دنيا به معنى بريدن از رحمت و توفيق خداوند است و اگر لعنت از ناحيه مردم باشد به معناى نفرين به يكديگر است.

دروغ كوچك يا بزرگ، شوخى يا جدّى، گناه است و در نامه عمل انسان نوشته می‌شود. چه بسا دروغ‌هايى كه امكان دارد از نظر مردم گناه نباشد ولى از نظر اسلام قبيح و ناپسند است.

مؤمن با فضیلت هیچگاه زبانش را به این خوى زشت عادت نمی‌دهد، چه آن كه دروغ از انسان شخصیتى كاذب و وارونه ساخته و اعتبار او را از بین می‌برد و اعتماد عمومى را سست می‌کند.

كسانى كه با برادر دينى خود به ظاهر لاف دوستى می‌زنند و اعتماد او را به خود جلب می‌کنند ولى در باطن با او دشمن هستند و لغزش‌ها و اشتباهات و نقاط ضعف وى را به طور دقيق نگاه می‌دارند تا در فرصت مناسب او را مفتضح كنند، سرانجام، خود را به مرز كفر نزديك مى‌‏كنند.

انسان در صورتى كامل می‌شود كه عيوب خويش را برطرف سازد و شك نيست كه تمام افراد بشر جز معصومين(ع) نواقص و كمبودهايى دارند و هيچ يك از آنان از تقصير يا قصور خالى نيستند.

آيا انسان می‌تواند به ديگران اجازه دهد كه از او غيبت كنند و به طور كلّى بگويد: هر كس مرا غيبت كند از او راضى هستم؟

مرحوم فيض می‌فرمايد بايد انسان اوّل يك انقلاب درونى در خود به وجود بياورد سپس توبه نمايد و اگر توبه با اين شرايط نباشد به مسخره بيشتر شباهت دارد...