سال دهم هجرت است و از جانب خدا به رسول گرامیش پیغام آمده است که: امسال مهمان ما خواهی بود. به همین مناسبت رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای آخرین بار وارد مکّه مکرّمه شدند و به دستور خدا و به منظور آموزش مناسک حجّ، برای اوّلین مرتبه و آخرین بار، حجّی را به جا آوردند که به «حجّة الوداع» شهرت یافت. یعنی آخرین حجّ پیغمبر صلّی الله علیه و آله.
تصوّر کنید اگر ما نیز در آن روزگار بودیم و می شنیدیم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله، رهسپار حجّی شده اند که دیگر تکراری برایش نخواهد بود، چه می کردیم؟ آیا سراسیمه خود را برای این حجّ تاریخی در رکاب رسول دو سرا آماده نمی ساختیم؟ همین انگیزه مهمّ و اساسی و همراه شدن با رسول اکرم صلّی الله علیه و آله در حجّ که تا کنون سابقه نداشت و آموختن اعمال حج، باعث شد که در مراسم حجّ آن سال، سرزمین وحی جمعیّت عظیمی از حجّاج را در خود ببیند که تا به آن روز سابقه نداشت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه خیل عظیم مردم که از اطراف و اکناف جهان اسلام به حریم امن الهی آمده بودند، مناسک حج را به جا آوردند تا این که به مِنا رسیدند. در منا آخرین سوره کاملی که یکجا بر پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله نازل شد، فرود آمد و آن سوره، سوره «نصر» بود.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ (1) وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً (2) فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً (3)
پس از نزول این سوره شریفه، رسول خدا صلّی الله علیه و آله اعلام داشتند: «نُعِيَتْ إِلَيَّ نَفْسِي بِأَنَّهَا مَقْبُوضَةٌ فِي هَذِهِ السَّنَةِ». نفسم به من خبر می دهد که در این سال قبض خواهد شد (از دنیا خواهم رفت). حال پس از اعلان رسمی نزدیک بودن رحلت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله، زمان آن فرا رسیده که جانشین آن حضرت در یک مراسم رسمی معرّفی شود. اگرچه که پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله در جلسات متعدّد و به مناسبت های گوناگون، ولایت و جانشینی امیر مؤمنان علی علیه السّلام را به دستور خدا اعلان نموده بودند، ولی این بار قرار بود در اجتماعی بی سابقه که متشکّل از انسان هائی از اقصی نقاط بلاد اسلامی بود، ولایت و رهبری علی علیه السّلام همراه با بیعت و میثاق به مردم اعلام گردد. لذا روز چهاردهم ذی الحجّه رسول اکرم صلّی الله علیه و آله به بلال دستور دادند تا بین مردم اعلان کند: «فردا کسی جز معلولان نباید باقی بماند و همه باید به سوی غدیر خم (که کمی قبل از محلّ جدا شدن کاروان ها بود) حرکت کنند.
روزی که پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله از مکّه به سمت غدیر خم حرکت کردند، جمعیّتی بالغ به 120 هزار نفر به سمت غدیر به راه افتادند. دوازده هزار نفر از یمن که به همراه علی علیه السّلام برای حج آمده بودند، برای حضور در مراسم غدیر با رسول خدا صلّی الله علیه و آله همراه شدند. پنج هزار نفر از اهل مکّه برای درک غدیر بار سفر بستند و با حضرت راهی غدیر شدند و جالب آن که اهمّیّت مراسم غدیر باعث شد که گروهی از مشرکین و کفّار نیز برای تماشای مراسم غدیر، راهی غدیر گردند. اواخر شب هیجدهم ذی الحجّه کاروان به نزدیکی غدیر خم رسید و آن جا بود که جبرئیل نازل شد و به حضرت رسالت عرضه داشت: یا رسول الله خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ» اى پيامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، كاملًا (به مردم) برسان! و اگر نكنى، رسالت او را انجام نداده اى! خداوند تو را از (خطرات احتمالى) مردم، نگاه مى دارد؛ و خداوند، جمعيّت كافران (لجوج) را هدايت نمى كند.(سوره مائده/آیه67) مفسّرین شیعه و سنّی ذیل این آیه شریفه معتقدند که آنچه را که رسول اکرم مأمور به ابلاغ آن بودند، ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السّلام بود. تا به آن روز تمام وظایف دینی را رسول خدا برای مردم بیان نموده بودند به جز مناسک حج که در حجّة الوداع آن را هم به مردم آموختند. با وجود این، آن قدر امر ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السّلام از درجه اهمّیّت بالائی برخوردار است که خدای متعال علاوه بر این که دستور به ابلاغ آن به جمعیّت 120 هزار نفری مردم می دهد، در ادامه، عدم تبلیغ این دستور را، مساوی با انجام ندادن امر رسالت می داند. یعنی روح دین و معیار قبولی تمام ارکان و اعمال دین، ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السّلام است که با نبود آن، چیزی از دین نزد خدای متعال پذیرفته نیست. لذا خدای متعال به حبیب خود این گونه می فرماید: «اگر (امر ولایت علی علیه السّلام را) ابلاغ نكنى، رسالت او را انجام نداده اى» تا اهمّیّت ولایت، نزد همگان روشن و عواقب سوء نپذیرفتن آن برای منکرین ولایت گوش زد گردد و در نتیجه، حجّت بر همگان تمام شود.
وقتی رسول اکرم صلّی الله علیه و آله به غدیر خم رسیدند، دستور فرمودند تا کسانی که از آن منطقه رد شده اند باز گردند و کسانی که نرسیده اند خود را به غدیر برسانند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مقداد و سلمان و ابوذر و عمّار دستور دادند تا محل سخنرانی را آماده سازند. جایگاه سخنرانی به گونه ای بود که جمعیّت 120 هزار نفری به هنگام اقامه نماز جماعت ظهر و عصر، منبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در مقابل خود می دیدند. پس از اقامه نماز، پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله بالای منبر رفتند و امیرالمؤمنین علیه السّلام را فرا خواندند تا بالای منبر بیایند. حضرت امیر علیه السّلام طبق دستور حضرت بالای منبر رفته، یک پلّه پائین تر، رو به جمعیّت و متمایل به رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایستادند و پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله در حالی که دست مبارک خود را بر شانه امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السّلام نهاده بودند خطابه غدیر را بیان فرمودند و در آن مطالبی را بیان داشتند که اگر امّت همه یکپارچه سر تسلیم در برابرش فرود می آوردند و فرمان خدای تعالی را که به زبان حبیبش رسول اکرم صلّی الله علیه و آله ابلاغ نموده بود می پذیرفتند، دیگر در طول تاریخ بشریّت، شاهد اختلاف و نزاع بین امّت اسلام نبودیم و امروز در سرتاسر جهان، ندای توحید و رسالت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله و ولایت علیّ مرتضی و اولاد طاهرینش صلوات الله علیهم اجمعین، طنین انداز بود. ولی افسوس که غدیر زیر پا نهاده شد و در نتیجه به حکم قرآن و رسولش، امّت اسلام به جاهلیّت گذشته باز گشت. «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ». محمّد (صلّی الله علیه و آله) فقط فرستاده خداست؛ و پيش از او، فرستادگان ديگرى نيز بودند؛ آيا اگر او بميرد و يا كشته شود، شما به عقب بر مى گرديد؟ (و اسلام را رها كرده به دوران جاهليّت و كفر بازگشت خواهيد نمود؟) و هر كس به عقب باز گردد، هرگز به خدا ضررى نمى زند؛ و خداوند به زودى شاكران (و استقامت كنندگان) را پاداش خواهد داد.(سوره آل عمران/آیه144) و این ضعف و زبونی که در ادوار مختلف از جهان اسلام مشاهده شده است، با نپذیرفتن پیام غدیر آغاز شد که خدای متعال فرمود: «وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ». و (فرمان) خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد! و نزاع (و كشمكش) نكنيد، تا سست نشويد، و قدرت (و شوكت) شما از ميان نرود! و صبر و استقامت كنيد كه خداوند با استقامت كنندگان است.(سوره انفال/آیه46).
مِن جمله بیاناتی که رسول اکرم صلّی الله علیه و آله پس از حمد و ثنای الهی در خطبه غدیر ایراد فرمودند: ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السّلام و اولاد طاهرینش تا قیامت است که در این باره رسول خدا صلّی الله علیه و آله حتّی از دوازدهمین حجّت خدا، امام عصر صلوات الله علیه نیز به صراحت سخن می گویند و درباره نقض پیمان و دسیسه منافقین بعد از غدیر هم هشدار می دهند و نتیجه آن را لعن و عذاب حضرت حق می دانند. خطبه غدیر به تنهائی برای یافتن حقیقت برای دل های طالب آن، کفایت می کند و آن قدر غنیّ و پر مغز است که الحقّ و الانصاف بسیار اجحاف و کوتاهی است که مسلمین از مطالعه آن غفلت ورزیده و از تبلیغ آن کوتاهی کنند.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنوز از منبر پائین نیامده بودند که این آیه نازل شد: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً». امروز، دين شما را كامل كردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم.(قسمتی از آیه3/سوره مائده) پس از نزول این آیه بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، شور و شعف فراوانی وجود حضرتش را فرا گرفت و با صدای ملکوتی خود، خرسند از انجام تکلیف الهی، صدا زدند: «اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى إِكْمَالِ الدِّينِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسَالَتِي وَ بِوِلَايَةِ عَلِيٍّ مِنْ بَعْدِي»، الله اکبر به کامل شدن دین و پایان یافتن نعمت و رضای پروردگار به رسالت من و ولایت علی بعد از من.
پس از پایان منبر، رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مردم دستور دادند تا ابتدا وارد خیمه ایشان شده و به عنوان قبول و اقرار به آن چه ایشان در خطابه غدیر فرموده بودند با آن حضرت دست بیعت دهند و پس از آن به خیمه علی علیه السّلام رفته و با لقب امیرالمؤمنین به ایشان سلام نمایند و با حضرتش دست بیعت دهند و این مقام را به او تبریک گویند.در ابتدا چند تن از یاران حضرت رسول اکرم و امیرالمؤمنین علیهماالسّلام مثل مقداد و سلمان و ابوذر با ایشان بیعت نمودند و پس از ایشان، افرادی هم چون ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، معاویه، مغیره و ابوموسی اشعری جزء نخستین افرادی بودند که با حضرت بیعت نمودند. زنان رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز با امیرالمؤمنین علیه السّلام بیعت کردند که در میان ایشان عایشه و حفصه نیز حضور داشتند.
جریان بیعت تا آخرین ساعات روز بیستم به مدّت سه روز به طول انجامید وپس از آن مردم دسته دسته به وطن خود مراجعت نمودند.
این بود قطره ای از آن چه که در جریان حجّة الوداع و خطابه غدیر اتّفاق افتاد. به امید آن که ما هم از جمله افرادی باشیم که با امام خود امیرالمؤمنین علی علیه السّلام و اولاد طاهرینشان علیهم السّلام بیعتی بسته باشیم که تا پای جان و آخرین نفس بدان پایبند و وفادار بمانیم إن شاء الله.
الحمد لله الذی جعلنا من المتمسّکین بولایة امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب و اولاده المعصومین صلوات الله علیهم اجمعین
پی نوشت ها:
قرآن کریم (ترجمه مکارم)
بحار الأنوار (ط - بيروت) ج21 ص 100.
تفسير نور الثقلين ج5 ص 690.
گزارش حجّة الوداع ص 176و223 و263 و265.
تفسير فرات الكوفى ص613.
كتاب سليم بن قيس الهلالي ج2 ص 828.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی زاده