شمّه‌ای از مقام مقدس مادر

سخن را با این شعر آغاز می‌کنم:
آن چنان بـالاست اوج و احترام مـادران/ گر به دقّت بنگری هر روز، روز مادر است
در میان گل‌واژه‌‏ها کم‏تر واژه‌‏ای را می‌یابیم که زیباتر، مقدّس‌تر و عمیق‌تر از گل‌واژه «مادر» باشد، روز ولادت حضرت زهرا(س) (روز بیستم جمادی‌الثانی) را به عنوان روز زن و روز مادر برگزیده‌‏اند، تا انسان‌ها در این روز نهایت تشکّر و سپاس خود را به پیشگاه اقدس مادر ابراز نمایند، به راستی چه گزینش زیبا و معنی‌داری، چرا که حضرت زهرا(س) یگانه یادگار پیامبر اسلام(ص) همان‌گونه که در همه‌ی ابعاد انسانی الگو است، در زمینه «مادری» نیز الگو است. او مادر امام‌حسن و امام‌حسين(ع) دو امام‌ معصوم، و دو اختر فروزان آسمان ولایت، و دو نمونه عالی انسانیّت است. او مادر زینب و اُمّ كلثوم(س) دو بانوی قهرمان و ارزشمند، و دو انسان والا و جهادگر، در همه عرصه‏‌های زندگی است، از این ‏رو در این گفتار برآنیم نظر شما را به شمّه‌‏ای از مقام اقدس مادر از دیدگاه اسلام جلب کنیم.
 

 

خصلت حق‏‌شناسی و نیک نگهداشتن خاطرات شایسته گذشته، از ارزش‌‏های بسیار والا از دیدگاه عقل و فطرت بوده، و از اصول زیبایی‏‌ها و شکوه عظیم انسانیّت می‌‏باشد. انسان ارجمند، انسانی است که حق‌‏شناس، وفادار، هم‌دل، سپاسگزار و جبران‌کننده زحماتی که دیگران در مورد او نموده‌‏اند باشد چنین انسانی در پیشگاه خداوند، بسیار ارجمند است. و این یک موضوع قطعی است که نه تنها در اسلام، بلکه در میان همه ادیان و مکاتب آسمانی همین گونه است.
امام‌صادق(ع) فرمود: حضرت موسی(ع) مشغول مناجات و راز و نیاز با خدا بود، در این هنگام مردی را در سایه عرش خدا دید، عرض کرد:
«خدایا! این مرد کیست که او را در جایگاه عظیم در سایه عرش خودت جای داده‌‏ای؟»
خداوند فرمود: «هذا كانَ بارّاً بِوالِدَيْه ...»[1]
«این شخصی است که به پدر و مادرش نیکی کرده است.»
مسأله‌‏ی حق‏‌شناسی نسبت به پدر و مادر، در قرآن چنین بیان شده است:
«وَ وَصَّيْنَا الإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناَ عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ اَنِ اشْكُرْ لي وَ لِوالِدَيْكَ»[2]
«ما به انسان در مورد پدر و مادر سفارش (به نیکی) کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد (به هنگام بارداری هر روز، رنج و ناراحتی تازه‌‏ای را متحمل می‌شد) و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می‏‌یابد (آری به او وصیّت کردیم) که برای من و پدر و مادرت شکر به جای آور.»
 یعنی مادری که آن همه رنج دوران حمل و شیرخوارگی فرزند را ديده است، باید حق او را شناخت، و به پاس زحمات او به او احترام و نیکی کرد و از او سپاسگزاری نمود.
جالب این که در این آیه، سپاسگزاری از پدر و مادر، در کنار سپاس از خدا قرار گرفته و خداوند به صورت فرمان اعلام می‏‌کند که قطعاً باید این قدردانی (با قلب و زبان و عمل) انجام گیرد.
و مورد دیگر خداوند این سپاسگزاری را چنین تبیین نموده که درباره‏‌ی پدر و مادر چنین دعا کن:
«رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغيراً»؛[3]
«خدایا همان گونه که پدر و مادرم مرا در کوچکی (با مهر و محبّت) تربیت کردند، به آنها مهربانی کن.»
 در این آیه به مسأله‌‏ی مربّی بودن مادر، و رنج‏‌ها و زحمت‏‌های او در مورد تربیت فرزندان اشاره شده است که بسیار طاقت‌‏فرسا است. یادآوری این مسأله حس حق‌‏شناسی انسان را تحریک می‌‏کند و وجدان نهفته او را بیدار می‏‌سازد، که باید در این راستا از هرگونه غرور و غفلت پرهیز کند و به یاد دوران کودکی و زحمت‏‌های سخت مادر بيفتد و با حق‌‏شناسی صحیح و همه جانبه خود، خشنودی کامل مادر را تحصیل نماید.
امام‌سجّاد(ع) در بیان حق‌‏شناسی انسان نسبت به مادر چنین می‌‏فرماید:
«حقّ مادر این است که بدانی تو را در جایی (رَحِمْ) نگه داشته و جابه‌‏جا نموده که هیچ کس دیگر را در آن جا نگه ندارد، از قلبش میوه‌‏ای به تو خورانده که هیچ کس به دیگری نخوراند. و تمام جسم و جان خویش را با شادمانی و طيب نفس سپر جان ساخته و همه رنج‏ها و سختی‏‌ها را در دوران حمل برای حفظ جان تو به جان خریده است، تا آن‌گاه که دست قدرت پروردگار تو را از تنگنای رحم به پهنه زمین آورده است، در این هنگام مادر خشنود بوده که خود گرسنه بماند و تو را سیر کند، خود برهنه باشد و تو را بپوشاند، خود تشنه بماند و تو را سیراب نماید، خود در آفتاب باشد و تو را در سایه نهد، سختی‏ها را بپذیرد و تو را با ناز بپروراند، بیدار بماند و تو را به خواب نوشین کند، اندرون خود را ظرف وجود تو کرده، دامنش را آرامگاه، جوانش را سپر بلای ‏تو ساخته است، گرم و سرد جهان را به خاطر تو به جان خریده، بنابراین:
«فَتَشْکُرْها عَلى قَدْرِ ذلِكَ وَ لا تَقْدِرُ عَلَيْه اِلّا بِعَوْنِ الله وَ تَوفِيِقهِ»؛[4]
«تو باید به همین اندازه از او سپاسگزاری و قدردانی کنی، ولی انجام چنین حق‌‏شناسی به قدری سنگین است که تو آن را جز به یاری و توفیق الهی نمی‌توانی انجام دهی.»
نظیر این مطلب در گفتار امام‌صادق(ع) آمده، آن جا که به یکی از شیعیان به نام ابراهيم بن مهزم که با مادرش به نام «خالده» درشت‌گویی می‏‌کرد، فرمود:
«یا أبامِهْزَمٍ ما لَكَ وَ لِخالِدَةَ اَغْلَظَتَ في کَلامِها اْلبارِحَةَ،اَ ما عَلِمْتَ اَنَّ بَطْنَها مَنْزِلٌ قَدْ سَكَنْتَهُ وَ اَنَّ حِجرَها مَهْدٌ قَدْ غَمَزْتَهَ، وَ ثْدَیِها وِعَاءٌ قَدْ شَرِبْتَهُ؛»[5]
«اي ابومهزم! چرا با مادرت خالده درشت‏گویی می‏کنی؟ چنان که شب گذشته با او با خشم و خشونت سخن گفتی، آیا نمی‏‌دانی که رحم او منزل سکونت، و دامنش گهواره نوازشگر تو بود، و سینه‌‏اش ظرفی بود که از آن شیر نوشیدی؟»
کوتاه سخن این که با صراحت باید گفت هر قدر درباره عظمت مقام و حقّ مادر بگوییم کم گفته‏‌ایم، آیا با یک ظرف لیوان می‏‌توان آب دریا را برداشت؟ در یک مرحله مادر حقّ حیات بر انسان دارد، بنابراین باید تا سرحدّ امکان حق او را شناخت و از او قدردانی و تجلیل کرد. برای این که باز با حق عظیم مادر، و اوج مقام او از دیدگاه اسلام بیش‏تر آشنا شویم، نظر شما را به چند روایت زیر جلب می‏‌کنیم:
١ـ مسلمانان مشغول طواف کعبه بودند، شخصی مادر سالخورده‏‌اش را بر دوش گرفته و او را در میان ازدحام جمعیّت طواف می‏‌داد، او پیامبر(ص) را در میان طواف‌‏کنندگان دید، پس از طواف به آن حضرت عرض کرد: «آیا با این کار حق مادرم را ادا کرده‌ام؟» پیامبر(ص) فرمود: «نه، حتی این کار دشوار تو نمی‏‌تواند یکی از ناله‏‌های او به هنگام وضع حمل را جبران کند.»[6]
2ـ امام‌باقر(ع) فرمود: موسی بن عمران(ع) در مناجات خود با خدا عرض کرد:
«مرا سفارش و موعظه کن.»
خداوند سه بار به او فرمود:
«اُوصِيكَ بِی؛ ‏تو را به (رابطه و یاد) خودم سفارش می‌‏کنم.»
موسى(ع) عرض کرد: باز مرا موعظه کن، خداوند دو بار به او فرمود:
«اُوصِيكَ بِأُمِّكَ؛ تو را به نیکی به مادرت سفارش می‌‏کنم.»
و یک بار فرمود: «تو را به نیکی به پدرت سفارش می‏‌نمایم».[7]
بعضی از دانشمندان از این عبارت چنین استفاده کرده‌‏اند، که اگر نیکی به پدر و مادر را سه بخش کنیم، دو بخش آن از آنِ مادر است.
۳ـ در سیره پیامبر گرامی‌اسلام(ص) آمده:
آن بزرگوار، سال‏ها بعد از وفات حضرت خدیجه(س) به عنوان حق شناسی از او، به دوستان او محبّت می‏‌کرد، روزی پیرزنی را فوق‏‌العاده مورد عطوفت قرار داد و به او احسان مضاعف نمود، عایشه از علّت آن همه عنایت مخصوص پرسید، پیامبر(ص) در پاسخ فرمود:
«اِنَّ حُسْنِ الْعَهْدِ مِنَ الاِيمانِ»؛[8]
«همانا نیکو نگه داشتن سابقه و وفاداری به خاطرات گذشته، از نشانه‏‌های ایمان است.»
۴ـ حلیمه سعدیّه که چند ماهی به پیامبر(ص) در دوران شیرخوارگی شیر داده بود و به عنوان مادر رضاعی پیامبر(ص) محسوب می‏‌شد، پس از گذشت سال‏ها بر اثر قحطی و گرسنگی به مکّه آمد و تقاضای کمک نمود، پیامبراکرم(ص) به پاس حق‌‏شناسی و احترام به مادر رضاعی خود، از اموال حضرت خدیجه(س) با کسب رضایت او چهل شتر و گوسفند به حلیمه سعدیّه داد و او را با خشنودی بدرقه کرد.[9]
نظیر این مطلب در مورد بانویی به نام «ثويبه»، نقل شده که او در  دوران شیرخوارگی پیامبر(ص) چند روزی به آن حضرت شیر داد، پیامبر(ص) وقتی که به مقام نبوّت رسید، به خاطر محبّت‏های «ثويبه» در دوران شیرخوارگی، به او احسان می‏‌کرد، در مدینه برای او که در مکّه می‌‏زیست، لباس و هدایای دیگر می‏‌فرستاد. «ثويبه» در سال هفتم هجرت از دنیا رفت، پیامبر(ص) از وفات او غمگین شد، آن بزرگوار از آن پس به یاد محبّت‏‌های «ثويبه» به خویشان او محبّت و نیکی می‏‌کرد، و برای آنها نان و غذا می‌‏فرستاد، و به این ترتیب از زحمت‏‌های اندک گذشته او حق‏‌شناسی و قدردانی می‏‌نمود.» [10]
 این همان شیوه‌‏ای است که قرآن به آن دستور داده می‌‏فرماید:
«هَلْ جَزاءُ الإحْسَانِ اِلّا الإحْسانَ»؛[11] «آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟»
نتیجه این که: حقیقت این است که هیچ کس بعد از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) مانند مادر بر گردن انسان حق ندارد، و انسان باید کمال حق‌‏شناسی و قدردانی را نسبت به مادر داشته باشد.
امامان معصوم(ع) به قدری نسبت به رعایت احترام به مادر حسّاس بودند که روایت شده از امام‌سجّاد(ع) سؤال شد: «با این که تو از نیکوکارترین انسان‏‌ها هستی، چرا با مادرت در یک کاسه غذا نمی‏‌خوری؟ با توجّه به این که مادرت دوست دارد با تو در یک کاسه غذا بخورد؟» آن حضرت در پاسخ فرمود:
«اَکْرَهُ اَن تَسْتَبِقَ يَدَیَّ اِلَى ما سَبَقَتْ اِلَيْهِ عَیْنُها فَاَکُونَ عاقّاً لَها»؛[12]
«از این رو که دوست ندارم دستم به لقمه‌‏ای پیشی گیرد، که چشم مادرم به دیدن آن پیشی گرفته است، آنگاه عاقّ مادرم گردم (یعنی نسبت به مادر بی‌‏مهر شوم).»

 

یکی از اموری که در رابطه با مادر، از امور قطعی است و تجربه نیز آن را تأیید می‌‏کند آثار وضعی رفتار با مادر است، که اگر نیک باشد، آثار وضعی و پاداش بسیار نیک خواهد داشت، و اگر بد باشد دارای کیفر سخت و ناهنجار خواهد شد، بر همین اساس، باید توجّه داشت که منظور از احترام به مادر احترام ظاهری و خشک و خالی نیست، بلکه علاوه بر آن باید به او احسان نمود و از هرگونه آزار رسانی به او پرهیز کرد. ما وقتی که آیات قرآن را در رابطه با پدر و مادر مورد بررسی قرار می‏‌دهیم، می‏‌بینیم در سیزده مورد از احترام به پدر و مادر سخن به میان آمده که شش مورد آن با واژه «حُسن و احسان» به آنها تعبیر شده است.[13]
و در مورد نیازردن آنها خداوند از کم‏ترین اظهار ناراحتی به پدر و مادر نهی فرموده و با صراحت می‏‌فرماید:
«فَلا تَقُلْ لَّهُما اُفٍّ»؛[14] «به آنها افّ نگو.»
امام‌صادق(ع) در شرح این آیه فرمود:
«اگر چیزی کمتر از افّ (برای اظهار ناراحتی) وجود داشت، خدا از آن نهی می‏‌کرد.»[15]
پیامبر(ص) فرمود:
«اِثْنانٌ يُعَجِّلُهُمَا اللهُ فِي الدُّنْيا: اَلْبَغْىُ وَ عُقُوقُ الْوالِدَيْنِ»؛[16]
«دو کار است که خداوند در همین دنیا کیفر آن را به صاحبش می‏‌رساند (و مجازات زودرس دارد)، ۱۔ ظلم و تجاوز ۲ ـ آزردن پدر و مادر.»
و نیز آن حضرت فرمود:
«فَوَالَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقَ لَاُنْسِها بِكَ لَيْلَةً خَيْرُ مِنْ جَهادِ سَنَةٍ فِي سَبِيلِ اللهِ»؛[17] «سوگند به خداوندی که مرا به پیامبری برانگیخت، انس یک شب مادر با تو از یک سال جهاد در راه خدا بهتر است.»
کوتاه سخن آن که: پاداش و کیفر نیکی و بدی به پدر و مادر در دنیا و آخرت از امور قطعی است، و از آیات قرآن و روایات بسیار که پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده، این مطلب به قدری روشن است که از بدیهیّات به شمار می‌‏آید.
آخرین سخن در این باره این که پیامبر(ص) فرمود:
«اِیّاکُمْ وَ عُقُوقَ الْوالِدَيْن، فَاِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسيرَةِ اَلْفَ عامٍ وَ لايَجِدُها عاقّ»؛[18]
«بترسید و بپرهیزید از این که عاقّ پدر و مادر و مورد خشم آنها قرار گیرید، زیرا بوی بهشت از هزار سال راه به مشام می‏‌رسد، ولی این بوی خوش به مشام چنین کسی نمی‏‌رسد.»
نیز فرمود:
«يُقالُ لِلْعاقِّ اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنِّي لا اَغْفِرُ لَكَ وَ يُقَالُ لِلْبارِّ اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنّی سَاَغْفِرُ لَكَ»؛[19]
«از سوی خداوند به کسی که نسبت به پدر و مادر نامهربان است گفته می‏‌شود، هر کار نیک انجام می‌‏دهی بده، ولی به خاطر بی‏‌مهری به پدر و مادرت، تو را نمی‏‌آمرزم، ولی به نیکی کننده‏‌ی به پدر و مادر گفته می‌‏شود، هر کار می‌کنی انجام بده، ولی من به زودی تو را می‏‌بخشم.»
پاداش نظر مهر انگیز به پدر و مادر به قدری عظیم است که پیامبر اکرم(ص)  در سخنی فرمود:
«مَا مِنْ وَلَدٍ بَارِّ يَنْظُرُ اِلَى وَالِدَيْهِ نَظَرَ رَحْمةٍ اِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حَجَّۀٌ مَبْرُورَةً»؛
«هر فرزند نیکوکاری که با نظر مهرانگیز به پدر و مادرش می‏‌نگرد، خداوند برای هر نگاه او پاداش یک حجّ شایسته به او خواهد داد.»
حاضران از آن حضرت پرسیدند: «گرچه فرزند در یک روز صد بار این گونه به پدر و مادرش بنگرد آن همه پاداش را دارد؟» پیامبر(ص) در پاسخ فرمود:
«نَعَم اْللهُ اَكْبَرُ وَ اَطْيَبُ»؛[20] «آری خداوند بزرگ‏‏تر و پاک‏‏تر است.»

 

 

[1]ـ علّامه مجلسی، بحار، ج ۷۴، ص ۶۵ ، امالی، صدوق، ص ۱۰۸.
[2]ـ لقمان، آیه 14.
[3]ـ أسراء ، آیه ۲۴.
[4]ـ تحف العقول، (ترجمه احمد جنتی)، ص ۲۹۹.
[5]ـ علّامه مجلسی، بحار، ج ۷4، ص ۷۶.
[6]ـ سیّد قطب، تفسير في ظلال، ج ۵، ص ۳۱۸.
[7]ـ  بحار، ج ۷۴، ص ۶۷ .
[8]ـ. بحار، ج ۱۶، ص ۸ .
[9]ـ همان، ج ۱۵، ص ۴۰۱.
[10]ـ محدّث قمی، كحل البصر، ص ۵۴.
[11]ـ الرحمن، آیه ۶ .
[12]ـ محدّث قمی، انوار البهيّة، ص ۱۶۷. منظور از مادر امام(ع) در اینجا، نامادری امام‌سجّاد(ع) بود که به جای مادر به امام(ع) خدمت می‌‏کرد.
[13]ـ مانند آیات ۸۳ بقره، ۳۶ نساء، ۱۵۱ انعام، ۲۳ اسراء، ۱۵ احقاف و ۱۳ عنکبوت.
[14]ـ سوره اسراء ، آیه 23.
[15]ـ علامه طبرسی، مجمع البیان، ج ۶، ص ۴۰۹.
[16]ـ کنز العمّال، حدیث ۴۵۴۵۸.
[17]ـ ملامحمّد مهدی نراقی، جامع السّعادات، ج ۲، ص ۶۰ .
[18]ـ همان، ص ۲۵۷.
[19]ـ بحار، ج ۷۴، ص ۸۰ .
[20]ـ بحار، ج ۷۴، ص ۸۰ .

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت