اهمیّت کسب و کار در قرآن

بخش اول ـ دیدگاه اسلام در کسب و کار| ۱

فصل اوّل ـ اهمیت اصل کسب و کار در اسلام

مقدمه

کار و تلاش اقتصادی علاوه بر نقش مثبت در تعالی شخصیت انسان و کسب درآمد، توسعه و پیشرفت جامعه را در پی دارد. و به عنوان پایه و اساس نظام اقتصادی هر جامعه‌ای به شمار می‌رود.
انسان موجودی است که قابلیت رشد و توسعه ظرفیت‌های وجودی خویش را داراست. مطابق آیات و روایات این رشد و تعالی، چه در بعد مادی و چه معنوی، تنها در سایه سعی و تلاش، محقق شده و امکان‌پذیر می‌باشد. در این درس به آیات قرآن و روایات ائمه معصومین(علیهم السلام) در موضوع «اهمیت کسب و کار و فعالیت اقتصادی در اسلام» پرداخته می‌شود.

الف ـ اهمیت کسب و کار در قرآن

۱ـ سوره نجم، آیه ۳۹

«... وَ لَیسَ لِلْانسَانِ إلَّا مَا سَعَی»
و (نمی‌داند) اینکه برای آدمی جز آنچه به سعی و عمل خود انجام داده (ثواب و جزایی) نخواهد بود؟
توضیح: طبق تعالیم قرآن کریم، خداوند متعال هر آنچه روی زمین است را برای انسان آفریده است: «خَلَقَ لَکُم ما فِی الأرضِ جمیعاً»[1] و در سوره ملک می‌خوانیم: «هُوَ الّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإلَیهِ النُشُورُ»[2]
«او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، پس به گوشه و کنار آن، رهسپار شوید و از روی آن، استفاده کنید.» و هیچ موجود زنده‌ای را نیافریده است مگر آنکه روزی او را تامین نموده است: «وَ مَا مِن دَابَّةٍ فِی الْأرْضِ إلَّا عَلیَ اللهِ رِزْقُهَا» اما در عین حال، بهره‌مندی انسان از این مواهب تخصیص یافته را در گرو کار و کوشش وی قرار داده و می‌فرماید: «لَیسَ لِلْانسَانِ إلَّا مَا سَعَی».
بنابراین خداوند متعال مقدمات زمینی و آسمانی نیازهای مادی و اقتصادی انسان را فراهم نموده است اما این کار و تلاش اقتصادی فرد یا اجتماع است که این مواهب را کسب نموده، به فعلیت می‌رساند.

۲ـ سوره جمعه آیه ۱۰

«فَإِذَا قُضِیتِ الصّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ وَ اذْکُرُوا اللهَ کَثیراً لَعَلّکُمْ تُفْلِحُونَ»
پس آن‌گاه که نماز پایان یافت (بعد از ظهر جمعه باز در پی کسب و کار خود رفته و) روی زمین منتشر شوید و از فضل و کرم خدا (روزی) طلبید، و یاد خدا بسیار کنید تا مگر رستگار و سعادتمند گردید.

پیام‌های آیه

۱ـ اسلام فعالیت اقتصادی را در هر زمان و هر مکان مورد تأکید قرار می‌دهد و حتی روز جمعه که در روایات، بر اختصاص آن به عبادت تأکید شده است؛ مانعی برای فعالیت‌های اقتصادی سازنده بعد از اقامه نماز جمعه نیست. بنابراین زمان تعطیلی کسب و کار و تجارت به خاطر عبادت، نباید زیاد به درازا کشیده شود. (در آیه قبل، فرمان ترک داد و ستد صادر شد و در این آیه بلافاصله پس ا انجام عبادت آن منع برطرف شد). و خداوند، تعطیل بازار مسلمانان و رهاکردن کار، حتی در یک روز کامل را نمی‌پسندد: «فَإِذَا قُضِیتِ الصّلاةُ فَانْتَشِرُوا».
۲ـ در انجام عبادت سرعت بگیرید، «فَاسْعَوْا الی ذکر الله» ولی در کار مادی به سراغ آن روید و نیازی به عجله نیست، زیرا رزق نزد خداوند مقدّر است؛ «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ».
۴ـ رستگاری، در سایه انجام فرمان‌های الهی است: فَاسْعَوْا ... ذَرُوا ... وَ ابْتَغُوا ... وَ اذْکُرُوا... لَعَلّکُمْ تُفْلِحُونَ.
۵ـ تلاش برای رسیدن به امور معنوی و مادی، هر دو فرمان خداست. در آیه قبل فرمود: «فَاسْعَوْا إلی ذِکْرِ اللهِ» و در این آیه می‌فرماید: «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ».
۶ـ نشاط انسان برای عبادت باید بیش از نشاط او برای کسب درآمد باشد. درباره عبادت فرمود: «فَاسْعَوْا إلی ذِکْرِ اللهِ» و در این آیه درباره تجارت می‌فرماید: «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ» هر دو کلمه «فَاسْعَوْا» و «ابْتَغُوا» به معنای تلاش و حرکت است، لیکن در آیه اول واژه «سعی» و حرف «فاء» وجود دارد که عشق و نشاط و سرعت در آن نهفته است.

۳ـ سوره هود آیه ۶۱

«... هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا....»
او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و برای عمارت و آباد ساختن آن برگماشت.

پیام‌های آیه

خواست خداوند، عمران و آبادی زمین توسط انسان است و این خواسته بغیر از کار و فعالیت اقتصادی میسر نمی‌شود. پس می‌توان گفت که حتی اگر انسان نیازی به درآمد نداشته باشد برای آبادانی زمین به نیت برآوردن عبادت خدا باید کار و تلاش نماید.

ب ـ اهمیت کسب و کار از منظر روایات

انبیا و اولیای الهی(علیهم السلام) نیز همواره پیروان خود را به کار و کوشش دعوت می‌کردند[3] و از سستی و تن پروری برحذر داشته و سرزنش می‌نمودند[4]، در این مورد روایات تشویقی و تنبیهی فراوانی از حضرات معصومین(علیهم‌السلام) بیان گردیده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

۱ـ وجوب کار کردن

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
«طَلَبَ الحَلالِ فَریضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ و مُسْلِمَةٍ؛[5]
به دنبال روزی حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است».
همچنین فرمود:
«طَلَبُ الحَلالِ فَریضَةٌ بَعدَ الفَریضةِ؛[6]
طلب (کسب و کار) حلال واجب بعد از واجب است».
توضیح اینکه هر چند کار و تلاش اقتصادی معمولا برای تامین معاش و توسعه زندگی خود و خانواده و نیز برای نیازمند نشدن به دیگران و یا برای دستگیری از نیازمندان و خدمت به دیگران می‌باشد و همین مقدار هم مورد تایید بلکه تاکید اسلام است اما یک انسان با ایمان همه این اهداف را ذیل عبادت خداوند متعال تعریف می‌کند بنابراین با توجه به اینکه کار کردن مقدمه یک واجب دیگر است (وجوب تامین معیشت خود و خانواده) پس خود کار کردن به عنوان مقدمه واجب، واجب است و از این جهت عبادت محسوب می‌شود.
بنابراین کار کردن علاوه بر اینکه با عبادت کردن مغایرتی ندارد بلکه اگر به نیت الهی و انجام واجب (برای تامین معاش اهل و عیال) یا مستحب (تامین مالی برای توسعه زندگی یا کمک به دیگران و انجام کارهای نیکو) انجام شود عبادتی در طول سایر عبادت‌ها است.

۲ـ جهاد بودن کار

پیامبر اسلام فرمود:
«لَیسَ الجِهادُ اَن یضرِبَ بِسَیفِه فی سَبیلِ اللهِ؛ اِنَّما الجِهادُ مَن عالَ والِدَیهِ و عَالَ وَلَدَهُ، فَهُوَ فِی جِهادٍ؛ وَ مَن عَال نَفسَهُ یَکفها عَن الناسِ فَهُوَ فی جهادٍ؛[7]
جهاد فقط آن نیست که کسی در راه خدا شمشیر زند؛ بلکه سرپرستی، آن فرد، از پدر و مادر و فرزندانش نیز جهاد است، پس چنین کسی در حال جهاد است؛ و نیز آن کس که خود را تأمین می‌سازد تا از مردم بی‌نیاز باشد، او هم در حال جهاد است».
همچنین امام علی علیه السلام فرمود: کسی که در پی به دست آوردن روزی حلال باشد، مانند مجاهد در راه خدا است.[8]
و امام رضا علیه السلام فرمود: «آن کس که از فضل و روزی خداوند چیزی را بجوید که با آن خانواده‌اش را از نیازمندی به دیگران حفظ کند، پاداش وی بزرگ‌تر از مجاهد در راه خدا است.»[9]
امام صادق(علیه‌السلام) فرمود:
اَلکادُّ عَلَى عِیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللهِ؛
کسی که خود را برای روزی خانواده‌اش به زحمت می‌اندازد و کار می‌کند مانند رزمنده است که در راه خدا می‌جنگد.[10]

۳ـ اجر شهید

هر چند در این روایات، به طور مستقیم از برابری اجر جویندگان روزی حلال با شهیدان سخن به میان نیامده، اما از تشبیه آنان به مجاهدان در راه خدا ـ و حتی در برخی از روایات، برتر شمردن اجرشان از مجاهدان ـ می‌توان نتیجه گرفت کسی که در پی به دست آوردن روزی حلال از خانه بیرون رود و مرگش فرا رسد، مانند مجاهدی است که برای کارزار به میدان جنگ رفته و به شهادت رسیده باشد.
همچنین امام علی(علیه السلام) فرمود:
«روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به منزل ما آمد در حالی که حضرت فاطمه کنار دیگ نشسته بود و من هم به پاک کردن عدس مشغول بودم. پیامبر صلی الله علیه و آله رو به من کرد و فرمود: ای ابوالحسن! گفتم بله ای رسول خدا. فرمود: آنچه می‌گویم را از من بشنو و من جز با امر پروردگار خود چیزی نخواهم گفت. مردی که همسرش را یاری و کمک کند، خداوند به عدد هر مویی از موهای بدنش به او پاداش یک سال عبادتی می‌دهد که روزهایش را روزه و شب‌هایش را شب زنده‌دار باشد. همچنین ثواب صابران و پیامبرانی؛ مانند داود، یعقوب و عیسی را به او عنایت می‌نماید. یا علی کسی که در خانه در خدمت عیال باشد، و آن را ننگ نداند، پروردگار متعال نام او را در دیوان شهیدان قرار داده و از برای وی به هر روز و شب ثواب هزار شهید را بنویسد».[11]
همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس بکوشد تا خود را عزیز و از مردم بی‌نیاز کند، هم مرتبه شهید است.[12]

۴ـ بیکار مبغوض خدا

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«إنَّ اللهَ یُبغِضُ الشّابَّ الفارِغ».[13]
جوان بیکار، مورد خشم خداوند است.
و نیز فرمود: «انسان سالم و بیکاری که نه مشغول کارهای دنیایی و نه مشغول کارهای آخرتی باشد، مورد خشم پروردگار است».[14]
ابن عبّاس می‌گوید، هر گاه پیامبر صلی الله علیه و آله از شخصی خوشش می‌آمد، از شغل او می‌پرسید، اگر می‌گفتند او شغلی ندارد، می‌فرمود: از چشم من افتاد. وقتی از آن حضرت، علت آن را می‌پرسیدند، می‌فرمود: «مؤمن اگر دارای شغلی نباشد، با دین فروشی زندگی خودش را اداره می‌کند».[15]

خودآزمایی

۱- آیه‌ای از قرآن مجید درباره اهمیت کسب و کار و تلاش را ذکر کنید.
۲- پیام‌های آیه ۱۰ سوره جمعه را بیان کنید.
۳- چگونه کار کردن عبادتی در طول سایر عبادت‌ها می‌شود؟

پی‌نوشت‌ها

[1]. سوره نجم، آیه ۳۹.
[2]. سوره ملک، آیه ۱۵.
[3]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۳.
[4]. کافی، ج ۵، ص ۸۴.
[5]. بحارالأنوار، ج ۱۰۳، ص ۹.
[6]. همان، ج ۹۹، ص ۱۷.
[7]. کنزالعمال، ج ۱۶، ص ۴۶۹.
[8]. دعائم الأسلام، ج ۲، ص ۱۵.
[9]. کافی، ج ۵، ص ۸۸.
[10]. همان.
[11]. جامع الأخبار، ص ۱۰۲.
[12]. کنزالعمال، ج ۵، ص ۶۰۷.
[13]. جامع السعادات، ج ۱، ص ۱۵۲.
[14]. شرح نهج‌البلاغه، ج ۱۷، ص ۱۴۶.
[15]. بحارالأنوار، ج ۱۰۳، ص ۹؛ جامع الأخبار، ص ۱۳۹.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی