اهمیت کسب و کار از منظر روایات

اولیای گرامی اسلام، به قدری به کار کردن مسلمانان اصرار می‌ورزیدند و می‌خواستند زندگانی آنان با عزت بگذرد که اگر در مواقعی، افراد نقص عضوی داشتند باز هم به آنان تأکید می‌کردند که از عضو سالم خود استفاده کرده، به‌کار اشتغال یابند.
«مردی به حضور امام صادق(علیه‌السلام) آمد و گفت: ای پسر رسول الله! من نمی‌توانم با دستم کار کنم (شاید دستش عیبی داشته که فاقد قدرت کار بوده است) و سرمایه‌ای هم ندارم که تجارت کنم و نیازمند هستم. آن حضرت دید که سر و گردن وی سالم است فرمود: کار کن و کالا را با سر خود حمل کن و از مردم بی‌نیاز باش».[1]
بعضی انسان‌ها برخی مشاغل را در شأن خود نمی‌دانند و شخصیت خود را بالاتر از آن می‌دانند و حاضرند بیکار و سربار جامعه خود باشند اما تن به آن کار ندهند. پیامبر اسلام با نهی از این تفکر فرمودند: کاری که نوعی پستی ظاهری دارد، بهتر از گدایی از مردم است.

از نظر اسلام شغل انسان هر چه به محل زندگی او نزدیک‌تر باشد پسندیده‌تر است. زیرا شغل، مقدمه رفاه و آسایش زندگی انسان است تا انسان در سایه آسایش فراهم آمده در عبادت و معنویت نیز کوشا باشد. اما در مواقعی که به خاطر نوع شغل، همانند تجارت یا نظامی بودن یا علت‌های دیگر، انسان مجبور است وطن خود را ترک کرده، به دیار غربت برود. اسلام، انتخاب چنین شغلی و تحمل غربت را محبوب خداوند معرفی می‌کند. امام صادق(علیه‌السلام) با اشاره به این مطلب فرمودند:
«إنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیُحِبُّ الاِغْتِرَابَ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ».[2]
همانا خدای تبارک و تعالی تحمل غربت در جست و جوی روزی را دوست می‌دارد.

اینکه انسان دسترنج خویش را در جهت رفاه خانواده به کار بگیرد و از حاصل زحمت خویش استفاده بکند لذت‌بخش است. دین اسلام به قدری بر کار کردن و ارتزاق از دسترنج خود تأکید دارد که غذای تهیه شده از آن را محبوب‌ترین غذا نزد خداوند می‌داند. چنانچه پیامبر اسلام می‌فرماید:
«ما اَكَلَ العَبدُ طَعاما أحَبُّ الى الله تعالى مِن كَدِّ یدِهِ و مَن بات كالاًّ مِن عَمَلِهِ بات مَغفورا لَهُ»؛[3]
هیچ غذایی نزد خداوند محبوب‌تر از غذایی که بنده از دست‌رنج خود می‌خورد نیست و هر کس به خاطر خستگی حاصل از کار به خواب رود آمرزیده می‌شود.
از آن حضرت سؤال شد؛پاک‌ترین درآمد فرد چیست؟ فرمودند: درآمد حاصل از کاری که انسان با دست خود انجام می‌دهد.[4]
استفاده از دسترنج خویش و کار و تلاش، علاوه بر محبوبیت دنیوی آن، اثرات اخروی فراوانی را نیز به همراه خواهد داشت.
پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
«مَن أَکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ مَرَّ عَلى الصراطِ کَالبَرقِ الخاطِف؛[5]
هر کسی از دست‌رنج خود استفاده کند از پل صراط همانند برق خیره‌کننده می‌گذرد».
اهمیت این موضوع تا آنجاست که در روایات، کسی که از دسترنج خود تغذیه کند روز قیامت در شمار انبیا محسوب می‌شود و مثل ثواب انبیا را به دست می‌آورد.[6] و خداوند با نظر رحمت به او می‌نگرد . عذابش نمی‌کند.[7] و در قیامت از هر دری که بخواهد وارد بهشت می‌شود.[8]
کسب درآمد حلال در تمامی ادیان گذشته نیز مورد توجه بوده، بر آن تأکیده شده است.
از حضرت عیسی چنین نقل شده است: که حواریون هرگاه گرسنه و یا تشنه می‌شدند، عیسی(علیه‌السلام) بر زمین دست می‌کوبید و برای هر کسی دو قرص نان و آب بر می‌آورد. حواریون گفتند: ای روح خدا، برتر از ما کیست؟ هرگاه بخواهیم، به ما غذا می‌دهی و آب می‌نوشانی، در حالی که به تو ایمان آوردیم و از تو پیروی می‌کنیم. آن حضرت فرمود: برتر از شما کسی است که با اعضای خویش کار می‌کند و از درآمد خود ارتزاق می‌کند. از آن پس حواریون، اجیر مردم شده، لباس می‌شستند و از طریق ارتزاق می‌کردند.[9]

انس بن مالک نقل می‌کند:
«إنَّ رَسولَ الله صلى الله علیه و آله لَمّا أقبَلَ مِن غَزوَةِ تَبوكَ استَقبَلَهُ سَعدٌ الأَنصارِی، فَصافَحَهُ النَّبِی صلى الله علیه و آله، ثُمَّ قالَ لَهُ: ما هذَا الَّذی أكتَبَ یدَیكَ؟ قالَ: یا رَسولَ الله، أضرِبُ بِالمَرِّ وَالمِسحاةِ فَاُنفِقُهُ عَلى عِیالی. فَقبَّلَ یدَهُ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله، وقالَ: هذِهِ یدٌ لاتَمَسُّهَا النّارُ أبَدا؛[10]
هنگامی که سول خدا(ص) از جنگ تبوک بازگشت، سَعد انصاری به پیشواز وی آمد. پیامبر پس از آن که دست او را فشرد، به وی فرمود: به چه سبب دستانت این‌گونه سخت و زبر شده است؟ پاسخ داد: ای رسول خدا، بیل می‌زنم و طناب می‌کشم و خرج زندگی خانواده‌ام تامین می‌کنم. پس رسول خدا(ص) دست وی را بوسید و فرمود: این دستی است که هرگز آتش جهنم به آن نمی‌رسد».

 

در هر جامعه‌ای منفورترین افراد کسانی هستند که تنبل و ولنگار بوده، اهمیتی برای خود و خانواده قائل نیستند و بدتر از آن اشخاصی که سربار جامعه و دیگران هستند. دین اسلام چنین افرادی را که خانواده خود را رها کرده، دیگران هزینه آنان را تأمین می‌کنند به شدت مذمت می‌کند؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَی كَلَّهُ عَلَی النَّاسِ؛ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ یَعُولُ؛[11]
ملعون و نفرین شده است کسی که بار مسئولیت اهل و عیال خود را بر دوش دیگران قرار دهد؛ ملعون و نفرین شده است کسی که اهل و عیال خود را (به جهت تامین نکردن معاش آنها و سربار کردن آنها به دیگران) ضایع نماید».

اسلام برای ارتزاق افراد، آنان را تشویق به کار می‌کند و از کُنج‌نشینی و درخواست روزی از طریق دعا و ذکر را نهی کرده است. مردی از امام علی(علیه‌السلام) خواست که برای وی از خداوند روزیِ در عین رفاه را طلب کند. امام فرمود: برایت دعا نمی‌کنم؛ همان‌گونه که خداوند فرمان داده، در پی روزی برآ. و فرمود: مسلمان را سزاوار نیست که روزی بخواهد، مگر آن که گرمای آفتاب بر وی بتابد.[12]

امام صادق علیه السلام فرمود: «به دنبال روزی حلال رفتن را رها نکن؛ زیرا این در تقویت دینت مؤثر است.[13]

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
زمانی که آیه دوم و سوم سوره طلاق ـ که می‌فرماید: «هر کس تقوا پیشه کند خداوند برای او محل خروج (از بن‌ بست‌ها و تنگناها) قرار می‌دهد و روزی او را از جایی می‌رساند که خودش حساب نمی‌کرد» ـ نازل شد، برخی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله کسب و کار خود را تعطیل کرده، درب مغازه‌های خود را بستند (تا از راه عبادت کردن به روزی خداوند دست یابند).
این جریان به گوش پیامبر صلی الله رسید، پیامبر آن‌ها را صدا زد و فرمود: این چه کاری بود که کردید (یعنی چرا کسب و کارتان را تعطیل کردید)؟ گفتند:
یا رسول الله (با این آیه شریفه) خداوند متعال روزی ما را متکفل شده است و به همین خاطر ما به عبادت رو آوردیم.
حضرت فرمود: همانا هر کس این کار را بکند (کار را تعطیل کرده، فقط به عبادت بپردازد) خداوند متعال این آیه را در حق او اجابت نخواهد مرد؛ بر شماست که کار کنید، کار کردن واجب بعد از واجب است.[14]

در مورد رابطه رزاقیت خدای متعال و کسب و کار، پنج دیدگاه وجود دارد که رسول گرامی اسلام ضمن حدیثی مفصل آن دیدگاه‌ها را بیان فرموده، اعلام می‌دارد که چهار دیدگاه اول باطل است و تنها دیدگاه پنجم صحیح می‌باشد:
النّاسُ عَلی خَمسِ مَراتِبَ؛
دیدگاه اول: ومِنهُم مَن یرى أنَّ الرِّزقَ مِنَ الكَسبِ لا مِنَ اللهِ «فَهُوَ كافِرٌ»؛
دیدگاه آن‌ها این است که رزق، فقط از طریق کسب و کار بدست می‌آید نه از سوی خداوند؛ هر کس این دیدگاه را داشته باشد کافر است.
دیدگاه دوم: ومِنهُم مَن یرى أنَّ الرِّزقَ مِنَ اللهِ ومِنَ الکَسبِ «فَهُوَ مُشرِکٌ»؛
از نظر این‌ها رزق و روزی به طور مشترک از طریق خدوند متعال و کسب و کار کردن فراهم می‌شود؛ هر کس این دیدگاه را داشته باشد مشرک است.
دیدگاه سوم: ومِنهُم مَن یرى أنَّ الرِّزقَ مِنَ اللهِ و أنَّ الكَسبَ سَبَبٌ، فَلا یدری یعطیهِ أم لا، «فَهُوَ مُنافِقٌ شاكٌّ»؛
مطابق این دیدگاه، رزق و روزی را از سوی خدای متعال است و کار کردن فقط وسیله و سبب به دست آوردن آن رزق و روزی خدادای است.
این دیدگاه در مرحله اعتقادی صحیح است اما مشکلی که این گروه دارند این است که تردید دارند اگر کسب و کار کنند آیا خدای متعال آن روزی مقدار را به آن‌ها می‌دهد یا نه؟‌ حضرت فرمودند هر کس این دیدگاه را داشته باشد منافق شک کننده در عهد خدای متعال است.
دیدگاه چهارم: ومِنهُم مَن یرى أنَّ الرِّزقَ مِنَ اللهِ و أنَّ الكَسبَ سَبَبٌ، فَلا یؤَدّی حَقَّهُ ویعصِی اللهَ مِن أجلِ الكَسبِ، «فَهُوَ فاسِقٌ»؛
دیدگاه این گروه هم مانند گروه سوم در مرحله اعتقادی صحیح است و آن اینکه رزق و روزی را خداوند می‌دهد و فعالیت اقتصادی فقط سبب و وسیله رسیدن به روزی خدا می‌باشد اما مشکل این گروه این است که در مرحله عمل، واجبات کسب و کار را رعایت نمی‌کند و در فعالیت اقتصادی معصیت می‌کنند. رسول گرامی اسلام این گروه را «فاسق» نامیدند.
دیدگاه پنجم: ومِنهُم مَن یرى أنَّ الرِّزقَ مِنَ اللهِ ویرَى الكَسبَ سَبَباً، ویؤَدّی حَقَّهُ ولا یعصِی اللهَ لِأَجلِ الكَسبِ، «فَهُوَ مُؤمِنٌ مُخَلِّصٌ طُعمَهُ».
گروه پنجم دیدگاهشان در مرحله اعتقادی همانند گروه سوم و چهارم هستند که رزق و روزی فقط از خدای متعال است و فعالیت اقتصادی، وسیله و سبب کسب آن روزی است اما تفاوتشان با آن دو گروه در این است که نه تردیدی در عهد خدای متعال دارند و نه در کسب و کارشان خدای متعال را معصیت می‌کنند بلکه واجبات کسب و کار را در عمل نیز رعایت می‌کنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله این گروه از انسان‌های را «مومن» دانستند که آنچه به دست می‌آورند خالص است.[15]

۱- چرا اگر شغل انسان هر چه به محل زندگی او نزدیک‌تر باشد پسندیده‌تر است؟
۲- به چه دلیل نباید به دنبال روزی حلال رفتن را رها کرد؟
۳- پنج دیدگاه که در مورد رابطه رزاقیت خدای متعال و کسب و کار وجود دارد را بیان کنید. کدام دیدگاه درست است؟

 

[1]. کافی، ج ۵، ص ۷۶.
[2]. وسائل‌الشیعه، ج ۱۷، ص ۷۷.
[3]. من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۶۳.
[4]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۴.
[5]. جامع‌الأخبار، ص ۱۳۹.
[6]. جامع‌الأخبار، ص ۱۳۹.
[7]. همان.
[8]. همان.
[9]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۳.
[10]. اسدالغابه، ج ۲، ص ۲۶۹.
[11]. کافی، ج ۴، ص ۱۲.
[12]. دعائم الأسلام، ج ۲، ص ۱۴.
[13]. بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۱۲۸ و ۱۳۷.
[14]. وسائل الشیعه ج ۱۲ / ص ۱۵: «إن قوما من الصحابه‌ی لما نزل «وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یَحْتَسِبُ» أغفلوا الأبواب و أقبلوا علی العباده و قالوا قد کفینا؛ فبلغ ذلک النبی ص فأرسل إلیهم فقال ما حملکم علی ما صنعتم فقالوا یا رسول الله تکفل الله بنا بأرزاقنا فأقبلنا علی العباده فقال علیه السلام إنه من فعل ذلک لم یستجب الله له علیکم بالطلب طلب الحلال فریضه‌ی بعد الفریضة».
[15]. حکمت نامه پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله، ج ۱۳/ ص ۱۳۸.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی