پس از آن که فهمیدیم همه ی انسان ها در قیامت مورد سؤال قرار می گیرند و این سؤال ها با علم و حکمت پروردگار متعال تعارضی ندارد، اکنون باید ببینیم که خدای تبارک و تعالی در قیامت از چه چیزهایی از بندگانش سؤال نموده و ایشان را مورد بازخواست قرار می دهد؟ پیش از این بیان شد که خداوند عزّ و جلّ از اسرار درون و برون آگاه است و ذرّه اى در آسمان و زمين از علم بى پايان او مخفى نيست، بنا بر اين روشن است كه سؤال خداوند در قیامت براى كشف مطلب پنهان و پوشيده اى نيست، بلکه به خاطر تفهيم به خود طرف است تا در صورتی که عمل او قبیح بوده، به زشتى عملش پى ببرد. و يا به عنوان يك نوع مجازات روانى است، چرا كه بازجويى از كارهاى خلاف، آن هم همراه با سرزنش و ملامت، در جهانى كه انسان به حقايق نزديك تر و آگاه تر مى شود، دردناك و زجرآور است. در حقيقت اين پرسش ها بخشى از مجازات آن هاست. و در مقابل، پرسش از کارهای نیک مؤمنین، باعث شادی ایشان و نوعی دلگرمی و پاداش محسوب می شود.
سؤال های قیامت
پس از آن که فهمیدیم همه ی انسان ها در قیامت مورد سؤال قرار می گیرند و این سؤال ها با علم و حکمت پروردگار متعال تعارضی ندارد، اکنون باید ببینیم که خدای تبارک و تعالی در قیامت از چه چیزهایی از بندگانش سؤال نموده و ایشان را مورد بازخواست قرار می دهد؟ برای پیدا کردن پاسخ این سؤال باید به آیات قرآن و روایاتی که در این باره در منابع روایی وجود دارد مراجعه کنیم.
سؤال های قیامت
پس از آن که فهمیدیم همه ی انسان ها در قیامت مورد سؤال قرار می گیرند و این سؤال ها با علم و حکمت پروردگار متعال تعارضی ندارد، اکنون باید ببینیم که خدای تبارک و تعالی در قیامت از چه چیزهایی از بندگانش سؤال نموده و ایشان را مورد بازخواست قرار می دهد؟ برای پیدا کردن پاسخ این سؤال باید به آیات قرآن و روایاتی که در این باره در منابع روایی وجود دارد مراجعه کنیم.
1- سؤال از اعمال انجام شده در دنیا:
در آیاتی از قرآن کریم آمده است که از بندگان در باره ی اعمالی که در دنیا انجام داده اند، سؤال می شود و این سؤال هر گونه عملکرد انسان را از خوب و بد شامل می شود. قرآن کریم می فرماید: «فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ». به پروردگارت سوگند، (در قيامت) از همه ی آن ها سؤال خواهيم كرد * از آن چه عمل مى كردند.[1] در جای دیگر فرموده است: «... وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ». و يقيناً شما از آن چه انجام مى داديد، بازپرسى خواهيد شد.[2] عموميت «عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ» و «عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» نشان مى دهد كه از همه ی اعمال آدمى بدون استثناء سؤال خواهد شد و اين خود درسى است براى همه ی انسان ها كه لحظه اى از اعمال خود غافل نمانند.[3]
شاید سؤالی این جا ذهن مخاطبین را درگیر کند و آن این که: دلیلِ سؤال کردن از اعمال بد و ناشایست به جهت توبیخ و اقرار معلوم است، امّا سؤال از اعمال صالح و شایسته چه دلیلی می تواند داشته باشد؟ پاسخ آن است که: همان طور که پیش از این بیان گردید، سؤال از عمل صالحی که در دنیا انجام شده، می تواند جنبه ی تشویق و ادخال سرور در دل صاحب آن باشد. از سوی دیگر هر عمل به ظاهر صالحی معلوم نیست مورد قبول پروردگار قرار بگیرد. چه بسا عمل صالحی که به جهت نیّت فاسد و غیر الهی، فساد عمل را به دنبال خواهد داشت و به همین جهت صاحب آن مورد بازخواست و نکوهش قرار می گیرد.
تصوّر کنید فردی را که به جهت منّت گزاردن و یا تحقیر فردی، انفاقی می کند و یا برای خود نمائی و ریا دست به انجام عمل صالحی می زند، قرآن کریم در باره ی این دسته از مردم می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ». اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بخشش هاى خود را با منّت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمى آورد (كار او) همچون قطعه سنگى است كه بر آن، (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه ی خاك ها و بذرها را بشويد،) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آن ها از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نمى كند.[4]
حتّی عمل صالحی که تحت ولایت اولیاء خدا انجام نگیرد، مایه ی نجات انسان از عذاب خدا و ورود به بهشت نیست، چنان که در سراسر قرآن کریم، همواره عمل صالح به همراه ایمان، عامل نجات و هدایت معرّفی شده است: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ». و آن ها كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند و هميشه در آن خواهند ماند.[5] البته ناگفته نماند که حقیقت عمل صالح آن است که تحت ولایت و تربیت خدا و اولیائش و با نیّت صحیح انجام بگیرد.
در آیاتی از قرآن کریم آمده است که از بندگان در باره ی اعمالی که در دنیا انجام داده اند، سؤال می شود و این سؤال هر گونه عملکرد انسان را از خوب و بد شامل می شود. قرآن کریم می فرماید: «فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ». به پروردگارت سوگند، (در قيامت) از همه ی آن ها سؤال خواهيم كرد * از آن چه عمل مى كردند.[1] در جای دیگر فرموده است: «... وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ». و يقيناً شما از آن چه انجام مى داديد، بازپرسى خواهيد شد.[2] عموميت «عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ» و «عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» نشان مى دهد كه از همه ی اعمال آدمى بدون استثناء سؤال خواهد شد و اين خود درسى است براى همه ی انسان ها كه لحظه اى از اعمال خود غافل نمانند.[3]
شاید سؤالی این جا ذهن مخاطبین را درگیر کند و آن این که: دلیلِ سؤال کردن از اعمال بد و ناشایست به جهت توبیخ و اقرار معلوم است، امّا سؤال از اعمال صالح و شایسته چه دلیلی می تواند داشته باشد؟ پاسخ آن است که: همان طور که پیش از این بیان گردید، سؤال از عمل صالحی که در دنیا انجام شده، می تواند جنبه ی تشویق و ادخال سرور در دل صاحب آن باشد. از سوی دیگر هر عمل به ظاهر صالحی معلوم نیست مورد قبول پروردگار قرار بگیرد. چه بسا عمل صالحی که به جهت نیّت فاسد و غیر الهی، فساد عمل را به دنبال خواهد داشت و به همین جهت صاحب آن مورد بازخواست و نکوهش قرار می گیرد.
تصوّر کنید فردی را که به جهت منّت گزاردن و یا تحقیر فردی، انفاقی می کند و یا برای خود نمائی و ریا دست به انجام عمل صالحی می زند، قرآن کریم در باره ی این دسته از مردم می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ». اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بخشش هاى خود را با منّت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمى آورد (كار او) همچون قطعه سنگى است كه بر آن، (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه ی خاك ها و بذرها را بشويد،) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آن ها از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نمى كند.[4]
حتّی عمل صالحی که تحت ولایت اولیاء خدا انجام نگیرد، مایه ی نجات انسان از عذاب خدا و ورود به بهشت نیست، چنان که در سراسر قرآن کریم، همواره عمل صالح به همراه ایمان، عامل نجات و هدایت معرّفی شده است: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ». و آن ها كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند و هميشه در آن خواهند ماند.[5] البته ناگفته نماند که حقیقت عمل صالح آن است که تحت ولایت و تربیت خدا و اولیائش و با نیّت صحیح انجام بگیرد.
2- سؤال از نعمت ها:
در سوره ی تکاثر می خوانیم: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ». سپس در آن روز (همه ی شما) از نعمت هايى كه داشته ايد بازپرسى خواهيد شد.[6] پس از آن که به فرموده ی قرآن کریم، دانستیم در قیامت از تمام اعمال انسان سؤال می شود، امّا باید بدانیم سؤال از برخی امور از اهمّیّت بیشتری برخوردار است. لذا در قرآن و روایات، به طور مصداقی و صریح پرسش از بعضی امور بیان گردیده است. یکی از آن ها «نعمت هایی» است که خداوند متعال به هر انسانی عنایت نموده است. البته با توجّه به گستره ی وسیع نعمت های پروردگار، این مورد نیز بسیار عام است ولی در آیات و روایات دیگر، برخی از مصایق این نعمت ها به طور ریز و دقیق مورد بیان و توضیح قرار خواهد گرفت.
در سوره ی تکاثر می خوانیم: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ». سپس در آن روز (همه ی شما) از نعمت هايى كه داشته ايد بازپرسى خواهيد شد.[6] پس از آن که به فرموده ی قرآن کریم، دانستیم در قیامت از تمام اعمال انسان سؤال می شود، امّا باید بدانیم سؤال از برخی امور از اهمّیّت بیشتری برخوردار است. لذا در قرآن و روایات، به طور مصداقی و صریح پرسش از بعضی امور بیان گردیده است. یکی از آن ها «نعمت هایی» است که خداوند متعال به هر انسانی عنایت نموده است. البته با توجّه به گستره ی وسیع نعمت های پروردگار، این مورد نیز بسیار عام است ولی در آیات و روایات دیگر، برخی از مصایق این نعمت ها به طور ریز و دقیق مورد بیان و توضیح قرار خواهد گرفت.
3- سؤال از نعمت ولایت:
امّا در باره ی مصادیق نعمت در آیه ی شریفه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ». «نعيم» يك معنى بسيار گسترده دارد كه همه ی مواهب الهى را اعمّ از معنوى مانند: دين و ايمان و اسلام و قرآن و ولايت، و انواع نعمت هاى مادى را اعمّ از فردى و اجتماعى شامل مى شود، منتها نعمت هايى كه اهميت بيشترى دارند مانند نعمت ايمان و ولايت، بيشتر از آن ها سؤال مى شود كه آيا حقّ آن ها ادا شده يا نه؟ و چگونه ممكن است از اين نعمت ها سؤال نشود در حالى كه سرمايه هاى بزرگى هستند كه در اختيار بشر قرار داده شده، و بايد از هر كدام دقيقاً قدر دانى كنند و شكر آن را به جاى آورند، و در موارد خود صرف كنند.[7]
امّ در میان تمام نعمت های پروردگار، بزرگ ترین نعمت، نعمت ولایت اهل بیت علیهم السّلام می باشد که خدای متعال، تنها راه نجات و رستگاری را در گرو سرسپردن به ولایت ایشان و اطاعت از فرامین آن بزرگواران قرار داده است. روزی ابو حنیفه در باره این آیه از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد. حضرت فرمودند: «ما النعيم عندك يا نعمان!»، نعيم به عقيده ی تو چيست ای نعمان؟ عرض كرد: غذا است (که عبارت است:) از طعام و آب خنك. امام فرمودند: «لئن أوقفك الله يوم القيامة بين يديه حتى يسألك عن كل أكلة أكلتها و شربة شربتها ليطولن وقوفك بين يديه»، اگر خدا بخواهد تو را روز قيامت در پيشگاهش نگه دارد تا از هر لقمه اى كه خورده اى و هر جرعه اى كه نوشيده اى از تو سؤال كند، بايد بسيار در آن جا بايستى! عرض كردم: پس نعيم چيست، فدایت گردم؟
حضرت فرمودند: «نحن أهل البيت النعيم الذي أنعم الله بنا على العباد و بنا ائتلفوا بعد أن كانوا مختلفين و بنا ألف الله بين قلوبهم و جعلهم إخوانا بعد أن كانوا أعداء و بنا هداهم الله للإسلام و هي النعمة التي لا تنقطع و الله سائلهم عن حق النعيم الذي أنعم الله به عليهم و هو النبي ص و عترته»، ما اهل بيت نعیمی هستيم كه خداوند به وجود ما به بندگانش نعمت داده، و به سبب ما ميان آن ها بعد از اختلاف اُلفت بخشيده، و دل هاى آنان را به وسيله ی ما به هم پيوند داده، و ایشان را برادر یکدیگر ساخته، بعد از آن كه دشمن هم بودند، و به وسيله ی ما آن ها را به اسلام هدايت كرده است. این همان نعمتی است که پایان نمی یابد و قطع نمی گردد و خداوند تعالی از آن ها در باره ی حقِّ نعیمی که به واسطه ی آن بر ایشان نعمت داده -و این نعیم همان نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله و عترت اوست- سؤال خواهد کرد.[8]
امّا در باره ی مصادیق نعمت در آیه ی شریفه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ». «نعيم» يك معنى بسيار گسترده دارد كه همه ی مواهب الهى را اعمّ از معنوى مانند: دين و ايمان و اسلام و قرآن و ولايت، و انواع نعمت هاى مادى را اعمّ از فردى و اجتماعى شامل مى شود، منتها نعمت هايى كه اهميت بيشترى دارند مانند نعمت ايمان و ولايت، بيشتر از آن ها سؤال مى شود كه آيا حقّ آن ها ادا شده يا نه؟ و چگونه ممكن است از اين نعمت ها سؤال نشود در حالى كه سرمايه هاى بزرگى هستند كه در اختيار بشر قرار داده شده، و بايد از هر كدام دقيقاً قدر دانى كنند و شكر آن را به جاى آورند، و در موارد خود صرف كنند.[7]
امّ در میان تمام نعمت های پروردگار، بزرگ ترین نعمت، نعمت ولایت اهل بیت علیهم السّلام می باشد که خدای متعال، تنها راه نجات و رستگاری را در گرو سرسپردن به ولایت ایشان و اطاعت از فرامین آن بزرگواران قرار داده است. روزی ابو حنیفه در باره این آیه از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد. حضرت فرمودند: «ما النعيم عندك يا نعمان!»، نعيم به عقيده ی تو چيست ای نعمان؟ عرض كرد: غذا است (که عبارت است:) از طعام و آب خنك. امام فرمودند: «لئن أوقفك الله يوم القيامة بين يديه حتى يسألك عن كل أكلة أكلتها و شربة شربتها ليطولن وقوفك بين يديه»، اگر خدا بخواهد تو را روز قيامت در پيشگاهش نگه دارد تا از هر لقمه اى كه خورده اى و هر جرعه اى كه نوشيده اى از تو سؤال كند، بايد بسيار در آن جا بايستى! عرض كردم: پس نعيم چيست، فدایت گردم؟
حضرت فرمودند: «نحن أهل البيت النعيم الذي أنعم الله بنا على العباد و بنا ائتلفوا بعد أن كانوا مختلفين و بنا ألف الله بين قلوبهم و جعلهم إخوانا بعد أن كانوا أعداء و بنا هداهم الله للإسلام و هي النعمة التي لا تنقطع و الله سائلهم عن حق النعيم الذي أنعم الله به عليهم و هو النبي ص و عترته»، ما اهل بيت نعیمی هستيم كه خداوند به وجود ما به بندگانش نعمت داده، و به سبب ما ميان آن ها بعد از اختلاف اُلفت بخشيده، و دل هاى آنان را به وسيله ی ما به هم پيوند داده، و ایشان را برادر یکدیگر ساخته، بعد از آن كه دشمن هم بودند، و به وسيله ی ما آن ها را به اسلام هدايت كرده است. این همان نعمتی است که پایان نمی یابد و قطع نمی گردد و خداوند تعالی از آن ها در باره ی حقِّ نعیمی که به واسطه ی آن بر ایشان نعمت داده -و این نعیم همان نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله و عترت اوست- سؤال خواهد کرد.[8]
4- سؤال از دروغ:
یکی از اعمال زشت مشرکین در جاهلیّت این بود که قسمتى از شتران و چهارپايان و بخشى از زراعت خود را (كه در سوره انعام آيه 136 به آن اشاره شده است) مخصوص بت های خود مى دانستند و در راه آن ها خرج مى كردند، در حالى كه نه از ناحيه ی اين بت ها سودى به آن ها مى رسيد و نه از زيان آن ها بيمناك بودند كه بخواهند با اين كار، رفع خطر كنند، و اين احمقانه ترين معامله اى بود كه آن ها انجام مى دادند. خدای متعال قسم یاد کرده و به مشرکین اعلام می کند که این دروغ شما در قیامت مورد بازپرسی قرار خواهد گرفت و به دنبال اين بازپرسى و اعتراف كردن كه در آن جا چاره اى از اعتراف نيست، مجازات خواهيد شد:
«وَ يَجْعَلُونَ لِما لا يَعْلَمُونَ نَصِيباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ». آنان براى بت هايى كه هيچ گونه سود و زيانى از آن ها سراغ ندارند، سهمى از آن چه به آنان روزى داده ايم قرار مى دهند، به خدا سوگند، (در دادگاه قيامت،) از اين افتراها كه مى بنديد، بازپرسى خواهيد شد.[9]
این آیه ی شریفه به دو خطای بزرگ مشرکین اشاره دارد: 1-شریک قائل شدن برای خدای یگانه 2-حماقت در خرج کردن برای بت هایی که هیچ نفع و ضرری ندارند. هر دو مورد دروغی بزرگ محسوب می شوند. اوّلی به این شکل که در ربوبیّت و اداره ی نظام هستی، جز خدای متعال موجودات دیگری به نام بت تأثیر گذار هستند، که این اعتقاد، مخالف توحید افعالی بوده و دروغ بسیار بزرگی است. و دوّمی این که خرج کردن برای مُشتی سنگ و چوب به نام بت، در رضایت و لطف آن ها اثر داشته و باعث برکت و گشایش از ناحیه ی بت ها می شود. خدای متعال این دروغ های بزرگ را در قیامت مورد بازپرسی قرار خواهد داد.
این آیه شاید به نوعی اشاره داشته باشد به این مطلب که مردم در برابر خرافات و قضایای دروغ و از خود ساخته، در روز قیامت مورد بازخواست خداوند قرار می گیرند. بنا بر این باید دقّت کنیم که هر حرف، عمل و اعتقادی که داریم، مبنایی عقلی و شرعی داشته باشد تا گرفتار خرافه و بدعت نشده و در قیامت مورد بازخواست حضرت حق قرار نگیریم. تاریخ پیوسته و در هر دوره ای شاهد خرافات و دروغ هایی از این دست بوده است. امروزه نیز مشاهده می کنیم که جوامع انسانی کم و بیش در آتش خرافات می سوزد. خرافاتی که هیچ اصل و ریشه ی عقلانی و شرعی ندارند و به قدری زیاد هستند که بررسی آن ها مجال وسیع و مستقلّی را می طلبد.
یکی از اعمال زشت مشرکین در جاهلیّت این بود که قسمتى از شتران و چهارپايان و بخشى از زراعت خود را (كه در سوره انعام آيه 136 به آن اشاره شده است) مخصوص بت های خود مى دانستند و در راه آن ها خرج مى كردند، در حالى كه نه از ناحيه ی اين بت ها سودى به آن ها مى رسيد و نه از زيان آن ها بيمناك بودند كه بخواهند با اين كار، رفع خطر كنند، و اين احمقانه ترين معامله اى بود كه آن ها انجام مى دادند. خدای متعال قسم یاد کرده و به مشرکین اعلام می کند که این دروغ شما در قیامت مورد بازپرسی قرار خواهد گرفت و به دنبال اين بازپرسى و اعتراف كردن كه در آن جا چاره اى از اعتراف نيست، مجازات خواهيد شد:
«وَ يَجْعَلُونَ لِما لا يَعْلَمُونَ نَصِيباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ». آنان براى بت هايى كه هيچ گونه سود و زيانى از آن ها سراغ ندارند، سهمى از آن چه به آنان روزى داده ايم قرار مى دهند، به خدا سوگند، (در دادگاه قيامت،) از اين افتراها كه مى بنديد، بازپرسى خواهيد شد.[9]
این آیه ی شریفه به دو خطای بزرگ مشرکین اشاره دارد: 1-شریک قائل شدن برای خدای یگانه 2-حماقت در خرج کردن برای بت هایی که هیچ نفع و ضرری ندارند. هر دو مورد دروغی بزرگ محسوب می شوند. اوّلی به این شکل که در ربوبیّت و اداره ی نظام هستی، جز خدای متعال موجودات دیگری به نام بت تأثیر گذار هستند، که این اعتقاد، مخالف توحید افعالی بوده و دروغ بسیار بزرگی است. و دوّمی این که خرج کردن برای مُشتی سنگ و چوب به نام بت، در رضایت و لطف آن ها اثر داشته و باعث برکت و گشایش از ناحیه ی بت ها می شود. خدای متعال این دروغ های بزرگ را در قیامت مورد بازپرسی قرار خواهد داد.
این آیه شاید به نوعی اشاره داشته باشد به این مطلب که مردم در برابر خرافات و قضایای دروغ و از خود ساخته، در روز قیامت مورد بازخواست خداوند قرار می گیرند. بنا بر این باید دقّت کنیم که هر حرف، عمل و اعتقادی که داریم، مبنایی عقلی و شرعی داشته باشد تا گرفتار خرافه و بدعت نشده و در قیامت مورد بازخواست حضرت حق قرار نگیریم. تاریخ پیوسته و در هر دوره ای شاهد خرافات و دروغ هایی از این دست بوده است. امروزه نیز مشاهده می کنیم که جوامع انسانی کم و بیش در آتش خرافات می سوزد. خرافاتی که هیچ اصل و ریشه ی عقلانی و شرعی ندارند و به قدری زیاد هستند که بررسی آن ها مجال وسیع و مستقلّی را می طلبد.
5- سؤال از تبلیغ انبیاء و برخورد مردم:
همان طور که قبلاً بیان شد، قرآن کریم در آیه 6 از سوره اعراف، در مورد پرسش از انبیاء الهی می فرماید: «... وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ/ و قطعاً از پیامبران سؤال خواهیم کرد». همان طور که می دانیم و جز اعتقادات شیعیان است، تمامی انبیاء معصوم هستند، بنا بر این خطایی ندارند تا به خاطر آن مورد بازخواست پروردگار قرار بگیرند. به همین جهت باید دید سؤال از انبیاء چه خواهد بود؟
سؤال اوّلی که از ایشان می شود در باره ی اصل تبلیغ و انجام مسئولیت خطیری است که از سوی خداوند تبارک و تعالی بر دوش آن ها گذاشته شده است. امیر المؤمنین علی علیه السّلام در این باره می فرمایند: «فَیُقَامُ الرُّسُلُ فَيُسْأَلُونَ عَنْ تَأْدِيَةِ الرِّسَالاتِ الَّتِي حَمَلُوهَا إِلَى أُمَمِهِمْ فَأَخْبَرُوا أَنَّهُمْ قَدْ أَدَّوْا ذَلِكَ إِلَى أُمَمِهِم». پس (در قیامت) پیامبران می ایستند و و از آن ها در باره ی این كه آيا رسالت خويش را به امّت ها رساندند يا نه؟ مورد سؤال قرار می گیرند، آن ها پاسخ مى گويند كه اين وظيفه را انجام داده اند.[10]
سؤال دیگری که از انبیاء پرسیده می شود، در باره ی عکس العمل مردم در برابر تبلیغ ایشان است. خدای متعال در سوره ی مائده می فرماید: «يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ». (از) روزى (بترسيد) كه خداوند، پيامبران را جمع مى كند، و به آن ها مى گويد: (در برابر دعوت شما،) چه پاسخى به شما داده شد؟ مى گويند: ما چيزى نمى دانيم تو خود، از همه ی اسرار نهان آگاهى.[11]
به طور حتم روز قیامت همین سؤال از علمای هر امّتی پرسیده خواهد شد که آیا با علمی که داشتید، در تبلیغ دین خدا و انجام این مسئولیّت خطیر کوتاهی نکردید؟ البته یکی از تفاوت های سؤال از انبیا با علما در این است که سؤال از انبیاء به جهت مقام عصمتی که دارند، قطعاً توبیخی و از روی سرزنش نیست ولی در مورد علما ممکن است کاملاً این سؤال توبیخی باشد، چراکه علما معصوم نیستند و ممکن است در انجام تکلیف خود کوتاهی کرده باشند. از سوی دیگر مردم نیز در برابر تبلیغ دین توسّط علما مسئولند و در این باره مورد سؤال قرار خواهند گرفت.
ادامه ی این بحث را در مقاله ی بعدی مورد بررسی قرار خواهیم داد، ان شاء الله.
همان طور که قبلاً بیان شد، قرآن کریم در آیه 6 از سوره اعراف، در مورد پرسش از انبیاء الهی می فرماید: «... وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ/ و قطعاً از پیامبران سؤال خواهیم کرد». همان طور که می دانیم و جز اعتقادات شیعیان است، تمامی انبیاء معصوم هستند، بنا بر این خطایی ندارند تا به خاطر آن مورد بازخواست پروردگار قرار بگیرند. به همین جهت باید دید سؤال از انبیاء چه خواهد بود؟
سؤال اوّلی که از ایشان می شود در باره ی اصل تبلیغ و انجام مسئولیت خطیری است که از سوی خداوند تبارک و تعالی بر دوش آن ها گذاشته شده است. امیر المؤمنین علی علیه السّلام در این باره می فرمایند: «فَیُقَامُ الرُّسُلُ فَيُسْأَلُونَ عَنْ تَأْدِيَةِ الرِّسَالاتِ الَّتِي حَمَلُوهَا إِلَى أُمَمِهِمْ فَأَخْبَرُوا أَنَّهُمْ قَدْ أَدَّوْا ذَلِكَ إِلَى أُمَمِهِم». پس (در قیامت) پیامبران می ایستند و و از آن ها در باره ی این كه آيا رسالت خويش را به امّت ها رساندند يا نه؟ مورد سؤال قرار می گیرند، آن ها پاسخ مى گويند كه اين وظيفه را انجام داده اند.[10]
سؤال دیگری که از انبیاء پرسیده می شود، در باره ی عکس العمل مردم در برابر تبلیغ ایشان است. خدای متعال در سوره ی مائده می فرماید: «يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ». (از) روزى (بترسيد) كه خداوند، پيامبران را جمع مى كند، و به آن ها مى گويد: (در برابر دعوت شما،) چه پاسخى به شما داده شد؟ مى گويند: ما چيزى نمى دانيم تو خود، از همه ی اسرار نهان آگاهى.[11]
به طور حتم روز قیامت همین سؤال از علمای هر امّتی پرسیده خواهد شد که آیا با علمی که داشتید، در تبلیغ دین خدا و انجام این مسئولیّت خطیر کوتاهی نکردید؟ البته یکی از تفاوت های سؤال از انبیا با علما در این است که سؤال از انبیاء به جهت مقام عصمتی که دارند، قطعاً توبیخی و از روی سرزنش نیست ولی در مورد علما ممکن است کاملاً این سؤال توبیخی باشد، چراکه علما معصوم نیستند و ممکن است در انجام تکلیف خود کوتاهی کرده باشند. از سوی دیگر مردم نیز در برابر تبلیغ دین توسّط علما مسئولند و در این باره مورد سؤال قرار خواهند گرفت.
ادامه ی این بحث را در مقاله ی بعدی مورد بررسی قرار خواهیم داد، ان شاء الله.
خودآزمایی:
1-خداوند در قیامت از چه چیزهای از بندگانش سوال نموده و ایشان را مورد بازخواست قرار می‌دهد؟(با ذکر 4 مورد)
2-مراد از نعیم در سوره تکاثر چیست؟
2-مراد از نعیم در سوره تکاثر چیست؟
پی‌نوشت‌ها:
[1] سوره حجر/ آیه 92و93 (ترجمه مکارم).
[2] سوره نحل/ آیه 93 (ترجمه مکارم).
[3] تفسیر نمونه ج 11 ص 139.
[4] سوره بقره/ آیه 264 (ترجمه مکارم).
[5] سوره بقره/ آیه 82 (ترجمه مکارم).
[6] سوره تکاثر/ آیه 8 (ترجمه مکارم).
[7] تفسير نمونه ج 27 ص 287.
[8] تفسير نور الثقلين ج 5 ص 663.
[9] سوره نحل/ آیه 56 (ترجمه مکارم).
[10] الوافی ج 3 ص 497.
[11] سوره مائده/ آیه 109 (ترجمه مکارم).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
[1] سوره حجر/ آیه 92و93 (ترجمه مکارم).
[2] سوره نحل/ آیه 93 (ترجمه مکارم).
[3] تفسیر نمونه ج 11 ص 139.
[4] سوره بقره/ آیه 264 (ترجمه مکارم).
[5] سوره بقره/ آیه 82 (ترجمه مکارم).
[6] سوره تکاثر/ آیه 8 (ترجمه مکارم).
[7] تفسير نمونه ج 27 ص 287.
[8] تفسير نور الثقلين ج 5 ص 663.
[9] سوره نحل/ آیه 56 (ترجمه مکارم).
[10] الوافی ج 3 ص 497.
[11] سوره مائده/ آیه 109 (ترجمه مکارم).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر