وجوب تزکیه نفس

نامه شماره ۱

محضر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (دامت برکاته)
سلام علیکم
تقاضا دارم به سؤالات زیر پاسخ بفرمایید:
۱. با توجه به اینکه خداوند در سوره شمس، یازده قسم برای تزکیه نفس یاد کرده است، عدّه‌ای تزکیه و تهذیب نفس را واجب می‌دانند، آیا صحیح است؟

وجوب تزکیه نفس

تزکیه و تصفیه نفس، واجب است و برحسب آیه کریمه: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّیهَا؛[۱] هرکس تزکیه نفس کند، رستگار می‌باشد.
مسئله پاک‌سازی، تهذیب اخلاق، تصفیه، تحلیه، صفای روح و جلای قلب در برنامه‌های عبادی و اخلاقی و اعتقادی اسلام منظور شده است، و همه در صفای باطن و بُردن زنگار از قلب و تهذیب نفس و تنور ضمیر مؤثرند.
بخشی از تعالیم عالیه اسلام، تزکیه و تصفیه و بخشی هم تکمیل و تحلیه و بیشتر یا همه تعالیم دین مبین، متضمّن هر دو فایده تزکیه و تحلیه است.

صفای باطن در چیست؟

توبه، استغفار، تقوا، اجتناب از محرّمات، اهتمام در حلّیت غذا، پوشاک، مسکن، کسب، شغل و انجام عبادات و ریاضات شرعیه از نماز، دعا، ذکر خدا، روزه، حج، ادای زکات و سایر حقوق شرعیه و احسان به والدین، احترام معلم، صله رحم، کظم غیظ، یاد موت، زیارت مشاهد و قبور، عبرت گرفتن از حوادث روزگار، مجالست با نیکان و علما و بیشتر هدایت‌ها و ارشادات دینی که یا به عنوان واجب یا مستحب یا حرام یا مکروه عنوان شده است، همه اسباب صفای باطن، کمال نفس، تزکیه و تحلیه است، همه سیر و سلوک است و مخصوصاً اعتقادات صحیح معرفة الله، معرفت انبیاء، معرفت ائمه(ع) و سایر معارف که بر اساس توحید و ایمان به عالم غیب و جزا و پاداش و معاد استوار است.

به سوی روشنی باطن

در این خودسازی، انسان نقش اساسی و بنیادی دارد؛ انجام وظایف و تکالیف و عبادات و ترک گناه که ادامه یافت، روشنی باطن بیشتر و بیشتر می‌شود و سفر آنان الی الله و به سوی خدا شتاب می‌گیرد تا تمام قلب، روشن و منوّر گردد؛ و به عکس ارتکاب محرّمات، گناهان و ترک عمل به هدایت‌های دینی قلب را تاریک و سیاه و روح را آلوده و تباه می‌سازد.

معیار سیر و سلوک

 بنابراین، دین، همه‌اش سلوک و سیر الی الله و تهذیب و تصفیه و تحلیه و تکمیل است. این سیر و سلوک، عمل است که: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»؛موجب حیات طیّبه می‌گردد و با عمل، التزام، ایمان، تعهد، خلوص نیت و خلاصه، دو بال علم و عمل، انسان به این مقامات نایل می‌شود و در مشاهد عالیه، حضور می‌یابد.

عرفان ساختگی

پیر، مرشد، قطب و تلقینِ ذکر از این و آن غیر از قرآن و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نمی‌خواهد و نباید به اسم سیر و سلوک، افرادی دین را به شریعت و طریقت تجزیه نمایند و گروه‌بندی کنند و حتی علما را به این عناوین تقسیم‌بندی کرد و برنامه‌هایی را که اصالت اسلامی ندارند، عنوان نمایند.

حقیقت سیر و سلوک

سیر و سلوک همه کتاب‌های مثل مصباح المتهجّد شیخ طوسی، انجام فرایض، نوافل، امر به معروف و نهی از منکر و سعی در اعلای کلمه اسلام و عزّت مسلمین و قضای حوایج مؤمنین و انتظار واقعی فرج، به ظهور حضرت مهدی، ـ ارواح العالمین له الفداء ـ است.
خدای متعال همگان را به دین خود، در راه راست ـ که اسلام است ـ هدایت فرماید.
۲. گاهی گفته می‌شود اگر کسی می‌خواهد به کمالات معنوی برسد باید ادعیه و اذکار را مانند دارو بداند و آن را زیر نظر طبیب روحانی و مجتهد مصرف کند؛ زیرا ادعیه ما دارای مراتب روحی است، آیا صحیح است؟

سیر و سلوک تنها در عمل به دستورات شرع و معصومین(ع)

در این جهت، همین مقدار که ادعیه و اذکار را از کتاب‌های معتبر مثل کتاب‌های علامه مجلسی و کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی و مفاتیح الجنان بخواند کافی است و نیز نظر شخص خاص و اجازه، لازم نیست؛ بلکه بعضی برنامه‌هایی به این عناوین ـ که باید با اجازه باشد و صوفیه و بعضی دیگر عنوان کرده و می‌کنند ـ بی‌اصل و بعضی صورت‌های آن بدعت و حرام است؛ غرض این است که برنامه‌های دعا و عبادت و همه وظایف از شرع و از حضرات معصومین(ع)، رسیده باشد و شخص از اختراعات اشخاص تقلید ننماید.
قم / لطف الله صافی

پی نوشت ها

[1]. شمس، ۹. «به راستی هرکس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شد».
[2]. نحل، ۹۷. «هرکس از مرد یا زن، که کار نیک کند و مؤمن باشد، به زندگانی پاک و پسندیده‌ای زنده‌اش می‌داریم و به بهتر از آنچه کرده‌اند پاداششان را می‌پردازیم».

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت