مراحل محاسبه نفس

پندهای  امام صادق  (ع)درس دوّم  | ۲

مراحل محاسبه

مسأله‌ی محاسبه‌ی نفس به قدرى مهم است كه برخى از علما در خصوص این موضوع كتاب‌هایى نوشته‌اند. در این باره آیات و روایات بسیارى داریم و بحث‌هاى فراوانى پیرامون آن انجام گرفته است. در كتاب‌هاى اخلاقى، دستورالعمل‌هایى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به این مهم بپردازند. براى محاسبه نفس سه یا چهار مرحله شمرده شده است:
اول مشارطه است؛ یعنى از اول صبح انسان با خودش شرط كند كه آن روز وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نیز بپرهیزد.
دوم مراقبه است؛ یعنى در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد كرده تخطّى نكند.
سوم محاسبه است، كه در آخر شب، به حساب كارهاى خود برسد؛ بررسى كند كه چه مقدار به وظایف خویش عمل كرده و چه مقدار كوتاهى داشته است.
مرحله چهارم كه برخى از علماى اخلاق آن را ذكر كرده‌اند معاتبه است؛ یعنى اگر انسان در محاسبه متوجه لغزش‌ها و اشتباهاتى در رفتارش شد، به جبران آنها خود را تنبیه كند؛ مثلاً خود را ملزم كند كه روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق كند یا قدرى قرآن تلاوت نماید یا كار خیر دیگرى انجام دهد تا جبران مافات شود.
در مسأله‌ی محاسبه آنچه بیش از همه اهمیت دارد نفس حساب كشیدن از خویش است، تا اگر كار خوبى انجام داده ‌بودیم، خدا را شكر كنیم و توفیق ادامه‌ی آن را بخواهیم و اگر قصور ورزیده بودیم، به فكر تدارك آن بیفتیم.

نكاتى در باب محاسبه

درباره محاسبه نفس، نكات مهم دیگرى نیز وجود دارد كه در این‌جا به برخى از آنها اشاره مى‌كنیم:

الف) اجتناب از گناه

انسان باید درباره‌ی گناه بیش‌تر بیندیشد كه اصلاً گناه یعنى چه؟ اعتقاد ما این است كه خداوند ما را آفریده و ضمن معرفى راه خوب و بد به ما، انتخاب هریك از آنها را در اختیار خود ما قرار داده است. هم‌چنین معتقدیم عالم دیگرى غیر از این دنیا نیز وجود دارد كه در آن به كارهایمان و انتخاب‌هایى كه در این دنیا كرده‌ایم رسیدگى مى‌شود و كیفر و پاداش مى‌بینیم. مقتضاى چنین اعتقادى این است كه از سرمایه‌ی عمرى كه در اختیار داریم به بهترین شكل استفاده كنیم. ما به این دنیا پا گذاشته‌ایم تا امتحان شویم، طى مراحلى خودسازى كنیم و به كمال برسیم تا در زندگى ابدى از نتایج آن بهره‌مند گردیم. بنابراین باید توجه داشته باشیم كه زندگانى این دنیا موقتى و در مقایسه با آخرت، نظیر زندگى جنینى نسبت به زندگى دنیوى است. همان‌گونه كه جنین فقط چند ماهى را در شكم مادر مى‌گذراند، آن هم براى این كه آماده‌ی زندگى این جهانى شود، ما هم در این برهه كوتاه زندگى دنیایى، براى زندگى ابدى آماده مى‌شویم، با این تفاوت كه رشد جنینى قهرى بود، ولى رشد این جهانى اختیارى است. علاوه بر آن، زندگى جنینى با زندگى دنیوى از حیث مدت قابل مقایسه است، ولى جهان آخرت به دلیل ابدى بودنش، به هیچ وجه، با زندگى محدود این جهانى قابل مقایسه نیست.
به هر صورت، آن‌گونه كه دین معرفى مى‌كند، این دنیا محل ابتلا و خودسازى است. باید خود را براى عالم دیگر مهیّا كنیم. اگر با این نگرش نگاه كنیم، مى‌بینیم در مقابل سرمایه‌اى كه از كف مى‌دهیم، چیزى به دست مى‌آوریم كه براى زندگى ابدیمان بسیار سودمند است و باید خدا را شكر كنیم؛ إنْ رَأى حَسَنَةً اسْتَزادَ مِنْها. اما اگر نگرشى غیر از این داشته باشیم یا دچار غفلت شویم، در مقابل صَرف سرمایه‌ی گران‌مایه، بدبختى اخروى براى خویش مهیّا ساخته‌ایم. پس باید به فكر جبران آن برآییم؛ إنْ رأى سَیِّئَةً استَغْفَرَ منها لِئَلاّ یُخْزى یَوْمَ القیامةِ. چقدر فرق است بین این‌كه كسى معامله‌اى بكند، و مشكلش فقط این باشد كه از آن سودى نبرد، اما در هر صورت سرمایه‌اش بر جاى باقى بماند، و این‌كه كسى در معامله سود كه نمى‌برد، ضرر هم مى‌كند و اصل سرمایه را از كف مى‌دهد. گناه كردن از همین سنخ معامله دوم است؛ یعنى از دست دادن سرمایه و خریدن زیان؛ از كف دادن عمر و سعادت اخروى و دچار عذاب ابدى گردیدن.

ب) توجه به كمّیت گناهان انجام شده

نكته دوم در مورد محاسبه نفس این است كه وقتى فهمیدیم گناه بسیار زشت است، باید ببینیم چقدر گناه كرده‌ایم و در صدد جبران آن برآییم. انسان باید به گناهان خود نزد خداوند اعتراف داشته باشد، نه آن كه آنها را انكار كند یا به فراموشى بسپارد. البته انسان نمى‌تواند مشخص كند كه دقیقاً هر روز از اول صبح تا شب، چند گناه كرده است (مثلاً چند غیبت كرده، چند دروغ گفته، چند تهمت زده و...) اما به هرحال باید دقت كنیم، ببینیم چقدر وقت ما صرف گناه شده است. این مسأله‌ی مهمى است كه بتوانیم به كمّیت گناهانمان بیندیشیم. این چنین است كه محاسبه در تكامل انسان اثر مى‌گذارد و موجب مى‌گردد هر روز زندگى او نسبت به گذشته بهتر شود.

ج) توجه به كیفیت گناهان انجام شده

نكته سوم توجه به كیفیت گناهان است. بعضى از گناهان به قدر هفتاد سال ارتكاب نوع دیگرى از گناه عظمت و اهمیت دارند، با آن كه ممكن است انجام آنها یك لحظه بیش‌تر طول نكشد. توجه به صغیره یا كبیره بودن گناه مهم است؛ مثلاً، درباره‌ی غیبت و اهمیت آن روایات متعددى وارد شده كه قبح بسیار آن را مى‌رساند. در این باره، به این نكته‌ی مهم نیز باید توجه داشت كه درست است برخى از گناهان صغیره‌اند و اهمیتشان از كبایر كم‌تر است، اما باید دانست كه كوچك شمردن گناهان صغیره، خود گناه كبیره به حساب مى‌آید و این از جمله دام‌هاى شیطان است كه انسان را به غفلت مى‌افكند.

د) انجام همه‌ی واجبات

نكته چهارم آن كه، باید مراقب باشیم همه واجباتمان را به جا آوریم. شاید ابتدا تصورمان این باشد كه ما نماز، روزه و وظایفى مانند آن را ترك نمى‌كنیم، پس كدام واجب را ترك كرده‌ایم؟ این همان دام شیطان است؛ زیرا بسیارى از تكالیف موردغفلت ما است. حتى آنان كه به طور دایم، با فقه، آیات قرآن و سخنان اهل بیت(ع) سر و كار دارند نیز از بسیارى واجبات غفلت مى‌كنند. نیكى به والدین، صله‌ی رحم، قضاى حاجت مؤمنى كه اظهار حاجت كرده و بسیارى دیگر، همه از جمله‌ی واجبات است كه ممكن است گاهى تا سال‌ها، ما به فكر انجام بسیارى از آنها نباشیم. اگر واجبات اجتماعى وسیاسى را هم ‌به آنها اضافه كنیم، مى‌بینیم تعدادشان بسیار بیش‌تر مى‌شود. امروز به بركت انقلاب، مردم ما به مسایل سیاسى و اجتماعى خود تا حد بسیارى توجه پیدا كرده‌اند، ولى زمانى بود كه از بسیارى از این وظایف غفلت داشتند؛ اگر چه هنوز هم عده‌اى هستند كه از این وظایف غافلند و آنها را جزو تكالیف خود به شمار نمى‌آورند. امر به معروف، نهى از منكر، ارشاد جاهل، مبارزه با ظلم، مبارزه با انحرافات عقیدتى، فكرى و دینى و... از اهم واجبات است كه كوتاهى در آنها گناه كبیره به حساب مى‌آید.
وقتى مى‌توانیم به خوبى به همه‌ی این وظایف عمل كنیم كه از قبل، براى فردایمان برنامه‌ریزى كرده، جدولى از تكالیف فراهم آورده باشیم تا بتوانیم بهتر به آنها عمل كنیم.

ﻫ) توجه به شروط صحت اعمال

نكته پنجم این است كه گاهى ما دل خوش مى‌كنیم كه تكالیفمان را انجام داده‌ایم، غافل از آن كه كارمان از ارزش واقعى بى‌بهره است و در حین یا پس از انجام عمل، آن را فاسد كرده‌ایم؛ مثلاً، وظیفه‌ی ما این است كه نماز بخوانیم. خوشحال هم هستیم از این‌كه نماز مى‌خوانیم، در جماعت هم شركت مى‌كنیم تا ثواب بیش‌ترى ببریم؛ اما توجه نمى‌كنیم كه آیا نمازمان درست و مورد قبول خداوند هست یا نه؛ آیا ریایى مرتكب نمى‌شویم؟ آیا شرایط حسن عمل را رعایت مى‌كنیم؟ پس از انجام كار، با عجب و غرور، نتیجه‌ی آن را از بین نمى‌بریم؟ یا اگر مثلاً انفاق مى‌كنیم آیا با منّت گذاردن، اجر كارمان را تباه نمى‌سازیم؟... بنابراین باید به شرایط صحت و قبولى اعمال نیز توجه كنیم.

خودآزمایی

1- مراحل محاسبه نفس را نام ببرید.
2- چگونه محاسبه نفس در تكامل انسان اثر مى‌گذارد؟

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی