اوّل زائر حریم حسینی در اربعین
چهل روز از شهادت مولایمان سیّد الشّهدا حضرت اباعبد الله الحسین علیه السّلام گذشته بود که پیرمردی سالخورده از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله به نام جابر بن عبد الله انصاری با چشمانی نابینا، در روز بیستم صفر سال 61 هجری (همان سال شهادت حضرت ابا عبد الله علیه السّلام)، به زیارت مولای شهید خود به کربلای معلّی آمد و این گونه بود که جابر به عنوان اوّلین زائر امام حسین علیه السّلام پس از تدفین بدن مقدّس امام علیه السّلام، شناخته شد و هر ساله اربعین از او، کیفیّت زیارتش و جملات ماندگاری که کنار مضجع شریف امام علیه السّلام به زبان آورده، سخن به میان می آید. علما و بزرگان شیعه مثل شیخ طوسی رحمه الله در مصباح المتهجّد، شیخ حرّ عاملی در وسائل الشّیعه، علّامه مجلسی در بحار و دیگران به این مطلب که جابر اوّلین زائر حضرت سیّدالشّهداء علیه السّلام است تصریح داشته و گفته اند: "وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي وَرَدَ فِيهِ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَرَامٍ الْأَنْصَارِيُّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ رَضِيَ عَنْهُ مِنَ الْمَدِينَةِ إِلَى كَرْبَلَاءَ لِزِيَارَةِ قَبْرِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ زَارَهُ مِنَ النَّاسِ. و اربعین روزی است که جابر بن عبد الله بن حرام انصاری صحابی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم برای زیارت ابی عبد الله علیه السّلام از مدینه به کربلا آمد و او از میان مردم اوّلین نفری بود که حضرت ابا عبد الله علیه السّلام را زیارت نمود".(1) امّا جابر بن عبد الله در این زیارت تنها نبوده و در تاریخ از فردی به نام «عطیّه» یاد شده که جابر را در کربلا همراهی نموده است.
عطیّة کیست؟
ابوحسن، عطیة بن سعد بن جنادة ی عَوفِیّ، از دانشمندان بنام اسلامی و از مفسّران قرآن کریم، شخصیتی است که توفیق همراهی جابر را در زیارت قبر أبا عبد الله الحسین علیه السّلام یافته است و می توان او را دوّمین زائر آن حضرت دانست. وقتی به دنیا آمد، پدرش از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در خواست نمود تا برای او نامی انتخاب کنند، و امام علیه السّلام در پاسخ فرمودند: «هذا عطیّةُ اللهِ» یعنی او هدیه ای از طرف خداست، و به همین جهت او را «عطیّة» نامیدند. مرحوم محدّث قمی می گوید: «عطیه ی عوفی یکی از مردان علم و حدیث است ... و از او روایات زیادی در فضیلت امیرمؤمنان علیه السّلام نقل شده است». او دارای تفسیر قرآن در پنج جزء بود. این سخن از اوست: «من قرآن را سه بار با دیدِ تفسیری و هفتاد بار با نگاهِ قرائتی بر ابن عبّاس عرضه داشتم». عطیّة آن چنان شیفته مولایمان امیرالمؤمنین علیه السّلام بود که وقتی به دستور حجّاج، او را مجبور کردند تا به ساحت مقدّس امیر المؤمنین علیه السّلام جسارت کرده و آن حضرت را لعن کند، از انجام این کار سر باز زد و ضربات شلّاق و تحمّل اهانت را در راه ولای مولایش امیر المؤمنین علیه السّلام به جان خرید.(2)
کیفیّت زیارت جابر و عطیّة در کربلا
عطیّة می گوید: وقتی به کربلا رسیدیم، جابر در شریعه فرات غسل کرد و پاک ترین لباس هایش را به تن نمود. پس از آن با مقداری سُعد (نوعی گیاه که از آن به مشک زمین هم تعبیر می شود و علاوه بر خاصیت خوراکی، به عنوان عطر نیز استعمال می گردد) بدن و سر خود را آغشته کرد، سپس با پای پیاده حرکت کرد و قدمی از قدم بر نمی داشت مگر آن که ذکر خدا می گفت، تا به کنار قبر مقدّس ابی عبد الله علیه السّلام رسید. از من خواست تا دست او را به روی قبر بگذارم، وقتی که قبر مطهّر را با دستان خود لمس نمود، غش کرد و روی قبر مقدّس سیّدالشّهداء علیه السّلام افتاد. من قدری آب به صورتش پاشیدم، همین که به هوش آمد سه مرتبه صدا زد: یا حسین! پس از آن به حضرت عرض کرد: حَبِيبٌ لَا يُجِيبُ حَبِيبَهُ! دوستی که جواب دوست خود را نمی دهد! (چرا پاسخ ندای مرا نمی دهی؟!) سپس به خود نهیبی زد و گفت: چگونه پاسخم را بدهی در حالی که رگ های مقدّس گلویت روی شانه و پشتت ریخته و از هم متفرّق شده و بین بدن و سر مبارکت فاصله افتاده است. و پس از آن شروع کرد به زیارت امام حسین علیه السّلام با عباراتی پر مغز و جان سوز، تا به این جا رسید که: وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِيّاً لَقَدْ شَارَكْنَاكُمْ فِيمَا دَخَلْتُمْ فِيهِ. قسم به کسی که به حقّ محمّد را به پیامبری مبعوث کرد، ما با شما (شهدای کربلا) در هر آن چه داخلش شدید (از مصائب و اجر و فضیلت) شریک هستیم. این کلام بر عطیّه گران آمد و به جابر گفت: چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که نه در منزلی نزول کردیم و نه از کوهی بالا رفتیم و نه با شمشیر خود جنگیدیم و این در حالی است که این قوم (شهدای کربلا) میان سرها و بدن هایشان فاصله افتاده و فرزندانشان یتیم و همسرانشان بی شوهر گشته اند؟! جابر گفت: ای عطیّه! از حبیبم رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدم که می فرمودند: «مَنْ أَحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ وَ مَنْ أَحَبَّ عَمَلَ قَوْمٍ أُشْرِكَ فِي عَمَلِهِمْ- هر کس قومی را دوست بدارد با ایشان محشور می شود و هر آن کس که عمل قومی را دوست داشته باشد در عمل ایشان شریک خواهد بود». و قسم به آن که محمّد (صلّی الله علیه و آله) را به حقّ به پیامبری مبعوث داشت، نیّت من و همراهانم مطابق همان نیّتی است که حسین علیه السّلام و اصحابش با آن به شهادت رسیدند.
و در روایتی دیگر آمده است: جابر به زیارت حضرت ابا عبد الله علیه السّلام پرداخت و پس از آن حضرت علی اکبر علیه السّلام را زیارت نمود و سپس به زیارت حضرت عبّاس علیه السّلام مشرّف شد و در زیارت آن بزرگواران از جملاتی نورانی- که در تاریخ ثبت شده است- استفاده کرد که نشانه معرفت و شناخت بالای او نسبت به مقام و جایگاه حضرت سیّد الشّهداء علیه السّلام و شهدای کربلا می باشد.(3)
آمدن اسرای خاندان آل الله به کربلا
مرحوم سیّد بن طاووس در کتاب شریف لهوف درباره آمدن خاندان ابا عبد الله الحسین علیه السّلام در روز اربعین به کربلای معلّی از قول راوی روایت می نویسد: چون زنان و عيال حضرت حسين عليه السّلام از شام بازگشته به عراق رسيدند، به راهنما گفتند: ما را از راه كربلا ببر. چون اهل بيت به مرقد مطهّر حضرت حسين عليه السّلام رسيدند، جابر بن عبد اللَّه انصارى و جمعى از بنى هاشم و مردانى از آن ها را يافتند كه براى زيارت قبر امام حسين عليه السّلام آمده بودند، (فَوَافَوْا فِي وَقْتٍ وَاحِدٍ وَ تَلَاقَوْا بِالْبُكَاءِ وَ الْحُزْنِ وَ اللَّطْمِ وَ أَقَامُوا الْمَآتِمَ الْمُقْرِحَةَ لِلْأَكْبَادِ وَ اجْتَمَعَ إِلَيْهِمْ نِسَاءُ ذَلِكَ السَّوَادِ فَأَقَامُوا عَلَى ذَلِكَ أَيَّاماً)، «همگان در يك زمان به عزادارى و نوحه سرايى پرداختند و سوگوارى جگر سوزى بر پا نمودند، و زنان آن آبادى نيز با ايشان به عزادارى پرداختند و چند روز در كربلا اقامت كردند».(4)
انتقال رأس مطهّر ابا عبد الله علیه السّلام به کربلا
بنا به نقلی در روز اربعین، حضرت زین العابدین علیه السّلام، سر مقدّس و مطهّر حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام را به بدن شریف حضرت حسین علیه السّلام ملحق نمودند. در کتاب عوالم العلوم و بحار علّامه مجلسی آمده است: "خَرَجَ عَليُّ بنُ الحسينِ عليهما السّلامُ بِالنّسوةِ وَ رَدَّ رأسَ الحسينِ عليه السّلام إلى كربلاءَ- علیّ بن الحسین علیهما السّلام به همراه بانوان از شام (به سمت کربلا) خارج شدند و سر (نورانی) حضرت حسین علیه السّلام را به کربلا باز گرداندند".(5)
اهتمام شیعیان عراق در تعظیم سوگواری اربعین
و از روزهای سوگواری که شیعه بسیار اهتمام بر اقامه ی عزا نموده و همّت به زیارت حضرت ابا عبد الله علیه السّلام در آن روز می گمارند، روز بیستم ماه صفر روز أربعین سیّد الشّهداء علیه السّلام است که سیره ی مستمره شیعه از زمان ائمه ی اطهار علیهم السّلام بر آن جاری است؛ در عراق از هر طرف رو به کربلا آورده و به زیارت قبر مطهّر حضرت بیشتر اهمیّت می دهند و الحق شیعیان عراق از زمان بنی امیّه و بنی عبّاس در این باره شهامت به خرج داده و در زنده نگاه داشتن این موضوع اهتمام دارند که در خور تمجید بسیار است. در میان شیعه روز أربعین سیّد الشّهداء علیه السّلام که روز بیستم ماه صفر است بسیار مشهور است و عموماً آن روز را روز ورود اهل بیت علیهم السّلام پس از خلاصی از اسارت شام، به کربلا می دانند. و از ائمه علیهم السّلام هم زیارت مخصوصی برای آن روز وارد شده که سیّد الشّهداء علیه السّلام را در آن روز با آن زیارت کنند.(6) و بحمدالله چند سالی است که این حماسه عمومیّت پیدا کرده و نه تنها شیعیان عراق بلکه از همه جای دنیا، جمعیّت میلیونی شیعیان، خود را به عراق می رسانند تا از نجف اشرف و حرم مولایمان امیرالمؤمنین علیه السّلام با پای پیاده به جانب کربلای معلّی حرکت نموده و خود را تا اربعین به حرم مطهّر سیّد الشّهدا علیه السّلام برسانند. و این چیزی نیست جز اعجاز زنده دیگری از سالار شهیدان ابا عبد الله الحسین علیه السّلام که جز در کربلا و اربعین حسینی در هیچ جای دنیا دیده نشده و نخواهد شد، و همچنین شاهد گویائی است بر این روایت شریف نبوی که فرمودند: «إِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ حَرَارَةً فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لَا تَبْرُدُ أَبَداً». همانا برای شهادت حسین حرارتی در قلوب مؤمنین وجود دارد که هرگز سرد و خاموش نمی گردد.(7)
زیارت اربعین از نشانه های مؤمن
در روایتی از وجود نورانی امام عسکری علیه السّلام می خوانیم: «عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِينَ وَ زِيَارَةُ الْأَرْبَعِينَ وَ التَّخَتُّمُ فِي الْيَمِينِ وَ تَعْفِيرُ الْجَبِينِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم». علامت های مؤمن پنج تاست: 1-پنجاه و یک رکعت نماز (مراد از 51 رکعت نماز، مجموع 17 رکعت نماز های واجب یومیّه و 34 رکعت نوافل آن ها می باشد که در رساله های عملیّه بیان گردیده است) 2-و زیارت اربعین 3-و انگشتر در دست راست کردن 4-و پیشانی را (به هنگام سجده) روی خاک گذاشتن 5-و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم.(8)
طبق فرموده مولایمان امام عسکری علیه السّلام زیارت اربعین یکی از علامت های مؤمن محسوب می شود، چون مؤمن واقعی کسی است که نگذارد آثار نهضت حسینی فراموش شود و در قدردانی و شرکت در هدف آن حضرت کوتاهی نورزد و تا جائی که می تواند در تعظیم شعائر حسینی کوشا باشد. مرحوم شیخ عبّاس قمی در باب زیاراتِ کتاب شریف مفاتیح الجنان، زیارت اربعین حضرت سیّدالشّهدا علیه السّلام را طبق روایت امام صادق علیه السّلام متذکّر شده است.
ثواب زیارت حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السّلام با پای پیاده
در پایان با توجّه به حماسه عظیم پیاده روی اربعین حسینی به سمت حرم سیّد الشّهدا علیه السّلام، مناسب است به روایاتی در این باب از کتاب شریف کامل الزّیارات بپردازیم:
از امام صادق علیه السّلام روایت است که فرمودند:
«مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ علیه السّلام مِنْ شِيعَتِنَا لَمْ يَرْجِعْ حَتَّى يُغْفَرَ لَهُ كُلُّ ذَنْبٍ وَ يُكْتَبَ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا وَ كُلِّ يَدٍ رَفَعَتْهَا دَابَّتُهُ أَلْفُ حَسَنَةٍ وَ مُحِيَ عَنْهُ أَلْفُ سَيِّئَةٍ وَ تُرْفَعُ لَهُ أَلْفُ دَرَجَةٍ». كسى كه از شيعيان ما بوده و حسين عليه السّلام را زيارت كند، از زيارت برنگشته مگر آن كه تمام گناهانش آمرزيده مى شود و براى هر قدمى كه برمى دارد و هر دستى كه بالا مى رود و اسبش را حركت داده و مى راند، هزار حسنه ثبت شده و هزار گناه محو گشته و هزار درجه مرتبه اش بالا مى رود.
«مَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَيْنِ علیه السّلام مَاشِياً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ وَ بِكُلِّ قَدَمٍ يَرْفَعُهَا وَ يَضَعُهَا عِتْقَ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيل». كسى كه پياده به زيارت قبر حضرت امام حسين عليه السّلام برود خداوند متعال به هر گامى كه برداشته و به هر قدمى كه از زمين بلند نموده و بر آن نهاده، ثواب آزاد كردن بنده اى از اولاد حضرت اسماعيل را مى دهد.
«إِنَّ الرَّجُلَ لَيَخْرُجُ إِلَى قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السّلام فَلَهُ إِذَا خَرَجَ مِنْ أَهْلِهِ بِأَوَّلِ خُطْوَةٍ مَغْفِرَةُ ذُنُوبِهِ ثُمَّ لَمْ يَزَلْ يُقَدَّسُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَتَّى يَأْتِيَهُ فَإِذَا أَتَاهُ نَاجَاهُ اللَّهُ تَعَالَى فَقَالَ عَبْدِي سَلْنِي أُعْطِكَ ادْعُنِي أُجِبْكَ اطْلُبْ مِنِّي أُعْطِكَ سَلْنِي حَاجَةً أقضيها [أَقْضِهَا] لَكَ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يُعْطِيَ مَا بَذَلَ». شخصى كه به زيارت قبر حضرت حسين بن على عليهما السّلام مى رود، زمانى كه از اهلش جدا شد با اوّلين گامى كه برمى دارد تمام گناهانش آمرزيده مى شود، سپس با هر قدمى كه برمى دارد پيوسته تقديس و تنزيه شده تا به قبر برسد و هنگامى كه به آن جا رسيد، حق تعالى او را خوانده و با وى مناجات نموده و مى فرمايد: بنده من! از من بخواه تا به تو اعطاء نمايم، من را بخوان، تا اجابتت نمايم، از من طلب كن، تا به تو بدهم، حاجتت را از من بخواه تا برايت روا سازم. راوى مى گويد، امام صادق عليه السّلام فرمودند: و بر خداوند متعال حق و ثابت است آن چه را كه بذل نموده، اعطاء فرمايد.(9)
پی نوشت ها
برگرفته از:
1- مصباح المتهجد و سلاح المتعبد ج2 ص 787/ وسائل الشيعة ج14 ص 479/ بحار الأنوار (ط - بيروت) ج98 ص 335/ العدد القوية لدفع المخاوف اليومية ص 219.
2- اربعین حسینی (پژوهشی در بازگشت اهل بیت علیهم السّلام از شام به کربلا) ص 12.
3- بشارة المصطفى لشيعة المرتضى (ط - القديمة) ص74/ زاد المعاد - مفتاح الجنان ص 529.
4- لهوف- ترجمه مير ابو طالبى ص 197.
5- عوالم العلوم ص 440.
6- تحقیقی درباره اوّل اربعین حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام ص11.
7- مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج10 ص 318.
8- كتاب المزار- مناسك المزار(للمفيد) ص 53.
9- كامل الزيارات- ترجمه ذهنى تهرانى ص 432و438و439.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی زاده