با توجّه به این که ماه رجب و شعبان و رمضان ، سه ماه پربرکت در جهت خودسازی و نزدیکی به خداوند متعال است، برای هر چه بیشتر بهرهمندشدن از برکات این ماههای پر فضیلت، بر آن شدیم تا مقداری از اعمال و دعاهای این سه ماه را به دوستان ، عرضه کنیم و با شرح و توضیح مختصر درباره آنها نظر خوانندگان محترم را به این نعمت الهی جلب نموده و زمینهای برای استفاده بیشتر عزیزان فراهم آوریم.
پیش از آنکه وارد بحثهای مربوط به این سه ماه شویم به عنوان مقدّمه، جملاتی درباره ارزش دعا و فوائد آن و آداب و عوامل استجابت دعا و موانع قبولی دعا و مستجاب نشدن آن عرضه میداریم.
***
آثار روحپرور دعا
یکی از مزایای مهمّ مکتب اهل بیت علیهم السّلام دعاهای بسیار عالی، روح پرور، پرمحتوا و آموزندهای است که از آن امامان بزرگوار به یادگار مانده، بعضی از آنها شبیه اعجاز است؛ دعاهایی همچون دعای کمیل، صباح، ندبه، ابوحمزه و دعای عرفه. راستی چنین است؛ مانند این دعاها را در هیچ جا و نزد هیچ گروهی نمیتوان یافت.
این دعاها که منبع الهام بخش معارف غنیّ اسلام است، راه و رسم خودسازی و «سیرو سلوک الیاللَّه» را به ما میآموزد و چون روی سخن در آنها با خدا است، چنان اوج میگیرد که از قلّه افکار آدمیان فراتر میرود.
شکّی نیست که دعا نقش بسیار مؤثّری در تربیت نفوس انسانی و سوق آنها به مراتب کمال دارد که شاید بسیاری از دعاکنندگان از آن غافل باشند.
با این که خداوند به انسان بسیار نزدیک است، ولی آدمی با غفلت و بی توجّهی، از او فاصله گرفته و دور میشود؛ در این میان، دعا و ذکر است که حجاب میان دعاکننده و خداوند متعال را برطرف میسازد و انسان، قرب و نزدیکی را کاملاً احساس میکند.
«دعا» همچون باران بهاری است که سرزمین دلها را سیراب و شکوفه های ایمان و اخلاص و عشق و عبودیّت را بر شاخسار روح آدمی ظاهر میسازد!
«دعا» نسیم روح بخش قدسی است که همچون دَم مسیح، «عظم رمیم» را «باذن اللَّه» حیات میبخشد!
«دعا» دریای موّاجی است که گوهرهای فضایل اخلاق را در درون خود پرورش میدهد!
هر نَفَسی که با دعا همراه است مُمِدّ حیات است و مُفرّح ذات ، و هر دلی که با نور دعا قرین است، با تقوای الهی همنشین است.
دعاکننده، وصول به مقاصد شخصی خود را از خدا میطلبد و خداوند تربیت و پرورش روحانی او را از طریق دعا میخواهد، و بقیّه بهانه است!
و از این جا میتوان گفت: دعا اکسیر اعظم، کیمیای سعادت، آب حیات و روح عبادت است؛ همان گونه که در حدیث وارد شده «الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ».[1]
و جالب این که طبق گواهی قرآن، ارزش انسانها در پیشگاه پروردگار به خاطر دعاهای آنهاست!
«قُلْ مَا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ».[2]
کوتاه سخن این که:
- دعا عامل مهمی برای تربیت و پرورش روح انسان است.
- دعا از نومیدی و یأس جلوگیری کرده و نور امید بر دل میپاشد.
- دعا در مشکلات به انسان نیرو میبخشد و در برابر حوادث سخت درس مقاومت میدهد.
- دعا نشاط و شادابی روح و دل را تضمین میکند و انسان را از افسردگی رهایی میبخشد.
- دعا در برابر مصائب زندگی به انسان پایداری و تحمّل میدهد.
راه تحصیل حضور قلب در دعا و نماز
بی شک روح دعا و نماز، به حضور قلب است و بدون آن، آثار مهمّ تربیتی و خودسازی و نورانیّت و صفای روح، کمتر به دست میآید و این جای تردید نیست؛ آنچه مهمّ است و باید به آن توجّه جدّی شود پیدا کردن راههای تحصیل این امر مهم است؛ چون بسیارند کسانی که اشتیاق فراوان برای کسب حضور قلب و خضوع در نماز و دعا دارند؛ امّا هر چه میکوشند توفیق آن را نمییابند.
برای تحصیل خشوع و حضور قلب در دعا و نماز و سایر عبادات، به امور ذیل توصیه میشود:
1- به دست آوردن شناخت و معرفتی که دنیا را در نظر انسان کوچک و خدا را در نظر انسان بزرگ کند، تا هیچ کار دنیوی نتواند به هنگام راز و نیاز با معبود، نظر او را به خود جلب و از خدا منصرف سازد.
2- توجّه به کارهای پراکنده و مختلف، معمولاً مانع تمرکز حواس است و هر قدر انسان، توفیق پیدا کند که مشغلههای تشویشآور و پراکنده را کم کند، به حضور قلب در عبادات خود، کمک کرده است.
3- انتخاب محل و مکان نماز و دعا و سایر عبادات نیز در این امر، اثر بسیار دارد؛ به همین دلیل، نماز خواندن در برابر اشیا و چیزهایی که ذهن انسان را به خود مشغول میدارد مکروه است و همچنین در برابر درهای باز و محلّ عبور و مرور مردم و در مقابل آینه و عکس و مانند آن. به همین دلیل، مساجد و معابد مسلمین هر قدر سادهتر و خالی از زرق و برق و تشریفات باشد، بهتر است؛ چرا که به حضور قلب کمک میکند.
4- پرهیز از گناه عامل مؤثّر دیگری است؛ زیرا گناه آینه قلب را مکدّر ساخته، مانع آن میشود که جمال محبوب حقیقی در آن منعکس گردد، و با حجابی که به وجود میآید انسانِ دعاکننده، یا نمازگزار، خویشتن را در محضر او نمیبیند، به همین دلیل، قبل از هر نماز و دعا باید از گناهان توبه کرد و خود را به خدا سپرد. توجّه به اذکاری که در مقدّمه نماز آمده است بسیار مؤثّر است.
5- آشنایی با معنای نماز و دعا و فلسفه افعال و اذکار آن، عامل بسیار مهمّ دیگری برای حضور قلب است؛ چرا که وقتی انسان معانی و فلسفه های عبادات را بداند و به آن توجّه کند، راه حضور قلب برای او هموار میشود.
6- انجام مستحبّات نماز و آداب مخصوص عبادت و دعا، چه در مقدّمات و چه در اصل نماز نیز، کمک مؤثّری به این امر میکند.
7- از همه اینها گذشته، این کار، مانند هر کار دیگر، نیاز به مراقبت، تمرین، استمرار و پی گیری زیاد دارد؛ بسیار میشود انسان در آغاز کار تنها در یک، یا چند لحظه کوتاه، قدرت تمرکز فکر و حضور قلب پیدا میکند، امّا با ادامه این کار و پی گیری و تداوم، چنان قدرتی در نفس او پیدا میشود که میتواند به هنگام نماز و دعا، دریچههای فکر خود را بر غیر معبود، مطلقاً ببندد و خود را در حضور او ببیند و با او به راز و نیاز بپردازد.
بنابراین، به همه- مخصوصاً جوانان- توصیه میکنیم که از پرت شدن حواس و عدم حضور قلب در عبادات خود، رنجیده و مأیوس نشوند، راه را ادامه دهند، ان شاءالله پیروز خواهند شد.
8- در عباداتی که جنبه تکراری دارد، مانند نماز، تغییر شکل ظاهری آن نیز در حضور قلب بسیار مؤثّر است. مثلاً سورههایی را که در نماز بعد از حمد میخواند، تغییر دهد؛ در بعضی از رکوع و سجودها ذکر «سبحان الله» و در بعضی ذکر کبیر «سُبحانَ رَبِّی العَظِیمِ وَ بِحَمدِه» و « سُبحَانَ رَبِّی الأعلَی وَ بِحَمدِه» بخواند، دعاهای قنوت را عوض کند، یا مثلاً دعای کمیل را گاه به صورت عادی، گاه ترتیل، گاه با صوت بخواند؛ یا در دل، به هنگام خواندن نماز و دعا خود را در مناطق و حرمهای مکّه و مدینه و غیر آن ببیند.
تجربه نشان داده این تغییر صورت، کمک زیادی به تمرکز فکر و حضور قلب میکند.
9- پرهیز از غذاهای شبههناک نیز در این امر بسیار مؤثّر است.
10- از همه اینها گذشته، باید با تمام وجود، نعمت بزرگ حضور قلب را در دعا و نماز و زیارت از خدا خواست؛ او کریم و رحیم است و جوینده را ناامید بر نمیگرداند.
چنین شنیدم که لطف ایزد/ به روی جوینده در نبندد!
دری که بگشاید از حقیقت/ بر اهل عرفان، دگر نبندد!
پینوشتها:
[1] بحارالانوار، جلد 90، صفحه 302، حدیث 39 – دعا مغز و جان عبادت است .
[2] سوره فرقان، آیه 77 – بگو پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد .
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
علی ریختهگرزاده تهرانی