اخلاق عملی

از آنجا كه اخلاق اسلامى بر اساس تزكیه و تقویت بنیه معنوى و فضایل نفسانى و ارزش‏هاى والاى انسانى نهاده شده است، بدین جهت، در كلیه اعمال اعم از قلبى و بدنى- به ویژه عبادات- اصالت با نیت است.

این همه تأكید نسبت به محاسبه نفس در آیات و احادیث براى آن است كه مردم از خواب غفلت بیدار شوند و براى زندگى سراى دیگر كه سراى جاودانى است توشه‏‌اى برچینند و زادى بردارند و تا فرصت از دست نرفته است عمل خیرى براى خود ذخیره كنند.

اى انسان! چه چیز تو را به گناهت جرأت داده و چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته و چه چیز تو را بر هلاكت خویش علاقه‌‏مند كرده است؟ آیا این بیمارى تو بهبودى ندارد؟ آیا این خوابت بیدارى ندارد؟ چرا همان گونه كه به دیگرى رحم مى‏‌كنى به خود رحم نمى‌‏كنى؟

از ما نیست كسى كه هر روز خود را مورد محاسبه قرار ندهد كه اگر كار نیكى انجام داده در افزایش آن بكوشد و چنانچه كار زشتى كرده از خدا آمرزش بخواهد و به سوى او باز گردد.

اى بندگان خدا! برحذر باشید از روزى كه اعمال مورد بررسى قرار می‌گیرد و لرزش‌ها و تنش‌ها فراوان است و كودكان [از ناراحتى‏] پیر می‌شوند. اى بندگان خدا! بدانید كه مراقب‌هایى از خودتان بر شما گماشته شده و دیده‌بانانى از اعضاى پیكرتان ناظر شما هستند.

از جمله اصول اخلاقى و عرفانى، اصل محاسبه است. سالكان راه خدا و طلّاب دار بقا همان طور كه در صبحگاهان با خویش عهد و میثاق می‌بندند، ساعتى را نیز براى محاسبت و بازنگرى در اعمال روزانه در نظر می‌گیرند.

مرابطه حسّاس‌ترین مسیر سالكان إلى اللّه است كه بدون عبور از این نقطه، راه تعالى و تكامل به بن بست منتهى می‌شود. مرابطه در لغت به معنى «به یكدیگر پیوستن» و در اصطلاح اهل سلوك به معنى «به خود پیوستن»، مراقب خود بودن و در یك كلمه پیوسته نگران احوال خویشتن بودن است.

ابوحمزه ثمالى می‌گوید كه امام(ع) فرمود: هیچ نمازى بدون حضور قلب قبول نیست. من عرض كردم: فدایت شوم، همه ما هلاك شدیم؟ فرمود: نه، زیرا خداوند متعال این گونه عبادات را به وسیله نافله‌ها كامل می‌گرداند.

اداى امانت از نظر اسلام چندان مهم است كه اگر دشمن چیزى را به عنوان امانت به انسان بسپارد باید در حفظ آن كمال كوشش را مبذول دارد، زیرا هدف اسلام ایجاد جامعه‌اى است كه اعتماد عمومى بر آن حكم‌فرما باشد... دین مقدّس اسلام دستور می‌دهد كه امانت را مطلقا به صاحبش برگردانید گر چه او دشمن و یا بد كردار باشد.

از اهمّ واجبات امانت‌دارى، وفاى به عهد و راستگويى است كه بودش نشانه ايمان و نبودش علامت نفاق است و در اهميت آن همين بس كه خداوند متعال در قرآن مجيد در مقام تعريف انبياء، آنان را با صفت «رسول امين» يا «ناصح امين» و صادق الوعد توصيف و معرفى می‌کند.

حتى در موقع خوابيدن نيز با استغفار به خواب برويد كه امكان دارد ديگر از اين‏ خواب برنخيزيد. در سيره رسول خدا(ص) آمده كه هر روز هفتاد بار استغفر اللّه می‌گفتند و در پاره‌اى از احاديث دارد كه در هر نشستى بيست و پنج بار استغفر اللّه می‌گفتند[6] كه استغفار داروى شفابخش گنهكاران است.

وقتى كه انسان در اثر غفلت و نادانى و يا طغيان غرايز حيوانى و هواى نفسانى دچار گناه شد بايد بی‌درنگ خود را در معرض رحمت الهى قرار دهد و از او آمرزش بخواهد و با آب توبه و استغفار دل و جان خويش را شستشو دهد...

اگر انسان از كسى ناراحت می‌شود نباید به خاطر تشفّى دل خود غیبت كند و تهمت ناروا به طرف مقابل نسبت دهد چون كسى كه غضب می‌کند اگر ایمان نداشته باشد گناهان بزرگى را نیز انجام می‌دهد.

يك روز رسول خدا(ص) به ياران خود فرمود: آگاه باشيد كه بيمارى امّت‌هاى پيشين كه همان بيمارى حسد باشد شما را نيز فرا گرفته است. حسد زداينده موى تن نيست بلكه دين انسان را ريشه كن می‌کند ....»

غبطه آرزوى داشتن نعمت است بدون آن كه زوال آن را از صاحب نعمت آرزو داشته باشند. به ديگر سخن، اهل غبطه هنگامى كه نعمت و فضيلتى را در ديگران مشاهده می‌کنند، می‌گويند اى كاش ما هم از اين نعمت برخوردار بوديم و در راه تحصيل آن كوشش می‌کنند ولى هيچگاه آرزوى زوال نعمت از ديگران نكرده و در صدد رفع آن برنمی‌آيند.

از آثار بد هرزه گويى و مسخره كردن ديگران غفلت و بى تفاوتى و از دست دادن احساس مسئوليّت است. افرادى كه به اين بيمارى دچار می‌شوند قهراً از ذكر خدا غافل شده و از عبادت پروردگار لذت نمی‌برند، يعنى در عبادت حضور قلب ندارند و با اكراه و بی‌ميلى با آن روبرو می‌شوند.

آرى، هستند كسانى كه به منظور بی‌اعتبار كردن ديگران از عامل تمسخر بهره می‌گيرند و براى مجلس آرايى و خنداندن حاضران از آبرو و حيثيت ديگران مايه می‌گذارند و با كارهايى از قبيل‏ تقليد در راه رفتن، سخن گفتن، غذا خوردن و خلاصه به هر طريقى از اشاره و كنايه و ... ديگران را به مسخره می‌گيرند...

سخن چينى چه از نظر فردى و چه از نظر اجتماعى آثار و عواقب بدى دارد. از نظر فردى روح و روان و دل انسان را تاريك كرده و شخصيّت او را از بين می‌برد و از نظر اجتماعى موجب دودستگى و جنگ و جدال در جامعه مسلمين می‌گردد و محبّت‌ها را به بغض و كينه تبديل می‌کند با اينكه كيان و عظمت مسلمين وابسته به محبت و همبستگى ميان آنان است.

در روايات متعددى به اين مطلب تصريح شده است كه سخن چين و كسى كه براى برهم زدن وحدت مردم قدم بر می‌دارد و عامل تفرقه و جدايى بين مسلمين می‌شود اهل بهشت نيست.

در صورتى كه انسان براى ايجاد الفت و محبّت و رفع كينه و كدورت دروغ بگويد و بدين وسيله ميان آنها صلح و صفا و صميميّت برقرار كند دروغ حرام نيست.