اخلاق عملی

هدف اصلى از احاديث سكوت اين نيست كه انسان بايد هميشه و در همه حال لب فرو بسته و زبان به سخن نگشايد و حتى در مقام احقاق حق خود و ديگران سكوت اختيار كند و به دفاع از خود برنخيزد، بلكه مقصود جلوگيرى از هرزه گويى و فضول كلام است...

زبان مؤمن در پس قلب او و قلب و عقل منافق پشت زبان اوست. يعنى مؤمن هرگاه بخواهد سخنى بگويد نخست می‌انديشد، اگر نيك بود می‌گويد و اگر ناپسند بود از گفتن آن خوددارى می‌کند امّا شخص دورو و منافق آنچه بر زبانش جارى می‌شود می‌گويد و نمی‌داند كدام سخن به سود او و كدام سخن‏ به زيانش تمام می‌شود.

نعمت بيان در شمار مهم‌ترين نعمت‌هاى الهى است كه به انسان ارزانى داشته. حكما و فلاسفه، نطق را مظهر تفكّر و تعقّل دانسته و بدين لحاظ آن را فصل مميّز انسان می‌دانند، و حال آن كه نطق از صفات ويژه انسان نيست زيرا بسيارى از حيوانات تا حدّى از اين نعمت برخوردارند...

سرانجام آنها كه به گناه اصرار می‌ورزند به تكذيب آيات خدا و مسخره كردن آن می‌رسد. چرا اصرار بر گناه چنين سرانجامى را در پى دارد؟ زيرا اصرار بر گناه قلب آدمى را فاسد می‌کند. گناه مانند سمّى مهلك است كه اگر ساعتى تأخير در علاج آن كند تمام امعاء و احشاء انسان را متلاشى و او را نابود می‌کند.

شدّت و ضعف گناه در هر دو قسم (صغيره و كبيره) منوط به دو چيز است: قبح فعلى و قبح فاعلى. قبح فعلى مربوط است به مفاسد و زشتی‌هاى موجود در خود عمل قطع نظر از خصوصيّات روحى و شرايط شخص بزهكار. قبح فاعلى مربوط است به شرايط ذهنى و روحى بزهكار قطع نظر از خصوصيّات خود عمل.

همان گونه كه در تربيّت و سالم‌سازى بدن از انجام بعضى امور و خوردن پاره‏اى از خوردني‌ها بايد پرهيز كرد، در تربيت و تهذيب نفس نيز از انجام برخى كارها و استفاده از بعضى غذاها بايد اجتناب ورزيد.

‏همان گونه كه در سفرهاى دنيوى رفيق خوب و يار وفادار و صادق نقش حساس و مفيدى در رفع مشكلات سفر دارد، در سير و سلوك و سفرهاى معنوى نيز رفيق خوب بسيار ضرورى و مؤثّر است.

بندگى و عبادت با دو شرط متحقّق می‌شود: محبّت و اطاعت، و اطاعت بدون علم به خواست معبود و رضاى محبوب امكان ندارد. آن‌ها كه از خود چيزى می‌تراشند و پيش خود مطالبى را سرهم می‌كنند و به عنوان عبادت و اطاعت انجام می‌دهند آن‌ها بنده خويشند نه بنده خدا.

برخى از ملحدان و غافلان گمان می‌كنند كه ايمان به خدا و پرستش او نوعى ارتباط يك ‏جانبه مردم با خدا است و بر اثر اين پندار نادرست براى گريز از ايمان بهانه‌جويى می‌كنند. ولى اين برداشت جاهلانه و مغرضانه است، چرا كه ايمان ارتباطى است دوجانبه ميان آفريده و آفريدگار...

حبّ و بغض كه در علم اخلاق از آن به «شهوت» و «غضب» تعبير می‌شود مهم‌ترين انگيزه براى كسب فضايل و دورى از رذايل است. انسان تا چيزى را دوست نداشته باشد به سوى آن حركت نمی‌كند و تا از چيزى متنفّر نباشد از آن دورى نمی‌جويد.

فکر و اندیشه، آئینه خوبی‌ها و پوشاننده بدی‌ها و روشنى بخش دل‌ها و موجب خوش‏خویى و سعه صدر مى‏‌شود. به وسیله تفکّر، انسان به صلاح روز رستاخیز و پایان کارش آگاه مى‌‏شود و بر علم و دانشش افزوده مى‏‌گردد و هیچ عبادتى بالاتر از تفکّر نیست.

تذكّر يعنى انسان بايد هميشه متذكّر اللّه و به ياد خدا باشد و هيچگاه مسئوليّت و بندگى خويش را در برابر پروردگار متعال فراموش نكند، زيرا هر كس خدا را فراموش كند در نتيجه خود را فراموش كرده و از خود بيگانه شده و در وادى غفلت سرگردان خواهد شد.

دوّمين گام براى سالك إلى اللّه يقظه است، يعنى بيدارى از خواب غفلت و احساس مسئوليّت به اين كه در اين جهان با عظمت انسان بيهوده آفريده نشده است...

نفس انسان از بُعد ملكوتى‏‌اش نفخه الهيّه است كه در سير صعود، به مقام‏ نفس مطمئنّة و راضيه و مرضيه مى‌‏رسد و تا آنجا بالا مى‏‌رود كه به مرتبه «قَابَ قَوسَينِ اَو اَدنَى» مشرّف مى‌‏شود...

چنان كه در سلامت جسم، فعل و ترك (دارو و پرهيز) هر دو با هم مؤثّر است در سلامت و تهذيب روح نيز فعل و ترك هر دو لازم است مانند اداى واجبات و ترك محرّمات، تولّى و تبرّى، به جا آوردن مستحبّات و ترك مكروهات و ...

پيروان برخى از اديان و مذاهب معتقدند براى رسيدن به كمال به طور كلّى بايد غرايز را سركوب نمود، ولى اسلام مى‌‏گويد غريزه را بايد هدايت و كنترل كرد، زيرا سركوبى غرايز و تمايلات- به خصوص غريزه جنسى- خطرها و ضررهاى فراوانى به بار مى‌‏آورد.

همان گونه كه در ساختمان جسم انسان يك عضو بی‌مصرف آفريده نشده در ساختمان روح و جان او نيز هر انگيزه و غريزه و ميلى نقش حياتى دارد، اما اگر اين غرايز به طور صحيح هدايت و رهبرى نشود و تحت كنترل دقيق قرار نگيرد خطرناك و زيانبخش خواهد بود...

در علم اخلاق، عمل از آن جهت كه بار ارزشى دارد و كاشف از يك خصيصه خلقى است مورد بررسى قرار مى‌‏گيرد. به عبارت ديگر، آداب و احكام در علم اخلاق از آن حيث كه ارزش آفرين است، و نه از جهت حقوقى و تكليفى، ارزيابى مى‏‌شود.

مهم‌ترين مسأله‏‌اى كه فراوان مورد توجّه آئين مقدّس اسلام قرار گرفته و در رسيدن به كمالات و فضايل انسانى نقش اساسى دارد مسأله تزكيّه‏ نفس و پرورش روح است كه به عنوان يك امر حياتى و ضرورى مطرح مى‌‏باشد.