حضرت علی(ع) قبل از بعثت پیامبر(ص)

تاریخ اسلام: زندگی حضرت امیرالمؤمنین(ع)

مقدمه:

در درس‏های گذشته که تاریخ اسلام را پی می‏گرفتیم، زندگی سراسر افتخار ابرمرد بشریّت، اشرف مخلوقات حضرت محمّد ابن عبدالله(ص) پیامبر گرامی اسلام را به‏اختصار بیان کردیم و برگ‏هایی از کتاب زرّین تاریخ انسان را در ضمن نکته‏چینی از زندگانی آن حضرت، به‏خوانندگان گرامی عرضه داشتیم.
این در دنباله‏ی بحث با بازگویی فرازهایی از کتاب زندگی پرفضیلت اوّلین جانشین پیامبر(ص) و کسی که در قرآن کریم جان رسول‏الله(ص) و در فرمایشات پیامبر(ص) برادر و وزیر آن حضرت معرفی شده، یعنی حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‏پردازیم.
البتّه بخشی از آن فرازها و نکاتی چند از کتاب فضل آن حضرت را ضمن بازگویی زندگانی پیامبر(ص) عرضه کرده‏ایم، در این قسمت به‌‏گوشه‌‏های دیگری از حیات پر خیروبرکت آن بزرگ بزرگان، توجه می‏کنیم.
شخصیّتی که مورد بحث ماست انسان عظیم ‏القدری است که به‏فرموده‏ی خودش همیشه مظلوم بوده و هست و گزافه نیست که در مقام انصاف او را مظلوم‏ترین مظلومان تاریخ بدانیم، زیرا او همیشه از دید بشریّت و از نظر شناخت انسان‏ها یا در پشت پرده‏ی اوهام بوده یا اسیر بیدادگری‏های ناجوانمردان ددمنش، یا گرفتار جهل کوتاه‏فکرانی که در پنداشت غلط خود، پرواز به‏اوج فضیلت او را در مخیّله‏ی خود می‏پرورانده‏اند و یا اگر گوشه و کنار آگاهانی چند از انسان‏های ممتاز، قطره‏ای از اقیانوس بیکران معارفش نوشیده و دل و جان خویش را به‏عطر جان‏بخش نسیم کویش جلا بخشیده‏اند از ترس دشمنان و از روی تقیّه لب فرو بستند و خاموش مردند و بالاخره بنابه‏گفته‏ی بزرگی که می‏گوید دشمنانش از حسد مناقبش را نادیده گرفتند و دوستانش از ترس نگفتند اما با این وصف، فضائلش شرق و غرب عالم را فرا گرفته است.
آری او از جمله شخصیّت‏های بزرگی است که موضع‏گیری‏های دیگران درباره‏اش متفاوت بلکه گاهی کاملاً متضاد است، دوستانی دارد که در راه او سرازپا نمی‏شناسند و با تمام وجود هستی خویش را فدای او می‏کنند و به‏پاس دوستی او بدترین شماتت‏ها و سخت‏ترین شکنجه‏ها را به‏جان پذیرا می‏شوند و متقابلاً دشمنانی دارد لجوج و کینه‏تور که به‏هیچ وجه حاضر نمی‏شوند از دشمنی دست بردارند و راه صلح و صفا را پیش گیرند.
این خصوصیّت که داوری افراد بشر درباره‏ی فردی بدین گونه متضاد و نامناسب باشد خاصیّت شخصیّت‏های بزرگ عالم بشریّت است اما در میان همه‏ی بزرگان هیچ کس به‏اندازه‏ی حضرت علی(ع) مورد داوری‏های ضدّونقیض واقع نشده و در صحنه‏ی جذب و دفع محلّ توجه دو قطب مخالف قرار نگرفته است.
گروهی به‏جهت کمی ظرفیّت و کوتاهی فکر، از شدّت علاقه به‏او ایشان را تا مقام الوهیّت و خدایی بالا برده و کرامت‏هایی را که در طول زندگی آن حضرت ظاهر شده گواهی خدایی او گرفته‏اند، این گروه متأسّفانه نام مقدّس «علوی» را برخود نهاده و هم‏اکنون عدّه‏ای از این رویه پیروی می‏کنند. در برابر این گروه، از نخستین روزهای خلافت حکومت ظاهری امام(ع) دسته‏ای دشمنی او را به‏دل گرفتند و پس از مدّتی به‏صورت گروه‏هایی به‏نام «خوارج» و «نواصب» درآمدند. خود آن حضرت از ظهور این دو گروه منحرف در زمان حکومت خود کاملاً آگاه بود و در یکی از سخنان خود چنین فرمود:
«هَلَکَ فیَّ اِثنان مُحِبٌّ غال وَ مُبغِضٌ قال»
«دو گروه در راه من هلاک می‏شوند، گروهی که درباره‏ی من غلوّ می‏کنند (و مرا از آنچه هستم زیادتر می‏پندارند) و گروهی که با من دشمنی می‏ورزند.»
ما برآنیم تا از زندگانی سراسر افتخار این رادمرد بشریّت که نام مقدّسش، تاریخ انسانیّت را از اول تا به‏آخر زینت بخشیده و عارفان و آگاهان و خوبان بشر کوشیده‏اند  به‏شکلی و به‏گونه‏ای به‏ساحت پاکش عرض ادب کنند، چند برگی جمع‏آوری کرده و دل و جان مشتاقان را صفا و جلا بخشیم.
و پیش از آن که در این زمینه قدمی برداریم به‏نوشته‏ای پرارزش و کتابی سودمند تألیف علاّّمه بزرگوار حضرت آیت‏الله سبحانی برخوردیم به‏نام «فروغ ولایت» که از هرجهت حقّ مطلب را دراین زمینه ادا کرده است امّا چون روش ما در این جزوات گزیده‏گویی و زبده‏نویسی است برآن شدیم تا خلاصه‏ای از بخش‏های مختلف این کتاب را در این جزوه به‏نظر خوانندگان گرامی برسانیم.

زندگانی حضرت علی(ع) قبل از بعثت پیامبر(ص)

از نظر روان‏شناسان شخصیّت هرفردی متشکّل از سه عامل مهم است که هریک در انعقاد و تکوین شخصیّت او تأثیر بسزایی دارد و آن سه عامل عبارت است از:
1ـ وراثت
2ـ آموزش و پرورش
3ـ محیط زندگی
صفات خوب و بد آدمی و روحیّات عالی و پست او به‏وسیله‏ی این سه عامل پی‏ریزی می‏شود و رشد و نموّ می‏کند. با توجّه به‏این نکته می‏بایست شخصیّت حضرت علی(ع) را از این سه بُعد ملاحظه نمود.
اما بُعد وراثت، آن حضرت فرزند ابوطالب است، ابوطالب بزرگ مکّه و رییس بنی‏هاشم بود. ابوطالب مجسّمه‏ای از سماحت و بخشش، عطوفت و مهر، جانبازی و فداکاری در راه آیین توحید بود.
از آن روز که عبدالمطلب جدّ پیامبر(ص) درگذشت، ابوطالب فرزند برادرش یعنی «محمّد(ص)» را که هشت سال بیشتر از عمر مبارکش نگذشته بود تا چهل و دو سال بعد تحت حمایت خود قرار داد و حفاظت از پیامبر(ص) را در سفر و حضر برعهده گرفت و با عشق و علاقه‏ی  بی‏نظیری در راه هدف مقدّس پیامبر(ص) ‏که گسترش یکتاپرستی بود جانبازی و فداکاری کرد.
دلایل ایمان ابوطالب به‏آیین برادرزاده‏ی خود به‏قدری زیاد است که توجّه محقّقان بی‏نظر را به‏خود جلب کرده است. متأسفانه گروهی از روی تعصّب بی‏جا در این مورد توقف کرده و نسبت به‏ایمان او سکوت کرده و گروه دیگر جسارت را بالاتر برده او را یک فرد غیرمؤمن معرّفی کرده‏اند، درباره‏ی شخصیّت ابوطالب و ایمان او به‏همین مقدار بسنده می‏کنیم وگرنه شرح فداکاری‏های ایشان و خدماتی که به‏اسلام و مسلمین و شخص پیامبر(ص) ‏داشته است بدون تردید یک کتاب بزرگ خواهد شد.
امّا از سوی مادر، مادر حضرت علی(ع) ‏فاطمه دختر اسد، فرزند هاشم است. وی از نخستین زنانی است که به‏پیامبر(ص) ‏ایمان آورد و پیش از بعثت از آیین ابراهیم(ع) پیروی می‏کرد، او همان زن پاکدامنی است که به هنگام شدّت یافتن درد زایمان، راه مسجدالحرام را پیش گرفت و خود را به‏دیوار کعبه نزدیک ساخته چنین گفت:
خداوندا به‏تو و پیامبران و کتاب‏هایی که از طرف تو نازل شده‏اند و نیز سخن جدّم ابراهیم(ع)، سازنده‏ی این خانه ایمان راسخ دارم، پروردگارا به‏پاس احترام کسی که این خانه را ساخت و به‏حقّ کودکی که در رحم من است تولّد این کودک را بر من آسان فرما.
لحظاتی بیش نگذشت که فاطمه ‏به صورت خارق‏العاده وارد خانه شد و در آنجا وضع حمل کرد[1]. این فضیلت بزرگ را تمام محدّثان و تاریخ‏نویسان شیعه و دانشمندان علم انساب در کتاب‏های خود نقل کرده‏اند. در میان دانشمندان اهل سنّت نیز گروه زیادی به‏این حقیقت تصریح کرده و آن را یک فضیلت بی‏نظیر خوانده‏اند. حاکم نیشابوری می‏گوید: «ولادت علی(ع) در داخل کعبه به‏طور تواتر به‏ما رسیده است.»[2]
آلوسی بغدادی صاحب تفسیر معروف می‏گوید: «تولد علی(ع) در کعبه در میان ملل جهان مشهور و معروف است و تاکنون کسی به‏این فضیلت دست نیافته است.»[3]

آموزش و پرورش حضرت علی(ع)

حسّاس‏ترین دوران زندگانی امام(ع) از هنگام ولادت تا سنّ ده سالگی آن حضرت است، این بخش از عمر برای هر انسانی از لحظه‏های حسّاس و ارزنده‏ی زندگی او شمرده می‏شود، شخصیّت کودک در این سنّ همچون برگ سفیدی آماده‏ی پذیرش هر شکل است که برآن نقش می‏شود و حضرت علی(ع) در این بخش از زندگی کاملاً تحت تربیت و مراقبت کامل رسول خدا(ص) ‏بوده، هنگامی که فاطمه بنت اسد نوزاد خود را خدمت پیامبر(ص) ‏آورد با علاقه شدید آن حضرت نسبت به‏کودک روبه‏رو شد، و پیامبر(ص) ‏از او خواستند که گهواره حضرت علی(ع) را در کنار رختخواب آن حضرت قرار دهد. رسول خدا(ص) ‏که در آن هنگام سی سال سنّ مبارکشان می‏گذشت، نه تنها موقع خواب، گهواره حضرت علی(ع) را حرکت می‏دادند، بلکه در مواقعی از روز بدن او را می‏شست و شیر در کام او می‏ریخت، و در موقع بیداری با او با کمال ملاطفت سخن می‏گفت، گاهی او را به‏سینه می‏فشرد و می‏فرمود: این کودک برادر من است و در آینده ولیّ و یاور و وصیّ و همسر دختر من خواهد بود.
به سبب علاقه‏ای که به‏حضرت علی(ع) داشت هیچگاه از او جدا نمی‏شد و هر موقع از مکّه برای عبادت به‏خارج شهر می‏رفت او را نیز همراه خود می‏برد.[4]
خود حضرت علی(ع) این شدّت اهتمام رسول خدا(ص) ‏در تربیت خودش را این گونه بیان می‏فرماید:
«وَ قَد عَلِمتُم مَوضِعی مِن رُسُولِ الله(ص)‏ بِالقَرابَۀِ القَریبَۀ وَالمَنزِلۀِ الخَصیصَۀ وَضَعَنَی فی حِجرَۀ وَاَنَا وَلَدٌ یَضُمُّنی اِلَی صِدره وَیَکنفی فی فِراشِه وَیُمِسُّنی جَسَدَه وَیُشِمّنی عَرَفَه وَ کانَ یَمضغُ الشَیَء ثُمَ یُلقمنیه»[5]
«شما ای یاران پیامبر از خویشاوندی نزدیک من با رسول خدا(ص) ‏و مقام و احترام مخصوصی که نزد آن حضرت داشتم که کاملاً آگاه هستید و می‏دانید که من در آغوش پُرمهر او بزرگ شده‏ام، هنگامی که نوزاد بودم (چون پدری مهربان) مرا بغل می‏کرد و در کنار بستر خود می‏خواباند و نوازشم می‏کرد و من بوی خوش او را استنشاق می‏کردم، او غذا را می‏جوید سپس در دهان من می‏گذاشت.»
ضمناً شرایط به‏گونه‏ای پیش آمد که زندگی حضرت علی(ع) از خانه‏ی پدر به‏خانه‏ی پیامبر(ص) ‏منتقل شد، زیرا به‏خاطر خشکسالی که در مکّه پیش آمده بود، و از طرفی عایله سنگین ابوطالب، بار سنگینی بر دوش او بود، پیامبر(ص) ‏ و عمویش عبّاس که آن روزها وضع مالی نسبتاً خوبی داشت با یکدیگر توافق کردند که هر کدام یکی از فرزندان ابوطالب را به‏خانه‏ی خود ببرند تا در روزهای قحطی گشایشی در کار ابوطالب باشد. بدین ترتیب، عبّاس، جعفر را و رسول خدا(ص) ‏حضرت علی(ع) را به‏خانه‏ی خود بردند.[6]
در این بخش از زندگی که امیرالمؤمنین(ع) کاملاً تحت تربیت و مراقبت کامل رسول خدا(ص) ‏قرار گرفتند فرصتی نصیب آن حضرت شد تا بتواند به‏عالی‏ترین مدارج کمال خود برسد، خود حضرت در این زمینه می‏فرماید:
«وَ لَقَد کُنتُ اَتَّبِعُهُ اِتِباعَ الفَصیلِ اَثَرَ اُمِّه یَرفَعُ لی کُلُّ یَومٍ مِن اَخلاقِهِ عَلَماً وَ یَأمُرُنی بِالاِقتِداءِ بِه»[7]
«من بسان بچّه شتری که به‏دنبال مادر خود می‏رود در پی پیامبر(ص) ‏می‏رفتم و او هر روز یکی از فضائل اخلاقی خود را نصب‏العین من می‏کرد و دستور می‏داد که از آن پیروی کنم.»
حتی در برنامه‏ای که پیامبر(ص) ‏داشت که هر سال یک ماه تمام را در غار حرا به ‏عبادت می‏پرداخت، او را نیز با خود می‏برد و در این مورد خود حضرت می‏فرماید:
«وَ لَقَد کَانَ یُجاوِرُ فی کُلِّ سَنَۀٍ بِحَراء فَاَراهُ وَلایَراهُ غَیری اَری نُورَالوَحیِ وَالرِّسالَۀ وَاَشُمُّ ریحَ النَّبُوَّۀ»[8]
«پیامبر(ص) ‏هر سال مدّتی را در کوه حرا به ‏عبادت می‏پرداخت و جز من کسی او را نمی‏دید و نور وحی و رسالت را که به‏سوی پیامبر(ص) ‏ متوجّه بود می‏دیدم و بوی نبوّت را از او استشمام می‏کردم.»
و به‏دنبال این جملات می‏فرماید: هنگام نزول وحی بر پیامبر(ص) ‏صدای ناله‏ای به‏گوش من رسید به‏رسول خدا(ص) ‏عرض کردم این ناله چیست؟ فرمود این ناله‏ی شیطان است و علّت ناله‏اش این است که پس از بعثت من از اینکه در روی زمین مورد پرستش واقع شود نومید شده و سپس پیامبر(ص) ‏به حضرت علی(ع) فرمودند:
«اَّنَکَ تَسَمعُ ما أسمَع وَتُری ما أُری، اِلّا اِنَّکَ لَستَ بِنَبیٍّ وَلکنَِّک لَوزَیر»
«تو آنچه را من می‏شنوم و می‏بینم می‏شنوی و می‏بینی، جز اینکه تو پیامبر نیستی بلکه وزیر و یاور من هستی».
بدین ترتیب دو عامل مهم تشکیل دهنده‏ی شخصیّت حضرت علی(ع) یعنی عامل آموزش و پرورش و عامل محیط زندگی تحت مراقبت دقیق حضرت پیامبر(ص) ‏به ضمیمه‏ی عامل وراثت مجموعاً شخصیّت ابرمرد عالم بشریّت حضرت علی(ع) را تشکیل داد.

خودآزمایی

1- چرا امام علی(ع) را مظلوم‏ترین مظلومان تاریخ می‌دانیم؟
2- سه عامل که از نظر روان‏شناسان در انعقاد و تکوین شخصیّت هرفردی تأثیر بسزایی دارد را نام ببرید.
3- به کدام دلایل زندگی حضرت علی(ع) از خانه‏‌ی پدر به‏ خانه‌‏ی پیامبر(ص) ‏منتقل شد؟

پی نوشت ها

[1]- کشف‏الغمّۀ ج 1 صفحه 90
[2]- المستدرک حاکم ج 3/483
[3]-  شرح قصیده‏ی عبدالباقی افندی / 15
[4]- کشف الغمّۀ ج 1/90
[5]- نهج‏البلاغه خطبه‏ی قاصعه
[6]- سیره ابن هشام ج 1/236
[7]- نهج‏البلاغه خطبه قاصعه
[8]- نهج البلاغه خطبه قاصعه

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

 آیت الله علی تهرانی