صاحب جواهر

ولادت‏
شیخ محمّد حسن بن باقر بن شيخ عبد الرّحيم بن آقا محمّد بن ملّا عبد الرّحيم شريف اصفهانى، معروف به صاحب جواهر، در سال 1200 قمری در خانه‌ی شيخ محمّد باقر نجفى به دنيا آمد. ازنظر پدرى، نسب او به يك خاندان علم و فضيلت از كشور ايران می‌رسد، و از طرف مادر به عالم بزرگوار، شيخ ابوالحسن فتونى می‌رسد كه در «عذارات» اطراف حلّه قرار داشت. زمانى ملّا عبد الرّحيم شريف كبير- جدّ سوّم محمّد حسن- از اصفهان راهى نجف اشرف شد و در آن شهر مقدّس رحل اقامت افكند تا از محضر عالمان بزرگ كسب فيض كند. وى سرانجام از فقيهان وارسته و فاضل گرديد.
دو پسر دانشمند به نام‌های آقا محمّد كبير و آقا محمّد صغير- جدّ دوّم محمّد حسن (مولّف كتاب الاقتباس و التضمين در عقايد) از او به يادگار ماندند. شيخ عبد الرّحيم، فرزند آقا محمّد صغير و جدّ محمّد حسن، فرزانه‌ای است كه به نيكى از او یادکرده‌اند. در حقيقت محمّد حسن دوران كودكى و نوجوانى را در دامان خاندان علم و فضيلت سپرى كرد.
حوزه‌ی نجف‌
در سنین کودکی وارد حوزه‌ی علمیّه‌ی نجف اشرف شد. دروس مقدّمات و سطح را به‌سرعت نزد سيّد حسين شقرايى عاملى و شيخ قاسم آل محيى الدّين و شيخ حسن گذراند و در نوجوانى به درس خارج فقه و اصول راه يافت. محمّد حسن ساليان دراز در عالی‌ترین سطح دروس حوزه‌ی علميّه، در درس آیت‌الله شيخ جعفر كاشف الغطاء، آیت‌الله سيّد مهدى بحرالعلوم، آیت‌الله سيّد جواد عاملى و آیت‌الله شيخ موسى كاشف الغطاء شركت كرد و با پشتكار و نبوغى كه داشت توانست در 25 سالگى به درجه‌ی اجتهاد نايل آید و نگارش كتاب بی‌همتای «جواهرالكلام» را آغاز كند. شيخ سپس به تدريس علوم دينى همّت گذارد.
حوزه‌ی علمیّه‌ی نجف به بركت تدريس صاحب جواهر رونق تازه‌ای گرفت. او تکمیل‌کننده‌ی حرکت علمی و فقهی جدیدی بود که اساس آن توسّط علّامه وحید بهبهانی در کربلا، پایه‌گذاری گردید. در اثر حرکت و تلاش‌های مرحوم وحید بهبهانی در عهد محقّق والا مرحوم شریف العلماء، تلاش‌ها به اوج خود رسید و حوزه‌ی درسی او از امواج طلّاب پژوهشگر موج می‌زد و بیش از هزار نفر در حوزه‌ی درسی او تلمّذ می‌نمودند. ولی با وفات شریف العلماء مازندرانی از موقعیّت حوزه‌ی کربلا کاسته شد و آنجا مرکزیّت علمی خویش را از دست داد. امّا انظار و افکار مردم و طلّاب به حوزه‌ی علمیه‌ی نجف متوجّه گردید و وجود صاحب جواهر، بزرگ‌ترین عامل این جذبه‌ی معنوی و علمی بود.
شرایط زمان‌
دوران زندگى صاحب جواهر، بهترين و درخشان‌ترین فرصت و دوران آسايش فكرى بود، چون حوزه‌ی نجف از جهات مختلف سياسى، اقتصادى و اجتماعى، در يك آسايش و آرامش نسبى به سر می‌برد، به حدّى كه طلّاب و مهاجرين و زائرين از هر سو به آن ناحيه رو می‌آوردند و نيازهاى فكرى و روحى خود را از خرمن علم و معرفت، و از كانون آموزش و بينش اسلامى آن سيراب می‌ساختند. در كنار حرکت‌ها و فعالیت‌های علمى و فقهى، حرکت‌ها و نشاط‌های ادبى و شعرى هم شروع گرديد و شعرایی مانند شاعران خاندان آل اعسم، خاندان محى الدّين، خاندان شيخ عبّاس، ملّا على و سيّد حيدر حلّى و ... پديد آمدند.
این‌ها همه از بركت امنيت و آسايش اجتماعى و سياسى نجف نشأت می‌گرفت. محصول فقهى و علمى اين نشاط‌ها، پديد آمدن آثار بزرگ فكرى بود كه هرکدام به‌نوبه‌ی خود از ذخاير فكرى و علمىِ اسلامى محسوب می‌شوند. از آن دوران درخشان آثار جاودان و ماندنى فراوان باقی‌مانده است كه می‌توان از کتاب‌ها و موسوعه‌هاى بزرگ فقهى مانند: كشف الغطا، مفتاح الكرامة، رياض المسائل و مكاسب را در فقه، و در علم اصول کتاب‌هایی مانند: قوانين، فصول، ضوابط، حاشيه معالم شيخ محمّد تقى اصفهانى و تعليقات و شروح آن و فرائد الاصول را ذكر نمود. از مهم‌ترین و نفیس‌ترین اين کتاب‌ها می‌توان جواهرالكلام شيخ محمّد حسن كه در شرح شرائع الاسلام محقّق حلّی در فقه و فرائد شيخ مرتضى انصارى را در اصول نام برد.
معجزه‌ی فقهی
شيخ محمّد حسن نجفى در 25 سالگى نگارش كتاب بی‌همتای «جواهرالكلام» در شرح كتاب شرايع الاسلام تألیف محقّق حلّى را آغاز كرد. جواهرالكلام، اين دائره المعارف فقه شيعه ثمره 32 سال تلاش شبانه‌روزی او، سال‌هاست معتبرترين متن درسىِ عالی‌ترین سطح دروس حوزه‌های علمیه‌ی شيعه، يعنى درس خارج فقه است. او علاوه بر كتاب «جواهر» کتاب‌های ديگرى نيز نوشت كه عبارت‌اند از: نجاة العباد فى المعاد: درباره‌ی احكام طهارت و نماز‌/ هداية الناسكين: درباره‌ی احكام حج‌ّ/ رساله‌ای در احكام خمس و زكات‌/ رساله‌ای در احكام روزه كه به فارسى ترجمه شد/ رساله‌ای در احكام ارث‌/ و مقالاتى پيرامون اصول فقه.‌ صاحب جواهر تا آخرين لحظات عمر به تأليف مشغول بود. در اواخر عمر تصميم به شرح كتاب «قواعد» علّامه گرفت امّا افسوس كه پیمانه‌ی عمرش به سرآمد.
كتاب «جواهرالكلام في شرح شرایع الإسلام» از مشهورترين و باارزش‌ترین آثار فقهى قرن سيزدهم است. از نظر توجّه و روى آوردن اهل علم و بزرگان از فقهاى شيعه، كمتر كتابى مانند جواهرالكلام این توفيق داشته است. علّت اين توفيق بی‌نظیر، وسعت تتبّع و احاطه بر اقوال فقهاى عظام و مناقشات آنان با دقّتى کم‌نظیر و تحقيقى بی‌همتا بوده است. كتاب جواهرالكلام درحالی‌که يك دوره‌ی كامل فقه شيعه می‌باشد، جامع جميع کتاب‌های فقهى نيز هست. درواقع به جرأت می‌توان گفت نگارش كتاب جواهرالكلام يكى از حوادث عجيب و خارق‌العاده زمان خود است.
گفتار ديگران درباره‌ی کتاب جواهر الکلام
اگرچه قلم و زبان از بيان عظمت كتاب جواهرالكلام عاجز است امّا به ذكر كلام بعضى از بزرگان اشاره می‌شود تا بیشتر باعظمت خدمتی که مرحوم صاحب جواهر انجام داده و تمام مراجع و علمای دین را بدین‌وسیله مدیون خود ساخته است، آشنا شویم.
علّامه سيّد محسن امين درباره‌ی اين كتاب می‌نویسد: «در فقه اسلام كتابى به همتايى جواهرالكلام نيست». شيخ انصارى نيز می‌گوید: «براى مجتهدى كه بخواهد احكام الهى را استنباط كند، كافى است کتاب‌های جواهر و وسائل الشّيعه را در اختيار داشته باشد و كمتر اتّفاق می‌افتد كه به كتابى از پيشينيان نيازمند شود». در کتاب کرام البررة چنین نگاشته شده: «مشهورترین آثار او جواهر الکلام در شرح شرائع الاسلام است و این کتاب از آیات فقه جعفری است».
آقابزرگ تهرانى در الذريعة می‌نویسد: «او از خود کتاب جواهری را به‌جای گذاشت که در خزینه‌های سلاطین، (حتّی) برخی از جواهرش یافت نمی‌شود و در ذخیره‌های علمی دانشمندان چیزی از میوه‌ها و شکوفه‌هایش وجود ندارد. مثل این کتاب، کتابی جامعِ تمام استنباطِ حلال و حرام نوشته‌نشده و از اعلام کسی را یارای مشاهده‌ی تمام آن نیست چراکه این کتاب احاطه به اوّل تا آخر فقه دارد (و بسیار گسترده است)».
در کتاب ريحانة الأدب نیز آمده است: «كتاب جواهرالكلام او نسبت به فقه جعفرى، مانند بحار الأنوار مجلسى است نسبت به اخبار اهل‌بیت (علیهم السّلام) كه تمامى فروعات فقهيه را از اوّل تا آخر با ادلّه‌ی آن‌ها باکمال دقّت نظر استقصا كرده است».
ویژگی‌های جواهر الکلام
این کتاب شریف دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن را این‌گونه یگانه ساخته و محلّ مراجعه‌ی تمام علما و مراجع تقلید قرار داده است. ازجمله‌ی این ویژگی‌ها خصائص زیر است:
1- وسعت تتبّع و دقّت مؤلّف در اقوال و نظريات فقهاى بزرگ شيعه. 2- اسلوب و روش بی‌نظیری كه از ابتدا تا انتهاى كتاب ثابت مانده است. 3- با داشتن كتاب جواهر از بسيارى از کتاب‌های فقهى می‌توان بی‌نیاز شد و مجتهد با رجوع به اين كتاب می‌تواند اطمينان پيدا كند در بسيارى از مسائل فقهى نيازى به كتاب ديگرى ندارد امّا ساير کتاب‌های فقهى این‌گونه نيستند. در نقل‌قولی كه از صاحب جواهر شده آمده است: «من كان عنده جامع المقاصد و الوسائل و الجواهر فلا يحتاج إلى كتاب للخروج عن عهدة الفحص الواجب على الفقيه في آحاد المسائل الفرعية/ هر کس نزد او جامع المقاصد و وسائل و جواهر باشد، برای خروج از مسئولیّت جستجوی واجبی که در تک‌تک مسائل فرعیّه بر عهده‌ی فقیه است، دیگر نیازی به کتاب دیگری نخواهد داشت». 4- مسائل و فروع كم‏ ياب و نادر فقهى كه در ساير کتاب‌های فقهى پيدا نمی‌شود، در جواهر ذکرشده است و بنابراین، اين كتاب جامع فروع و امّهات مسائل فقهى می‌باشد.
شاگردان‌
صاحب جواهر در تربیت شاگردان مبرّز علمی و معنوی بسیار موفّق بود و علاوه بر تألیفات بی‌نظیری چون جواهر الکلام، شاگردان بزرگی به جامعه ارائه داد که بعد از او هر کدام در نوع خود، محلّ رجوع مردم و استوانه‌های علمی و اخلاقی در دنیای تشیّع گردیدند. حوزه‌ی درسی او مرکز تجمّع فضلاء و دانشمندانی از هر نقطه و دیار بود، و به همین دلیل در حقّ او گفته‌اند که هیچ شهر شیعه‌نشینی وجود نداشت که یکی از شاگردان او به‌عنوان مرجع مسائل مردم به آن نقطه نرسیده باشد.
شيخ آقابزرگ تهرانى می‌نویسد: «صاحب جواهر اين امتياز را نيز بر ديگر عالمان داشت كه عموم شاگردانش از علماى بزرگ و سرشناس بودند و در محضر درس او جمع فراوانى تربیت‌شده، در گوشه و كنار جهان پخش گرديدند و بعد از او مقام مرجعيّت يافتند و بر كرسى فتوا نشستند كه عدد آنان زياد و شمارش آنان كار مشكلى است».‌ برای روشن شدن مطلب به ذکر نام چهار تن از شاگردان ممتاز او می‌پردازیم:
1- آیت‌الله سيّد حسين كوه كمرى: او بعد از وفات شيخ انصارى به مرجعيّت رسيد. بسيارى از شيعيان آذربايجان، تفليس و ايروان از او تقليد می‌کردند.
2- آیت‌الله شيخ جعفر شوشترى: او پس از سال‌ها تحصيل در نجف اشرف و رسيدن به مقام‌های والاى علمى و اخلاقى، به زادگاه خود برگشت و بيش از سى سال در آنجا به تبليغ اسلام پرداخت. در سال 1291 ق به نجف بازگشت. او در صحن حرم حضرت على عليه السّلام به سخنرانى می‌پرداخت و گفتارش مشتاقان زيادى داشت. در سال 1302 ق براى زيارت امام رضا عليه السّلام به ايران آمد و علماى بزرگ تهران از او درخواست كردند تا مدّتى در تهران بماند. او نخستين امام جماعت مسجد سپه‌سالار بود. شيخ جعفر شوشترى، مرجع تقليد و محدّثى بزرگ بود و می‌بایست بسان اغلب مراجع تقليد به تدريس و فتوا بپردازد، امّا علاقه‌ی وافر او به اهل‌بیت عليهم السّلام وى را بر آن داشت تا به منبر برود و با ذكر مواعظ و مطالب دقیق علمی و روضه‌های جان‌سوز، بر شنوندگان تأثير بسيار گذارد. روضه‌های او هنوز شهرت دارد و به‌صورت مکتوب از ایشان به یادگار مانده است.
3- ملّا على كنى: او پس از گرفتن اجازه‌ی اجتهاد از صاحب جواهر به تهران بازگشت و به تأليف و تبليغ پرداخت. از وى آثارى درزمینهٔ اصول، فقه، تفسير، حديث و رجال به يادگار مانده است. مزار او در حرم مطهّر حضرت عبدالعظيم حسنى علیه السّلام و در كنار قبر مطهّر امامزاده حمزه علیه السّلام می‌باشد.
4- شيخ محمد ايروانى: او به جهت علم و فضلی که داشت پس از رسيدن به درجه‌ی اجتهاد به «فاضل ايروانى» شهرت يافت. پس از وفات آيه الله سيّد حسين كوه كمرى مرجعيّت تقليد بسيارى از شيعيان ايران، هند، تركيه، قفقاز، و روسيه را عهده‌دار گرديد و در كرسى تدريسِ عالی‌ترین سطح دروس حوزوى، به تربيت شاگردان پرداخت. از وى کتاب‌هایی درزمینهٔ اصول، فقه و تفسير به‌جای مانده است.
خدمات و آثار
به‌جز آثار علمی و تربیت شاگردانی که هر یک از فحول علمای شیعه به‌حساب می‌آیند، از آثار دیگر صاحب جواهر، حفر كانال نجف اشرف در راه رفاه عمومى و آسايش مردم نجف، آبيارى نجف اشرف و حفر كانال معروف به نام (نهر صاحب جواهر) است. شیخ محمّد حسن از فرات تا نجف كانال بسيار وسيع و عميقى ایجاد کرد كه برای احداث آن هزینه‌های بسيارى صرف شد تا مردم از بی‌آبی نجات یابند و اجراى اين تصميم با همّت جمعى از مردم نيكوكار صورت گرفت.
این کانال دو سال قبل از فوت صاحب جواهر به اتمام رسید و نجف را سیراب نمود، ولی در اثر سهل‌انگاری مردم رو به خرابی نهاد و در اثر ضعف صنعت آن روز، ریگ‌ها و شن‌ها آن را پر ساخت، تا شاگرد بزرگوارش آیة الله سیّد اسدالله اصفهانی به تعمیر و مرمّت آن پرداخت و شش سال تمام در تعمیر و آبادانی آن‌وقت و مال صرف نمود، تا در سال 1288 قمری مجدداً به حالت نخستین خود بازگشت. سپس باز در اثر کوتاهی مردم، باد و طوفان آن را پر ساخت و نجف مجدداً به حال عطش خویش بازگشت. از ديگر آثار شيخ، تأسيس ساختمان‌های مجاور مسجد كوفه است.
شيخ به مسجد سهله علاقه فراوان داشت، او بود كه حركت به‌سوی مسجد سهله را چهارشنبه‌شب‌ها پایه‌گذاری نمود و جمعى از شاگردانش با او حركت می‌کردند و شب را در آنجا بيتوته و عبادت می‌نمودند. ساختن گلدسته براى مسجد كوفه، احداث وضوخانه و مكانى براى سكونت خادمان مسجد سهله، بناى ساختمان حرم حضرت مسلم بن عقيل و حرم هانى بن عروه در كوفه از كارهاى عمرانى صاحب جواهر است.
مکارم اخلاق
وى لباس‌های بسيار تميز می‌پوشید، ظاهرى بس آراسته داشت و بسيار قانع، فروتن و شكيبا بود.
او به شاگردانش احترام خاصّى می‌گذاشت. روزى در وسط درس به امتياز چهار تن از شاگردانش تصريح كرد. آن چهار نفر عبارت‌اند از: 1. حاج ملّا على كنى‌ 2. شيخ عبدالحسين، معروف به شيخ العراقين‌ 3. شيخ عبدالرحيم بروجردى‌ 4. شيخ عبدالله نعمت عاملى.‌ او تلاش ديگران را مى‌ستود و آنان را تشويق می‌نمود. زمانى «ازرى» شاعر عرب، قصیده‌ی بسيار زيبايى در مدح اهل‌بیت علیهم السّلام می‌سراید كه به قصیده‌ی «هائيه» مشهور است. صاحب جواهر در مقام قدردانى از او می‌گوید: آرزو دارم قصیده‌ی «هائيه» ازرى در نامه‌ی عمل من نوشته شود و كتاب «جواهر» من در نامه‌ی عمل او.
وفات‌
جواهر بی‌نظیر شيعه، فقيه بلندآوازه آیت‌الله شيخ محمّد حسن نجفى بعد از سال‌ها مجاهدت درراه اعتلای دین خدا و مذهب حقّه‌ی تشیّع، سرانجام در روز اوّل شعبان سال 1266 قمری بدرود حیات گفت و هنگامی‌که آفتاب به وسط آسمان رسيد، آفتاب عمرش غروب كرد. شيعيان و مخصوصاً شاگردان او غرق در عزا شدند. تشییع‌جنازه‌ی باشکوهی برگزار شد. پيكر پاكش را در مقبره‌ای كه خود جنب مسجدش آماده كرده بود، به خاك سپردند و مجالس يادبود او در بسيارى از شهرها برگزار شد. روحش شاد و یادش گرامی باد.
پی‌نوشت
برگرفته از کتاب‌های: أعيان ‏الشيعة ج‏9 ص149/ الذريعة إلى‏ تصانيف ‏الشيعة ج‏5 ص276/ گلشن ابرار ج1 ص582تا589/ کتابشناسی نرم‌افزار کتابخانه اصول فقه (مؤسّسه‌ی نور)/ کتاب‌نامه‌ی نرم‌افزار نور الشّریعه [معجم موضوعی شرایع الاسلام] (مؤسّسه‌ی نور)/ سایت حوزه: www.hawzah.net/fa/Article/View/4634.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت