چرا اسلام برده‌داری را حرام نکرد؟

فلسفه احکام|۱۴

اگر اسلام با بردگی مخالف است، چرا مانند شراب و ... آن را حرام نکرد؟
اسلام با بردگی مبارزه کرده است و در اجتماع اسلام بردگی، خواه‌ و ناخواه باید منقرض شود.
پیامبر اسلام از اوّلین روزهایی که در مکّه معظّمه مبعوث به رسالت شد و قبل از هجرت به مدینه منوّره، در آن وقتی ‌که هنوز بیشتر احکام اساسی و اصولی اسلام را عرضه نکرده و دعوتش بیشتر دعوت به خدا و توحید بود، مسئله آزاد کردن برده‌ها را مطرح ساخت.
آنگاه‌ که هنوز مؤمنان به او معدود بودند و مبارزه با برده‌داری دعوتش را به خطر می‌انداخت، آزاد کردن غلام‌ها و کنیزها را در طیّ برنامه‌های خاص و به ‌عنوان یکی از بهترین کارهای نیک و موجبات قرب به خدا اعلام کرد؛ و سپس به ‌موجب قرآن مجید در هنگام بیان برنامه امور مالی اسلام و در آمد و هزینه، یکی از مصارف خاص زکات را - که از مالیات‌های عمده اسلامی است - آزاد کردن بردگان مقرّر فرمود.
امیرالمؤمنین علی(ع) از دستمزد خود هزار بنده آزاد کرد. هم‌چنین سایر ائمّه(ع) برنامه آزاد کردن برده‌ها را داشتند. این یک مبارزه‌ای بود که رسم برده‌داری و برده‌فروشی را از میان می‌برد.
علاوه بر این، جریمه بعضی جرایم و گناهان، مانند: قتل نفس، افطار روزه، آزاد کردن بنده مقرّر شد و از طرق دیگر نیز این کار الزامی گردید.
امّا این که چرا آن را حرام نفرمود، شاید برای این بود که برده‌ها در گردش چرخ‌های اقتصادی، و امور کشاورزی و دامداری، در دنیای آن روز سهم مهمّی داشتند و میلیون‌ها برده، این کارها را امور می‌کردند و آزادی ناگهانی و سریع آن‌ها موجب به هم خوردن وضع اقتصاد جوامع می‌شد و حتّی خود برده‌ها نیز در وضع نابسامانی می‌افتادند.
اسلام از یک سو زمینه آزادی برده‌ها را چنان تدارک دید که اگر برنامه‌های اسلام اجرا شده بود، برده‌داری و برده‌فروشی قرن‌ها پیش پایان یافته بود؛ و از سوی دیگر برای اصلاح وضع موجود آن‌ها که بسیار غیرانسانی بوده و برخلاف واقع، به شریعت موسی(ع) و عیسی(ع) نسبت داده می‌شد و فلاسفه‌ای مانند افلاطون و ارسطو آن را پذیرفته بودند، اسلام انقلاب بزرگی به وجود آورد که برده به‌ حساب یک انسان کامل محسوب شود و حقوق انسانی او محترم باشد.
اسلام تا آنجا پیش رفت که یک برده در ارزش‌های انسانی بتواند از برده‌دار هم گوی سبقت را برباید و چنان باشد که ارزش واقعی یک برده نزد خدا از هزاران و میلیون‌ها برده‌دار بالاتر شود و برده بتواند بر کرسی قضاوت نشسته و علیه برده‌دار و هر شخصیت دیگر، طبق ضوابط اسلامی رأی بدهد.
حکایات بسیار از بردگان صدر اسلام و فضیلت‌هایی که برای آن‌ها قائل بودند، شاهد قدر انسانی و ارزشی است که اسلام به آن‌ها اعطا کرد.
راجع به روابط برده‌دار و برده دستوراتی داده شد که بردگان در نهایت احترام و مصونیّت‌های حقوقی زیست داشته باشند و به‌قدری این دستورات، مؤکّد بود که بعضی از ترس اینکه مبادا در ادای حقوقی که اسلام برای برده مقرّر کرده کوتاهی کنند، و در برابر خدا مسئول شوند، برده را آزاد می‌کردند.
به ‌قدری حسن سلوک با بردگان انسانی شد که بسیاری از برده‌ها از این که مولایشان آن‌ها را آزاد کند، استقبال نمی‌کردند؛ و اگر هم آزاد می‌شدند رابطه خود را با مولای خود و خاندان او نمی‌بریدند.
هرگاه علی(ع) به بازار می‌آمد، دو جامه می‌خرید و آن را که بهتر بود به غلامش می‌داد. «قنبر» غلام علی(ع) بود که آزاد شده بود؛ امّا رابطه‌اش با علی(ع) رابطه یک مرید و مراد بود؛ رابطه یک شاگرد مؤمن و معلّم بود، که عاقبت هم در راه دوستی علی به دست «حجّاج» کشته شد.
پیامبر اسلام، غلام خود «زیدبن حارثه» را آزاد ساخت؛ وقتی پدر و کسانش آمدند او را خریداری کنند و با خود ببرند، پیغمبر او را آزاد کرد و به آن‌ها نشان داد که برده فروش نیست و به زید اختیار داد که اگر می‌خواهد نزد کسان خود برود، و اگر می‌خواهد نزد پیغمبر بماند. زید خدمت پیغمبر را انتخاب کرد و در شمار صحابه معروف و رجال نامدار اسلام قرار گرفت و در جنگ «موته» پس از «جعفر طیّار»، فرمانده سپاه اسلام شد و شهید گشت؛ و در تاریخ و در پیشگاه خدا مقامی یافت که میلیون‌ها و میلیون‌ها مردم در طول تاریخ اسلام به او غبطه می‌خورند. پیامبر اسلام برخلاف سنّت‌های دوره جاهلیّت که دختر دادن به برده یا برده آزاد شده را ننگ می‌دانستند، دخترعمّه خود را - که دارای شرافت نسبی عالی بود - به ازدواج او درآورد.
راجع به این موضوع، چون نویسندگان و محققان و حتّی بعضی خاورشناسان توضیحات کافی داده‌اند، به همین مقدار اکتفا می‌شود. می‌توانید رساله‌ها و مقالات بسیاری را که در این موضوع نوشته‌اند مطالعه فرمایید.