اخلاق عملی

شیطان راههای خویش را برای شما آسان جلوه می‌دهد و می‌خواهد پیمانهای دینی شما را گره گره بگشاید و به جای جمعیّت و هماهنگی، تفرقه و به وسیله‌ی تفرقه فتنه و آشوب برقرار سازد. بنابراین از وسوسه‌ها و فریبهای او روی بگردانید و نصیحت را از کسی که آن را به شما هدیه می‌دهد بپذیرید و آن را در درون وجود خود نگهداری کنید.

گرچه در این امر که آیا انسان برحسب فطرت اجتماعی است یا آنکه در اثر ضرورت و نیاز تن به زندگی اجتماعی داده است اختلاف نظر وجود دارد ولی، در هر حال، بشر بدون تعاون و اجتماع نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد و تا افراد جامعه با یکدیگر متّحد نشوند و همیاری نداشته باشند موفقیّتی نصیبشان نخواهد شد.

از خدا بترس و اموال اینها [: یتیمان و بیچارگان و مؤمنان و مجاهدان] را به سویشان بازگردان که اگر این کار را نکنی و خداوند به من امکان دهد وظیفه‌ام را در برابر خدا درباره‌ی تو انجام خواهم داد و با این شمشیرم که هیچ کس را با آن نزدم مگر اینکه داخل دوزخ شد تو را خواهم زد.

ممکن است کسی را پس از محکوم کردن به مجازات عفو کنند اما صفح آن است که روی بگردانی و گناه طرف را نادیده بگیری و اگر مجرم در مقام عذرخواهی برآمد طوری با او برخورد کنی که گویی اصلاً گناهی از او سر نزده است. عفو به معنی پوشاندن است اما صفح به معنی روی گرداندن و نادیده گرفتن می‌باشد. در عفو با فرض گناه روی آن سرپوشی می‌گذارند و می‌گذرند امّا در صفح به طور کلی گناه را نادیده می‌انگارند.

علاقه به زیبایی و حبّ جمال یکی از ابعاد فطری انسان است که به گفته‌ی روان‌شناسان به همراه حس نیک خواهی و حس کنجکاوی و دانایی و حس مذهبی ابعاد چهارگانه‌ی معنوی انسان را تشکیل می‌دهند. قرآن کریم بر این واقعیت تأکید دارد که انسان عاشق زیباییها است و مهمترین انگیزه در فعالیت و نشاط وی در زندگی این حس است.

احترام به شئون مردم و حفظ حریم و شخصیّت دیگران نیز یکی دیگر از ویژگیهای انسان متخلّق به اخلاق حسنه و از آداب معاشرت است. به بیان دیگر، انسان نباید در حریم اختصاصی دیگران بدون رضایت و اجازه‌ی آنان وارد شود.

یکی دیگر از نشانه‌های مهم اخلاق حسنه و آداب معاشرت، انصاف است، چون بسیاری از مردم در مرحله‌ی ادعا و حرف بخوبی از عهده‌ی آن برمی‌آیند ولی هنگامی که نوبت به مرحله‌ی عمل می‌رسد کسانی که حقیقتاً انصاف را رعایت کنند بسیار اندکند.

مردی خدمت رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم رسید و عرض کرد: مرا نصیحت کن. از جمله وصایای پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم به او این بود که: برادرت را با چهره‌ی باز ملاقات کن و در برخورد با او گشاده رو باش.

هر مؤمنی که مؤمنی را در بیماری‌اش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع [بدرقه و همراهی] کنند و چون نزد او بنشیند رحمت [خدا] او را فرا گیرد و فرشتگان تا شب برای او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود.

اگر کسی بخواهد صله‌ی رحم کند لزومی ندارد که پول و ثروت زیادی داشته باشد تا بتواند وظیفه‌اش را انجام دهد بلکه چون هدف از صله‌ی رحم برقرار کردن ارتباط و پیوند خویشاوندی است دین مقدّس اسلام می‌فرماید این وظیفه را حتی با دادن یک جرعه آب و آزار نرساندن به آنان و نیز سلام کردن به یکدیگر می‌توانید انجام دهید...

پاسخ این است که انسان باید پیوند عاطفی خود را با خویشان نسبی (ارحام) استمرار بخشد و هیچگاه ارتباط و علاقه‌ی خود را با آنها قطع نکند و چون خویشاوندان انسان از جهت نیازهای انسانی و عاطفی متفاوتند در برابر هر نیاز، پاسخ متناسب بدهد...

هر چند حُسن خلق در واقع مربوط به فضایل نفسانی از قبیل عدالت، شجاعت، تواضع، جود، فداکاری و ایثار، سلامت نفس و... می‌باشد لکن به خوشرویی و خوش‌رفتاری با مردم نیز حسن خلق گفته می‌شود و کسانی که با مردم خوش‌برخورد و نیکورفتار باشند خوش‌اخلاق نامیده می‌شوند

یکی از بهترین نمونه و اسوه برای این نوع توکّل همانا حضرت ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام است که در آن شرایط حساس به پروردگار خود اعتماد کرد آنگاه که بت‌پرستان تصمیم گرفتند او را در میان آتش بسوزانند و از بین ببرند.

من تنها بر خدا توکل می‌کنم، شما هم به اتفاق بتان و خدایان باطل خود هر مکر و تدبیری دارید همه را فراهم آورید و هیچ چیز از اسباب و وسایل بر شما مستور نماند...

توکل دارای مراتب گوناگون است. از جمله‌ی درجات توکل آن است که در تمام امورت بر خدا توکل کنی و از آنچه خدا نسبت به تو انجام داده راضی باشی و بدانی که خدا جز خیر و فضیلت برای تو نمی‌خواهد و نیز بدانی که در تمام این امور اختیار با اوست.

سوگند به کسی که جانم در قبضه‌ی قدرت اوست، هر مسلمانی که سرپرستیِ یتیمی را به عهده بگیرد و بخوبی از عهده‌ی ولایت و سرپرستی آن یتیم برآید و دست محبت بر سر او بکشد به عدد هر مویی که از زیردستش می‌گذرد خداوند متعال یک درجه مقام او را بالا می‌برد و یک ثواب در نامه‌ی عمل وی می‌نویسد و یک گناه از او کم می‌کند.

در فرهنگ اسلام بهترین وسیله برای رفع کمبودهای یتیمان آن است که کودکان یتیم جزء عائله‌ی انسان قرار گیرند بطوریکه خود را در ردیف اعضای خانواده و فرزندان آنان به شمار آورند و مساعدتها و کمکها نسبت به آنان باید بقدری محترمانه و شرافتمندانه انجام شود تا آنها با سربلندی و سرافرازی زندگی کرده و هیچگاه خود را حقیر و بیچاره و بینوا احساس نکنند.

با اینکه در قرآن و روایات از دروغ گفتن زیاد نکوهش شده و یکی از گناهان کبیره به شمار آمده است اما به خاطر اهمیت اصلاح بین مردم اگر کسی بتواند به این وسیله بین دو نفر که با یکدیگر نزاع دارند صفا و صمیمیت ایجاد کند دروغ گفتن در این مورد جایز است.

هر مؤمنی كه دست رد بر سینه‌ی برادر نیازمندش بزند با اینكه می‌تواند از پیش خود یا دیگران نیاز او را برآورد خداوند روز قیامت او را با روی سیاه و چشم كبود و دستهای به گردن بسته وامی‌دارد و سپس گفته می‌شود این است آن خیانتكاری كه به خدا و پیامبرش خیانت كرده. آنگاه دستور داده می‌شود كه وی را به دوزخ ببرند.

بعضی از مردم گمان می‌کنند که عبادت تنها به نماز خواندن و روزه گرفتن است و پاره‌ای از اینان بحدّی در غفلت و نادانی و خودخواهی فرو رفته‌اند که اگر در برابر دیدگانشان مردم از گرسنگی جان دهند هیچ متأثّر نمی‌شوند.