آثار کسب حرام

همانطور که در فصل قبل گفته شد مطابق آیات قرآن کریم، خداوند متعال برای تمام مخلوقات «روزی حلال» مقدّر فرموده است و اگر انسان عجله نکند و قناعت و صبر داشته باشد و از سوی دیگر با عقل و تدبیر به فعالیت اقتصادی حلال بپردازد، تمام رزق مقدرش به او خواهد رسید. کسانی که از کسب حرام پرهیز نمی‌کنند، خیال می‌کنند اگر از مال حرام صرف نظر کنند، کمبودی در معاششان پدید می‌آید و سخت محتاج و گرفتار می‌شوند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر حجة الوداع در مسجد الحرام، به مسلمانان فرمود: «بدانید که جبرئیل به من الهام کرد هیچ کس نمی‌میرد، مگر وقتی که تمام روزی مقدّرش به او رسیده باشد. پس، از خدا بترسید و در طلب روزی حریص نباشید و دیر رسیدن رزق حلالتان شما را وادار نکند که عجله کنید و رزق خود را از راه حرام بخواهید. خداوند رزق حلال را بین مخلوقاتش تقسیم کرده و روزی حرام را قسمت نکرده است... کسی که پرده عفّت خود را بدرد و شتاب کند و آن را از طریق حرام کسب کند، از رزق حلال و مقدّرش محروم می‌شود و به آنچه کسب کرده، در قیامت مؤاخذه خواهد شد؛ چنان که خداوند در قرآن مجید از کسب حرام نهی فرمود:
«... وَلا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیب»؛[1]
«مال پاکیزه را به خبیث تبدیل نکنید».
پیامبر گرامی اسلام در تفسیر این آیه که در نهی از خوردن مال یتیم است، چنین می‌فرماید:‌ یعنی پیش از آنکه روزی مقدر و حلالتان برسد، به سوی روزی حرام شتاب نکنید.[2]
همچنین روزی حضرت علی علیه السلام نزدیک درب مسجد از استر پیاده شد و آن را به شخصی سپرد و وارد مسجد شد. آن شخص لجام استر را بیرون آورد و فرار کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در حالی که دو درهم را در دست داشت تا مزد سارق لجام را بدهد، از مسجد خارج شد. دید مرکب بدون لجام است. حضرت بر استر سوار شد و دو درهم را به غلامش داد تا برای آن مرکب لجامی بخرد. غلام به بازار آمد و همان لجام را در دست یک نفر دید. معلوم شد که دزد آن را به دو درهم به آن شخص فروخته و رفته است. غلام این مطلب را به آن حضرت گزارش داد.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
«إِنّ العَبْدَ لَیحْرِمُ نَفْسَهَ الرّزقَ الحَلالَ بِتَركِ الصَّبْرِ وَ لا یزدادُ عَلى ما قُدِّرَ لَهُ؛[3]
همانا بنده به سبب صبر نکردن و شتاب زدگی رزق حلال را بر خود حرام می‌کند؛ در حالی که بیش از آنچه مقدّرش بوده، به دست نمی‌آورد».

هر مالی که انسان از راه نامشروع و حرام کسب کند، علاوه بر اینکه معصیت پروردگار را نموده، دارای عقوبت‌های اخروی است، در دنیا نیز موجب گرفتاری‌های جبران ناپذیر خواهد شد. برخی آثار زیان‌بار کسب حرام بدین شرح است:

امام موسی کاظم علیه السلام به شخصی به نام داوود، چنین فرمود:
«یا داوود! اِنّ الْحَرَامَ لا یَنْمِی وَاِنْ نَمَی لا یُبَارَکُ لَهُ فِیهِ وَمَا اَنْفَقَهُ لَمْ یُوجَر عَلَیْهِ وَمَا خَلّفَهُ کَانَ زَادَهُ اِلَی النّارِ؛[4]
مال حرام زیاد نمی‌شود، اگر هم زیاد شود برکت ندارد و آنچه از مال حرام انفاق شود، پاداش ندارد و آنچه را هم باقی بگذارد برای رفتن او به جهنم، خرج خواهد شد».

خوردن مال حرام مانع قبولی عبادات است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «هر شب در بیت المقدس فرشته‌ای فریاد می‌زد: هر کس مال حرامی بخورد، خداوند هیچ عمل واجب یا مستحبی از او را نمی‌پذیرد»[5].
سلیمان بن خالد می‌گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند پرسیدم:
«وَ قَدِمْنا إِلَى‌ مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُوراً»؛[6]
«و ما به سراغ اعمالی که انجام داده‌اند، می‌رویم و همه را همچون ذرّات غبار پراکنده در هوا قرار می‌دهیم».
حضرت فرمود: آگاه باش، به خدا قسم هر چند اعمال این‌ها مفیدتر و درخشنده‌تر از پارچه‌های سفید مصری باشد، از آن‌ها پذیرفته نمی‌شود؛ زیرا ایشان از حرام خواری پرهیز نمی‌کنند.[7]
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«اَلعِبادَةُ مَعَ أكلِ الحَرام كَالْبِناء عَلَى الرّمْلِ؛[8]
عبادت کردن با حرام خواری، مانند بنا کردن ساختمان روی زمین ریگ‌زار است».
در روایت دیگری می‌فرماید؛
«اَلعِبادَةُ مَعَ اَكلَ الحرامِ كَالبِناءِ عَلَى الماء؛
یعنی چنان که بنا بدون زیرسازی محکم، خراب و نابود می‌شود و صاحبش بهره‌ای از آن نمی‌برد، عبادت کسی که از حرام پرهیز نمی‌کند هم فایده‌ای برایش ندارد.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: هر گاه کسی مالی از غیر راه حلال به دست آورد و با آن به حج مشرّف شود، چون گوید «لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْکَ»، خطاب می‌رسد: «لا لّبَّیْکَ لا سَعْدَیُکَ؛ تو نیامدی و رستگار نشدی»؛ یعنی حج تو با مال حرام قبول نمی‌شود.[9]
و نیز فرمود: «هر کس مالی را از راه حرام کسب کند، اگر آن را صدقه بدهد، از او پذیرفته نمی‌شود، اگر آن را باقی بگذارد (و بمیرد)، توشه دوزخش می‌شود».[10]

در حدیث قدسی خدای متعال می‌فرماید:
«فَمِنْكَ الدُّعَاءُ وَ عَلَی الْإجَابَةُ فَلا تَحْجِبُ عَنِّی دَعْوَةٌ إلَّا دَعْوَةَ آكِلِ الْحَرَامِ؛[11]
بنده من! تو دعا کن؛ من اجابت می‌کنم. بدان که تمام دعاها به پیشگاه اجابت من می‌رسد؛ مگر دعای کسی که مال حرام می‌خورد».
شخصی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: دوست دارم دعایم مستجاب شود. حضرت فرمود:

«طَهّرْ مَأكَلَكَ وَ لا تُدْخِلْ بَطْنَكَ الْحَرَامَ؛
خوراک خودت را پاک گردان و از حرام خواری دعا کن».[12]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

«مَنْ أَكَلَ لُقْمَةَ حَرَامٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلاَةٌ أَرْبَعِینَ لَیلَةً؛ وَ لَمْ تُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ كُلُّ لَحْمٍ ینْبِتُهُ اَلْحَرَامُ فَالنَّارُ أَوْلَى بِهِ؛
نماز کسی که لقمه‌اش حرام است تا چهل روز از ارزش چندانی برخوردار نیست و تا چهل روز دعای او مستجاب نمی‌گردد و هر مقدار از بدن که پرورش یافته لقمه حرام باشد سزاوار آتش و سوختن است».[13]

خوراکی که انسان تناول می‌کند، اگر پلید و حرام باشد، قلب را تیره می‌سازد. در این صورت دیگر از او امید خیری نیست و پند و اندرز در او اثر نمی‌کنند و سخت‌ترین مناظر رقّت بار او را متأثر نمی‌کنند.
امام حسین علیه السلام به لشکریان عمر سعد فرمود: «از اینکه شما نافرمانی‌ام می‌کنید، و به سخن من گوش فرا نمی‌دهید، این است که شکم‌هایتان از حرام پر شده و بر دل‌هایتان مهر خورده است و دیگر حق را نمی‌پذیرید. وای بر شما! آیا انصاف نمی‌دهید؟ آیا گوش فرا نمی‌دهید؟».[14]

نطفه‌ای که از آن فرزندان به وجود می‌آیند، از غذایی که پدر و مادر تناول می‌کنند، تولید می‌شود و در صورت نامشروع بودن «درآمد»، شیطان در به وجود آمدن این فرزندان مشارکت می‌کند و گرایش این فرزندان به گناه بیشتر می‌شود و تربیت آن‌ها سخت‌تر و تکامل اخلاقی‌شان با مشکلات زیادتری روبه‌رو خواهد شد. لقمه حرام، چنان در جان و روان یک طفل اثر می‌گذارد که نمی‌تواند به آسانی از افاضات نورانی حق تعالی کسب نور کند و به سعادت راه یابد.
خداوند می‌فرماید:
«اذْهَبْ فَمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُكُمْ جَزَاءً مَوْفُورًا... وَ شارِکْهُمْ فِی الأمْوَالِ وَ الأوْلادِ...»؛[15]

(ای شیطان) برو! هر کس از آنان که از تو تبعیّت کند، جهنّم کیفر شماست؛ کیفری فراوان...، و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوی...».
بر اساس روایات، شرکت شیطان در فرزندان آن است که نطفه فرزندان از مال حرام منعقد شده باشد.[16]
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال بهشت را برای کسی که بسیار ناسزا می‌گوید و باکی ندارد از اینکه هر حرف (زشتی) بگوید یا بشنود، حرام کرده است. اگر پی‌جویی کنید، چنین فردی را زنازاده یا کسی که (به سبب حرام خواری) شیطان در انعقاد نطفه‌اش شرکت داشته، خواهید یافت. سؤال شد آیا شیطان در این گونه موارد شرکت داشته، خواهید یافت. سؤال شد آیا شیطان در این گونه موارد شرکت دارد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا این سخن خداوند را نخوانده‌ای که فرمود:

«وَ شَارِکْهُمْ فِی الأمْوَالِ وَ الأوْلادِ...».[17]
امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که میل به زنا و خوردن مال حرام دارد، شیطان در نطفه‌اش شرکت داشته است».[18]
امام صادق علیه السلام فرمود:
«کَسْبُ الحَرامِ یُبینُ فی الذّرّیة؛[19]

درآمد حرام در فرزندان اثر (نامطلوب) می‌گذارد (و هدایت آن‌ها را دچار مشکل می‌کند)».
از این آیات و روایات به خوبی استفاده می‌شود که اگر بخواهیم فرزندان سالم، متدیّن، خوش خلق و تربیت‌پذیر داشته باشیم، ابتدا باید منبع درآمد ما حلال باشد و لقمه‌ای حرام به خانه نیاوریم و حرام خواری نکنیم، سپس به تربیت و تعلیم آن‌ها همّت بگماریم.

لقمه حرام موجب می‌شود که در انسان زمینه برای پذیرش باطل فراهم شود، شریک بن عبدالله بن سنان فرزند انس نخعی کوفی، شریک بن عبدالله نخعی – از فقهای معروف قرن دوم هجری ـ به علم و تقوا معروف بود. مهدی بن منصور، خلیفه عباسی علاقه فراوان داشت که منصب «قضاوت» را به او واگذار کند ولی «شریک بن عبدالله» برای آن که خود را دستگاه ظلم دور نگه دارد، زیر بار نمی‌رفت. خلیفه همچنین علاقه‌مند بود که شریک را معلّم خصوصی فرزندان خود قرار دهد تا به آن‌ها علم حدیث بیاموزد. اما شریک این کار را نیز قبول نمی‌کرد به زندگی آزاد و فقیرانه‌ای که داشت، قانع بود.
روزی خلیفه او را طلبید و به او گفت: «باید امروز یکی از این سه کار را قبول کنی: یا عهده‌دار منصب قضا بشوی، یا کار تعلیم و تربیت فرزندان مرا قبول کنی، یا آن که همین امروز ناهار با ما باشی و بر سر سفره ما بنشینی».
شریک با خود فکری کرد و گفت: حالا که اجبار است، البته از این سه کار، سومی آسانتر است.
خلیفه به آشپزخانه دستور داد که امروز لذیذترین غذاها را برای شریک بن عبدالله تهیه کن. غذاهای رنگارنگ از مغر استخوان آمیخته به نبات و عسل تهیه کردند و سر سفره آوردند. شریک که تا آن وقت همچون غذایی نخورده و ندیده بود، با اشتهای کامل خورد. یکی آهسته، بیخ گوش خلیفه گفت: به خدا قسم! دیگر این مرد روی رستگاری را نخواهد دید. طولی نکشید که دیدند شریک هم عهده‌دار تعلیم فرزندان خلیفه شد و هم منصب قضاوت را قبول کرد و برایش از بین‌المال مقرّری معین شد.
روزی با متصّدی پرداخت حقوق حرفش شد. متصّدی به او گفت: تو که گندم به ما نفروخته‌ای، این قدر سماجت می‌کنی! شریک گفت: چیزی از گندم بهتر به شما فروخته‌ام. من دین خود را فروخته‌ام![20]

۱- چرا برخی از کسب حرام پرهیز نمی‌کنند؟
۲- برخی آثار زیان‌بار کسب حرام را بیان کنید.
۳- چگونه می‌توانیم فرزندان سالم، متدیّن، خوش خلق و تربیت‌پذیر داشته باشیم؟

 

 

[1]. سوره نساء/۲.
[2]. بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۹۶ و ج۱۰۳، ص ۳۰.
[3]. شرح نهج‌البلاغه، ج ۳، ص ۱۶۰.
[4]. وسایل الشیعه، ج۱۲، ص ۵۳، ح۵.
[5]. همان، ص ۲۹۹؛ بحارالانوار، ج۱۰۰، ص ۱۴۱.
[6]. سوره فرقان/ ۲۳.
[7]. بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۰۵.
[8]. سفینة البحار، ج ۲، ص ۳۱۹.
[9]. کافی، ج۵، ص ۱۲۴.
[10]. بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۱ و ۱۳.
[11]. همان.
[12]. عدة الداعی، ص ۱۳۹.
[13]. سفینة البحار، ج ۱، ص ۱۰۲.
[14]. تحف العقول، ج۱/ ص ۲۴۰.
[15]. سوره اسراء/ آیه‌های ۶۳ و ۶۴.
[16]. تفسیر نمونه، ج ۱۲، ص ۲۰۸.
[17]. تفسیر نورالثقلین، ج ۳، ص ۱۸۲.
[18]. همان، ص ۱۸۳.
[19]. وسایل الشیعه، ج۱۷، ص ۸۲.
[20]. سفینة البحار، ج ۴، ص ۴۲۷.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی