شرح دعای مکارم الاخلاق

گاهی فرد نصیحت کننده به نیّت اصلاح فرد خاطی او را نصیحت می کند، ولی شیوه نصیحت او باعث می شود تا نتیجه معکوس بگیرد. مثلا او را در حضور دیگران نصیحت می کند و یا این که در نصیحت فرد از لحن و کلماتی آزار دهنده استفاده می کند و یا حتّی در میزان نصیحت و تکرار آن افراط می ورزد.

از آن جا که هدف از خلقت انسان مقام عبودیّت و بندگی او در محضر پروردگار متعال است و این مهمّ تنها از رهگذر خودسازی و اصلاح نفس حاصل می گردد، لذا برنامه های دین مبین اسلام از سوی خداوند عزّ و جلّ، همگی در این راستا وضع گردیده است.

آری تکرار گناه، ناامیدی از رحمت و غفران پروردگار و غفلت از توبه، به آرامی از زندگی انسان گناهکار، مرتع وسیعی برای جولان دادن شیطان می سازد و گناهکار چنان بنده و مطیع شیطان می شود که دیگر اختیاری از خود ندارد.

یکی از مهم ترین دام‌های شیطان که با وسوسه های خود، بسیاری از انسان ها را در آن گرفتار می کند، زینت بخشی به گناه و به غفلت انداختن بندگان از یاد خدا، و استغفار و توبه است.

در فراز نخست دعا، امام (ع) از خداوند متعال تقاضا می کنند که در مسیر اصلاح و نیکو ساختن صفاتی که باعث عیب و نقص انسان می شود، ایشان را یاری کند. همان صفات آشکار و یا حتّی پوشیده ای که اگر دیگران از آن مطّلع گردند، به سبب آن ها انسان را مورد ملامت خود قرار می دهند.

امام سجّاد علیه‌السّلام از خداوند متعال تقاضا می‌کنند که اگر عمر من لباس کاری در راه اطاعت از فرامین توست، پس آن را طولانی کن. زیرا هر چه اطاعت از خدا بیشتر باشد، برکات آن برای فرد و جامعه بیشتر و طبیعتاً درجات و کمالات انسان و قُرب او به خداوند متعال افزون‌تر خواهد بود.

قرآن کریم بارها نسبت به گام های شیطان هشدار می دهد و حضرت زین العابدین علیه السّلام از خداوند متعال می خواهند که در گرفتار نشدن در گام شیطان و ایجاد تردید در نیّت رشد، ایشان را یاری بفرماید.

نیت همیشه به عمل شكل مى ‏دهد، آن كس كه براى خدا كارى انجام مى ‏دهد، شالوده‌ی آن را محكم مى ‏كند، و تمام تلاش او این است كه مردم از آن بهره‌ی بیشتر گیرند، ولى كسى كه براى تظاهر و ریاكارى عملى انجام مى ‏دهد، تنها به ظاهر و زرق و برق آن مى ‏پردازد، بى آن كه به عمق و باطن و شالوده و بهره‏ گیرى نیازمندان اهمّیت دهد.

در ادبیات قرآن و عترت، صراط حق، همان صراط مستقیم است، بدون ذرّه ای اعوجاج و انحراف. همان مسیری که کوتاه تر، ایمن تر و راحت تر از آن را نمی توان برای سعادت بشر یافت، در واقع راه نجاتی جز صراط مستقیم نیست...

در برخورد با هدایت تشریعی پروردگار، انسان ها دو گروه شدند، گروهی هدایت الهی را پذیرفتند و از آن تبعیّت کردند، و گروه دیگر سر نافرمانی و ناسازگاری گذاردند و از این هدایت خود را محروم ساختند.

یکی از اسماء خداوند تعالی «هادی» است و هادی کسی است که به بندگانش بصیرت می دهد و آن ها را با مسیرِ شناخت خود آشنا می کند تا به ربوبیّت پروردگار اقرار نمایند، و خداوند هر مخلوقی را به سوی آن چه در بقاء و دوامِ وجود و حیات او ضروری است، راهنمایی می کند.

همان طور که دستور داریم در مقابل اهل تواضع، متواضع باشیم، به همان صورت نیز دستور داریم در مقابل متکبّرین تکبّر داشته باشیم. به عبارتی تواضع در هر جائی ستوده نیست و تکبّر هم در هر جائی مذموم نیست؛ بلکه تواضع به خرج دادن در مقابل متکبّر او را در جهالت و گناه خویش جری می‌کند

تواضع نعمتی از جانب خداست که توفیق آن روزی هر کسی نمی شود، تنها مؤمنین هستند که با لطف و عنایت حق تعالی از زلال فروتنی و تواضع سیراب شده و بدین وسیله راه را برای کمال نفس و پرواز جان در آسمان بندگی حق تعالی می گشایند.

ضدّ صفت کبر، تواضع است و آن عبارت است از شکسته نفسی، که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری بیند. و لازمه ی آن کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می کند...

زیباترین تواضع آن است که به هنگام بلند مرتبگی برای انسان حاصل شود وگرنه در زمان کوچکی و وقتی که در میان مردم از جایگاه بالایی برخوردار نباشد، تواضع کردن چندان هنر نیست و قیمتی ندارد، چنان که بهترین عفو و گذشت در زمانی حاصل می‌شود که فرد قدرت بر انتقام داشته باشد.

بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى و تجمّل پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است، همانند بارانى كه محصولش كشاورزان را در شگفتى فرو مى ‏برد، سپس خشك مى ‏شود به گونه ‏اى كه آن را زردرنگ مى ‏بينى سپس تبديل به كاه مى ‏شود!

لازمه‌ی توکّل بر خدا این است که بنده در مسیر اطاعت حضرت حق قدم بردارد و در این طریق از او مدد بخواهد. لذا در آیات متعدّدی از قرآن کریم، راه خروج از مشکلات، آسان شدن امور و پیدا کردن مسیر درست، مشروط به تحصیل تقوا شده است.

معنای ترکیب اضافی «معالی الاخلاق» چنین می‌شود: «خُلق و خوی های شریف و رفیع». به بیان دیگر امام علیه السّلام در این دعا نه تنها از خداوند متعال تقاضا می‌کنند که به ایشان اخلاق نیکو عنایت کرده و طبیعتاً از اخلاق بد و ناپسند دورشان سازد، بلکه از پروردگار متعال درجات شریف و رفیع اخلاق نیکو را درخواست می‌نمایند.

در برابر انفاق و تصدّقی که با آلودگی های منّت و آزار و ریا، باطل و نابود می شود، انفاقی قرار دارد که تنها مقصود آن کسب رضای پروردگار متعال است و این مهمّ حاصل نمی گردد مگر از کسی که دلی سرشار از ایمان به خدای متعال داشته باشد.

قرآن کریم در سوره‌ی بقره آیه‌ی 264 مى ‏فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! بخشش هاى خود را با منّت و آزار باطل نسازيد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏».