حضرت علی(ع) و شورا

انتخاب خلفا پس از درگذشت رسول أکرم(ص) روال ثابتی نداشت و هر کدام از خلفای سه گانه به گونه خاصّی انتخاب شدند، أبوبکر در سقیفه‎ی بنی ساعده با گرد آمدن چند نفر از انصار و یکی دو نفر از مهاجرین تعیین شد و سپس به جبر و زور از دیگران بیعت گرفتند، عمر از سوی شخص أبوبکر برای پیشوایی برگزیده شد و عثمان از طریق شورای شش نفری که اعضای آن را خلیفه دوم تعیین کرده بود انتخاب شد.

این گوناگون بودن شیوه انتخاب، گواه آن است که خلافت امری انتخابی نبود و درباره گزینش امام به وسیله مردم دستوری از پیامبر(ص) نرسیده بود و گرنه معنی نداشت که پس از درگذشت رسول أکرم(ص) خلفای وی به شکل‎های گوناگون که هیچ‎کدام به دیگری شباهت نداشت انتخاب شوند.

این تفاوت گواه آن است که مقام امامت و رهبری در اسلام، یک مقام انتصابی از جانب خداست، ولی متأسّفانه سران آن قوم در این مورد، همچون ده‎ها مورد دیگر، فرمایشات پیامبر(ص) را نادیده گرفتند و مردم را به گزینش پیشوا از طریق مردم کشاندند، و چون گزینش رهبر از طریق مردم بی‎سابقه بود و گردانندگان صحنه در این زمینه پیشینه‎ای نداشتند، گزینش رهبر به صورت‎های مختلف انجام گرفت.

أبوبکر تلاش عمر را جبران کرد

در گزینش أبوبکر برای خلافت، عمر تلاش زیادی کرد و انگیزه او در این کار آن بود که پس از درگذشت أبوبکر که با عمر فاصله سِنّی داشت، مقام خلافت از آن او باشد، چنانچه در همان روزهای اول أمیرالمؤمنین(ع) به عمر فرمودند: «نیک بدوش که بهره‎ای از آن برای تو است، امروز برای او محکم ببند تا فردا به تو بازگرداند.»[1]

أبوبکر هم نمک‎نشناسی نکرد و در بستر بیماری در آخرین لحظات عمر، عثمان را احضار کرده و دستور داد که چنین بنویسد:

«این عهدنامه عبدالله بن عثمان[2] است به مسلمانان در آخرین لحظه زندگی دنیا و نخستین مرحله آخرت» سخن خلیفه به اینجا که رسید بیهوش شد.

عثمان به گمان اینکه خلیفه پیش از اتمام وصیّت درگذشته است عهدنامه را از پیش خود به آخر رسانید و چنین نوشت: پس از خود فرزند خطّاب را جانشین خود قرار دادم.

چیزی نگذشت که خلیفه به هوش آمد و عثمان آنچه را از پیش خود نوشته بود خواند، أبوبکر از عثمان پرسید که چگونه وصیّت ما را چنین نوشتی؟

عثمان گفت می‎دانستم که به غیر از او نظری نداری.

سال‎ها بعد، وقت آن رسید که عمر حق‎شناسی کند و عثمان را پس از خود برگزیند و حق نمک را ادا کند.

گزینش اعضای شورا

مرگ قطعی خلیفه‎ی دوم نزدیک بود و خود او نیز احساس می‎کرد که آخرین لحظات زندگی را می‎گذراند، از گوشه و کنار پیام‎هایی رسید که جانشین خود را تعیین کند، عایشه به وسیله عبدالله فرزند حذیفه پیامی فرستاد که امّت محمّد را بی‎شبان نگذارد و هر چه زودتر برای خود جانشین تعیین کند، زیرا که او از فتنه و فساد می‎ترسد.[3]

فرزند عمر به پدر خود همین سخن را گفت و افزود: اگر تو برای گوسفندانت شبانی تعیین کنی و او را برای کاری نزد خود بخوانی، آیا دوست نمی‎داری تا وقتی به گلّه برمی‎گردد در این فاصله کسی را جانشین خود قرار دهد که گلّه را از دستبرد گرگ‎ها حفظ کند؟ اشخاصی که از خلیفه عیادت می‎کردند، نیز این موضوع را یادآور می‎شدند و برخی می‎گفتند که فرزندش عبدالله را جانشین خود قرار دهد، و خلیفه که از بی‎لیاقتی فرزند خود «عبدالله» آگاه بود، از این کار عذر می‎آورد و می‎گفت برای خاندان خطّاب همین یک نفر بس است، که مسئولیت خلافت را به گردن بگیرد.[4]

پس از آن دستور داد شش نفر را که پیامبر(ص) (به گفته او) هنگام مرگ از آنان راضی بود حاضر کنند تا گزینش خلیفه‎ی مسلمانان را بر دوش آنان بگذارد، این شش نفر عبارت بودند از: حضرت علی(ع) و عثمان و طلحه و زبیر و سعد وقاص و عبدالرحمان بن عوف.

وقتی آنان جمع شدند خلیفه با قیافه‎ی گرفته و تند به آنان رو کرد و گفت: لابد همگی می‎خواهید که زمام امور را پس از من به دست بگیرید.

سپس خطاب به یکایک آنان (به جز علی(ع)) سخنانی گفت و با ذکر دلایلی هیچ‎یک را شایسته مقام خلافت ندانست، آن‎گاه رو به علی(ع) کرد و چون در سراسر زندگی آن حضرت نقطه‎ی ضعفی ندید، چیزی که به نظرش آمد این بود که تو مردی شوخ مزاجی ولی بعد افزود که اگر آن حضرت زمام امور را به دست بگیرد مردم را بر حق روشن و طریق آشکار رهبری خواهد کرد.

در پایان خطاب به عثمان کرد و گفت: گویا می‎بینم قریش تو را به زعامت برگزیده‎اند و سرانجام، تو بنی‎امیّه و بنی أبی معیط، را بر مردم مسلّط کرده‎ای و بیت‎المال را مخصوص آن‎ها قرار داده‎ای و در آن هنگام گروه‎های خشمگینی از عرب بر تو می‎شورند و تو را در خانه‎ات می‎کشند، سپس افزود: اگر چنین واقعه‎ای رخ داد سخن مرا به یاد آور.

آن‎گاه رو به اعضای شورا کرد و گفت: اگر یکدیگر را یاری کنید از میوه‎ی درخت خلافت، خود و فرزندانتان می‎خورید ولی اگر حسد ورزید و بر یکدیگر خشم گیرید، معاویه گوی خلافت را خواهد ربود.

وقتی سخنان عمر به پایان رسید محمّد بن مسلمه را طلبید و به او گفت: وقتی از مراسم دفن من بازگشتید، با پنجاه مرد مسلّح این شش نفر را برای امر خلافت دعوت کن و همه را در خانه‎ای گِرد آور و با آن گروه مسلّح بر در خانه توقف کن تا آنان یک نفر را از میان خود برای خلافت برگزینند، اگر پنج نفر از آنان نظرشان یکی شد و یک نفر مخالفت کرد او را گردن بزن و اگر چهار نفر متحد شدند، آن دو نفر مخالف را بکش و اگر این شش نفر به دو دسته‎ی مساوی تقسیم شدند حق با آن گروه خواهد بود که عبدالرحمان در میان آن‎ها باشد. آن‎گاه آن سه نفر را برای موافقت با این گروه دعوت کن اگر توافق حاصل نشد، گروه دوم را از بین ببر، و اگر سه روز گذشت و در میان اعضای شورا اتحاد نظری پدید نیامد، هر شش نفر را اعدام کن و مسلمانان را آزاد بگذار تا فردی را برای زعامت خود برگزینند و او هم پس از دفن خلیفه، هر شش نفر را دعوت کرده و آنان را از دستور عمر آگاه ساخت.

شورا تشکیل شد، اولین کاری که صورت گرفت این بود که طلحه که یکی از شش نفر بود چون رابطه‎اش با حضرت علی(ع) تیره بود به نفع عثمان کنار رفت زیرا می‎دانست که با وجود حضرت علی(ع) و عثمان، کسی او را برای خلافت انتخاب نمی‎کند، پس چه بهتر که به نفع عثمان کنار برود و از شانس موفقیّت حضرت علی(ع) بکاهد. (ضمناً علّت تیره بودن رابطه طلحه با حضرت علی(ع) این بود که طلحه همچون أبوبکر از قبیله تَیم بود و پس از روی کار آمدن أبوبکر روابط قبیله تَیم با بنی‎هاشم به شدّت تیره شد و این تیرگی تا مدّت‎ها باقی بود.)

پس از طلحه، زبیر نیز که پسر عمه‎ی حضرت علی(ع) بود به جهت خویشاوندی که با آن حضرت داشت، به نفع امام(ع) کناررفت، و سعد وقّاص به نفع عبدالرحمان کنار رفت زیرا هر دو از قبیله «زهره» بودند.

سرانجام از اعضای شورا سه نفر باقی ماندند که هر کدام دارای دو رأی بودند و پیروزی از آن کسی بود که یکی از این سه نفر به او بپیوندد.

در این هنگام عبدالرحمان رو کرد به حضرت علی(ع) و عثمان و گفت: کدام یک از شما حاضر است حق خود را به دیگری واگذار کند و به نفع او کنار رود؟

هر دو سکوت کردند و چیزی نگفتند، عبدالرحمان ادامه داد: شما را گواه می‎گیرم که من خود را از صحنه‎ی خلافت بیرون می‎برم تا یکی از شما را برگزینم، پس رو به علی(ع) کرد و گفت با تو بیعت می‎کنم که بر کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) عمل کنی و از روش شیخین (أبوبکر و عمر) پیروی نمائی.

حضرت علی(ع) شرط آخر او را نپذیرفت و فرمود: من بیعت تو را می‎پذیرم مشروط بر اینکه به کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) و طبق اجتهاد و آگاهی و نظر خود عمل کنم.

چون عبدالرحمان از علی(ع) جواب منفی شنید، خطاب به عثمان همان سخن را تکرار کرد عثمان فوراً گفت: آری یعنی پذیرفتم.

آن‎گاه عبدالرحمان دست بر دست عثمان زد و به او به عنوان «أمیرمؤمنان» سلام گفت، و نتیجه جلسه به مسلمانان که در بیرون خانه منتظر رأی شورا بودند گزارش شد.

نتیجه شورا چیزی نبود که علی(ع) از آغاز آن آگاه نباشد، حتی إبن عباس نیز، پس از آگاهی از ترکیب اعضای شورا، محرومیت قطعی علی(ع) را از خلافت برای بار سوم اعلام کرده بود. به همین جهت وقتی عبدالرحمان نقش خود را در بیعت با عثمان به خوبی پیاده کرد، حضرت علی(ع) رو به عبدالرحمان کرد و گفت:

تو به امید اینکه عثمان خلافت را در آخر عمر به تو واگذار کند او را انتخاب کردی، چنانکه عمر نیز أبوبکر را به همین امید برگزید ولی امیدوارم که خداوند میان شما سنگ تفرقه افکند.

تاریخ‎نویسان می‎گویند چیزی نگذشت که روابط عبدالرحمان با عثمان به تیرگی گرائید با هم سخنی نگفتند تا عبدالرحمان مرد.[5]

این فشرده‎ی ماجرای شورای شش نفری خلیفه دوم است، پیش از آن که درباره‎ی این برگ از تاریخ اسلام به قضاوت بپردازیم نظر امام علی(ع) را درباره‎ی آن بیان می‎داریم.

امام علی(ع) در خطبه سوم نهج‎البلاغه «خطبه شقشقیه» چنین می‎فرماید:

«حَتی إذا مَضی لِسَبیلِهِ جَعَلَها فی جَماعَۀٍ زَعَمَ أنَی أحَدُهُم فَیا للهِ وَ لِلشُّوری، مَتی إعتَرَضَ الرَّیبُ فیَّ مَعَ الأوَّلِ مِنهُم حَتّی صِرتُ اُقرَنُ إلی هذِهِ النَّظایر، لکِنّی أسفَفتُ إذا أسَفُّوا وَ طِرتُ إذ طارُوا فَصَفی رَجُلٌ مِنهُم لِضِغِنِه وَ مالَ الآخَرُ لِصِهرِه مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ.»

«آن گاه که عمر درگذشت امر خلافت را در شورایی قرار داد که تصور می‎کرد من نیز همانند اعضای آن هستم، خدایا از تو یاری می‎طلبم درباره‎ی آن شورا، چه وقت حقانیت من مورد شک بود، آن‎ گاه که با أبوبکر بودم تا آنجا که امروز با این افراد هم ردیف شده‎ام؟ ولی ناچار در فراز و نشیب با آنان موافقت کردم. و در شورا شرکت جستم، ولی یکی از اعضا به سبب کینه‎ای که با من داشت (مقصود طلحه یا سعد وقّاص است) از من چهره برتافت و به نفع رقیب من کنار رفت و دیگری (عبدالرحمان) به خاطر پیوند خویشاوندی با خلیفه به نفع او رأی داد و... و ... و...»

در نهج‎البلاغه پیرامون شورای عمر جز این نیست، ولی برای اینکه خوانندگان از جنایات تاریخ و تعزیه‎گردانان صحنه‎ی سیاست و تناقض‎گوئی و غرض‎ورزی خلیفه به خوبی آگاه شوند نکاتی را یادآور می‎شویم:

تجزیه و تحلیل شورا

در این بخش از سخن، روی نقاط حسّاس انگشت می‎گذاریم و از نقل مطالب جزئی خودداری می‎کنیم:

1. اینکه گروه‎های مختلف به خلیفه‎ی دوم پیشنهاد می‎کردند که برای خود جانشین برگزیند گواه آن است که توده‎ی مردم به طور فطری درک می‎کردند که رئیس مسلمانان باید در حیات خویش زعیم آینده‎ی جامعه اسلامی را برگزیند، چه در غیر این صورت ممکن است فتنه و فساد سراسر جامعه را فراگیرد و در این راه خون‎هایی ریخته شود مع‎الوصف دانشمندان اهل تسنّن چگونه می‎گویند که پیامبر گرامی(ص) بدون اینکه جانشین تعیین کند درگذشت؟

2. پیشنهاد تعیین جانشین از جانب خلیفه می‎رساند که طرح حکومت شورایی پس از درگذشت پیامبر(ص) طرح بی‎اساسی بوده است و هرگز چنین طرحی وجود نداشته است، و گرنه چون ممکن است در صورت صدور دستور صریح از جانب پیامبر(ص) درباره‎ی تشکیل شورا به خلیفه‎ی دوم پیشنهاد تعیین جانشین شود؟

حکومت شورایی (یا به تعبیر دیگر حکومت مردم بر مردم) که صرف‎نظر از تعیین امام از جانب خدا عاقلانه‎ترین شیوه‎ی حکومت است که بشر می‎تواند برگزیند، امری است که این روزها و در زمان ما بر سر زبان‎ها افتاده ولی چنین حکومتی در هیچ دوره از تاریخ اسلام اقامه نشده است.

3. عمر در پاسخ درخواست مردم در مورد تعیین جانشین چنین جواب داد:

اگر أبوعبیده زنده بود او را به جانشینی خود برمی‎گزیدم زیرا از پیامبر(ص) شنیده‎ام که او امین این امّت است و اگر سالم، مولای أبی حذیفه زنده بود او را جانشین خود می‎ساختم زیرا از پیامبر(ص) شنیده‎ام که فرمود او دوست خداست. جالب است ایشان در آن وقت به جای اینکه از زنده‎ها سخن بگوید به فکر مرده‎ها بود که علاوه بر مرده‎پرستی، بی‎اعتنایی به زندگانی است که در عصر او می‎زیستند و نتیجه‎اش مأیوس کردن مردم از اینکه در میان افراد زنده کسی باشد که بتواند مردم را رهبری کند. از این گذشته، اگر ملاک انتخاب أبوعبیده و سالم این بود که پیامبر اکرم(ص) آنان را امین امّت و دوست خدا خوانده بود، پس چرا عمر یادی از فرزند ابوطالب نکرد؟ هم او که پیامبر(ص) درباره‎اش فرموده بود: عَلِیٌّ مَعَ الحَقّ وَ الحَقُّ مَعَ عَلیّ[6] یعنی علی با حق و حق با علی است. او که از مقام علی(ع) فضائل و روحیات پاک او قضاوت‎های بی‎نظیرش، دلاوری‎هایش و علم او بر کتاب و سنّت بیش از دیگران آگاه بود چرا نامی از علی(ع) نبرد و به یاد مردگانی افتاد که هرگز کینه و حسد کسی را نمی‎انگیزاند؟

4. اگر مقام و منصب امامت یک مقام الهی و ادامه‎ی وظایف رسالت است، پس باید در شناخت امام پیرو فرمان خاص الهی بود و اگر یک مقام اجتماعی است باید در شناخت او به افکار عمومی مراجعه کرد.

امّا گزینش امام از طریق شورایی که اعضای آن از طرف خود خلیفه تعیین شوند نه پیروی از فرمان خاص الهی و نه رجوع به افکار عمومی است. اگر باید خلیفه‎ی بعد را خلیفه‎ی پیشین تعیین کند، چرا کار را به شورای شش نفری ارجاع می‎دهد.

از نظر اهل تسنّن، امام باید از طریق اجتماع امّت یا اتّفاق نظر اهل حلّ و عقد (یعنی همه‎ی صاحبان نظر و نخبگان) انتخاب شود و نظر خلیفه پیشین در این کار کوچک‎ترین ارزشی ندارد.

ولی اکنون معلوم نیست که چرا آن‎ها بر این کار صحّه می‎گذارند و تصویب شورای شش نفری را لازم‎الاجرا می‎دانند.

اگر انتخاب امام حقّ خود امّت و در اختیار مردم است، خلیفه‎ی وقت به چه دلیلی آن حق را از مردم سلب کرد و در اختیار شورایی گذاشت که اعضای آن را خود او انتخاب کرده بود؟

5. به هیچ‎وجه روشن نیست که چرا اعضاء‌شورا به همین شش نفر منحصر شد اگر علّت گزینش آنان این بود که رسول خدا(ص) هنگام مرگ از آنان راضی بود، این معیار درباره‎ی عمّار، حذیفه‎ی یمانی، أبوذر، مقداد، أبی بن کعب و... نیز تحقق داشت.

مثلاً پیامبر(ص) درباره‎ی عمّار فرمود:

«عَمّارُ مَعَ الحَقّ وَ الحَقُّ مَعَهُ یَدُورُ مَعَهُ أینَما داک.»[7]

«عمار محور حق است و حق بر وجود او می‎گردد.»

و درباره‎ی أبوذر می‎فرمود:

«ما أظّلتِ الخَضراءُ وَلا أقَلَّتِ الغَبُراءُ عَلی ذی لَهجَۀٍ أصدَقُ مِن أبی ذَر»[8]

«زمین در برنگرفته و آسمان سایه نیفکنده است بر کسی که راستگوتر از ابوذر باشد.»

حالا چرا این افراد در شورا نبودند و افرادی برگزیده شدند که تمام آن‎ها منهای زبیر با حضرت علی(ع) رابطه‎ی خوبی نداشتند و تازه همین عمل باعث شد که زبیر که تا آن روز خود را همتای حضرت علی(ع) نمی‎دید در ردیف او قرار گیرد و سرانجام، پس از قتل عثمان داعیه‎ی خلافت سر دهد.

6. خلیفه ادّعا داشت که آنان را از این نظر برای عضویت در شورا برگزیده است که پیامبر اکرم(ص) در هنگام مرگ از آنان راضی بود، ولی در سخنان خود درباره‎ی اعضای شورا، طلحه را طور دیگری معرّفی کرد و به او گفت: تو در هنگام نزول آیه‎ی حجاب سخنی گفتی که رسول خدا(ص) بر تو خشم گرفت و تا روز وفات نیز بر تو خشمگین بود. راستی، کدام‎یک از این دو را باید پذیرفت؟

خلیفه در انتقاد از اعضای شورا سخنانی گفت که صلاحیت اکثر آنان را برای خلافت و حتی عضویت شورا نفی کرد. مثلاً درباره‏ی زبیر گفت: تو یک روز انسانی و روز دیگر شیطان!

آیا چنین شخصی می‎تواند در شورای خلافت شرکت کند و خلیفه‏ی اسلام شود؟ اگر چنان می‎شد که او در روز شورا با نیّت شیطانی در مجلس شرکت می‎کرد، بازدارنده‏ی وی از افکار شیطانی چه بود؟

و درباره‏ی عثمان گفت تو اگر خلیفه شوی، بنی‎امیّه و بنی أبی معیط را بر دوش مردم سوار می‎کنی و... آیا فردی که چنین روحیه‎ای دارد و بنا بر تعصّب خویشاوندی از حق منحرف می‎شود شایستگی دارد که عضو شورای خلافت گردد و یا برای امّت خلیفه‎ای تعیین کند؟

7. خلیفه از کجا می‎دانست که عثمان برای خلافت برگزیده خواهد شد و اقوام خود را بر دوش مردم سوار می‎کند و روزی خواهد رسید که مردم بر ضدّ او قیام خواهند کرد؟ و سپس از او خواست که در چنین لحظاتی از او یاد کند!

خلیفه این فراست و غیب‎گوئی را از کجا به‎دست آورده بود؟ آیا جز این است که اعضای شورای تعیین خلافت را چنان ترتیب داده بود که انتخاب عثمان و محرومیت حضرت علی(ع) را قطعی می‎ساخت؟

8. با تمام کنجکاوی که عمر در زندگی حضرت علی(ع) کرد نتوانست عیبی در او بجوید و فقط سخنی گفت که بعدها نیز عمر و عاص آن را بهانه کرد و گفت علی شوخ مزاج است.[9]

عمر سعه‏ی صدر و گذشت امام(ع) و ناچیز شمردن امور مادی از جانب آن حضرت را شوخ مزاجی تلقی کرد. آنچه باید یک رهبر داشته باشد این است که در اجرای حق مصمّم و در حفظ حقوق مردم با اراده باشد و امام علی(ع) نمونه‏ی کامل و روشن این خصوصیّت بود به طوری که خود خلیفه به دنبال سخن خود گفت: اگر تو زمام امور را در دست بگیری مردم را بر حق آشکار و راه روشن رهبری می‎کنی.

9. چرا عمر برای عبدالرحمان بن عوف حق وتو قائل شد و گفت در صورت تساوی آراء آن گروه مقدّم باشد که عبدالرحمان در میان آنان است؟

ممکن است گفته شود خلیفه چاره‎ای جز این نداشت، زیرا در صورت تساوی آراء، باید مشکل تساوی حل می‎شد و خلیفه با دادن حق وتو به عبدالرحمان این مشکل را برطرف ساخت.

پاسخ این مطلب روشن است، زیرا دادن چنین حقی به عبدالرحمان، جز سنگین کردن کفه‏ی پیروزی عثمان نتیجه‏ی دیگری نداشت، عبدالرحمان شوهر خواهر عثمان بود و قهراً در داوری خود عامل خویشاوندی را فراموش نمی‎کرد. عمر برای رفع این مشکل می‎توانست نظر گروه دیگری را مرجع تصمیم نهائی و فصل الخطاب معرّفی کند و بگوید که اگر دو گروه به طور مساوی رأی آوردند، رأی نهائی با طرفی باشد که گروهی از یاران پاک پیامبر(ص) با آن طرف موافق باشد نه رأی عبدالرحمان، شوهر خواهر عثمان و فامیل سعد وقّاص.

10. عمر در حالی که از درد به خود می‎پیچید به حاضران در مجلس می‎گفت پس از من اختلاف نکنید، و از دو دستگی بپرهیزید زیرا در این صورت خلافت از آن معاویه خواهد بود و حکومت را از شما خواهد گرفت، ولی به عبدالرحمان حق وتو می‎دهد که فامیل نزدیک عثمان است و عثمان و معاویه هر دو میوه درخت ناپاک بنی‎امیّه هستند و خلافت عثمان مایه‏ی استواری حکومت معاویه پس از عثمان است.

شگفتا! خلیفه گاهی اموال فرمانداران را مصادره و آنان را از مقامشان عزل می‎کرد، ولی هرگز دست به ترکیب حکومت معاویه نمی‎زد و او را در گردآوری اموال و تحکیم پایه‎های حکومت خود در شام آزاد می‎گذاشت با آنکه می‎دانست او به صورت یک استاندار ساده که روش بسیاری از استانداران وقت بود، انجام وظیفه نمی‎کرد و دربار او کمتر از دربار نمایندگان کسری و قیصر نبود.

آیا نمی‎توان گفت که زیر کاسه نیم کاسه‎ای بوده است و هدف از این کار تحکیم موقعیّت بنی‎امیّه بوده که از اول بعثت پیامبر(ص) تا توانستند با اسلام جنگیدند و با خاندان پیامبر(ص) دشمنی آشکار داشتند.

11. عمر برای ابراز وارستگی خود می‎گفت: به فرزندم عبدالله رأی ندهید زیرا او حق شایستگی ندارد که زن خود را طلاق دهد، ولی با این همه او را مستشار شورا قرار داد، هر گاه اعضاء شورا سه رأی مساوی داشتند طرفین تسلیم نظر پسرم عبدالله شوند ولی هرگز اجازه نداد امام حسن(ع) و عبدالله بن عباس عضو شورا یا مستشار اعضا باشند بلکه می‎گفت می‎توانند در جلسه به عنوان مستمع آزاد شرکت کنند.[10]

12. شگفتا! عمر از یک طرف عبدالرحمان را یکتا مؤمن می‎خواند که ایمان او بر ایمان نیمی از مردم سنگینی می‎کند، و از طرف دیگر این سرمایه‎دار معروف قریش را «فرعون امّت» می‎نامد[11] و تاریخ گواه است که او سرمایه‎دار و محتکر معروف بود که پس از مرگ، ثروت هنگفتی به ارث گذاشت.

یک قلم از ثروت او این بود که هزار گاو و سه هزار گوسفند و صد اسب داشت و منطقه‎ی «جرف» مدینه را با بیست گاو آبکش زیر کشت می‎برد.

او دارای چهار زن بود و هنگامی که مرد به هر یک از زنانش هشتاد هزار دینار ارث رسید و این مبلغ یک چهارم از یک هشتم ثروت او بود که به زنان وی رسید. وقتی یکی از زنان خود را در حال بیماری طلاق داد، ارثیه او را با هشتاد و سه هزار دینار مصالحه کرد.[12]

13. عبدالرحمان در انتخاب عثمان از در حیله وارد شد، نخست به علی(ع) پیشنهاد کرد که طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) و روش شیخین رفتار کند، در حالی که می‎دانست روش شیخین، در صورت مطابقت با قرآن و سنّت پیامبر، برای خود امر جداگانه‎ای نیست و در صورت مخالفت با آن، ارزشی نخواهد داشت، ولی همچنان اصرار داشت که بیعت با حضرت علی(ع) بر این شرط نیز استوار باشد، و می‎دانست که امام(ع) از پذیرش این شرط سرباز خواهد زد لذا وقتی آن حضرت دست ردّ بر چنین شرطی زد، عبدالرحمان موضوع را با برادر زن خود عثمان در میان نهاد و او فوراً پذیرفت.

14ـ حکومت برای امام(ع) وسیله بود نه هدف. در حالی که برای رقیب او هدف بود نه وسیله. اگر امام(ع) به خلافت از همان دید می‎نگریست که عثمان، بسیار آسان بود که در ظاهر شرط عبدالرحمان را بپذیرد ولی در عمل از آن شانی خالی کند، اما آن حضرت چنین کاری نکرد، زیرا او هرگز حقی را از طریق باطل نمی‎طلبید.

15ـ امام(ع) از همان نخست از دسیسه‏ی خلیفه‏ی دوم و از منویّات کاندیداها آگاه بود، لذا وقتی از ترکیب و شرایط شورا آگاه شد، به عموی خود عباس فرمود: این بار نیز ما از خلافت محروم شدیم، نه تنها امام از این نتیجه آگاه بود بلکه جوانی مانند إبن عباس نیز وقتی از ترکیب اعضای شورا مطّلع شد گفت عمر می‎خواهد که عثمان خلیفه شود.[13]

16ـ عمر به محمّد بن مسلمه دستور داد که اگر اقلیّت با اکثریّت موافقت نکردند اعدام شوند و اگر جناح مساوی شورا با جناحی که عبدالرحمان در آن قراردارد موافقت نکردند، فوراً کشته شوند و اگر کاندیداها در ظرف سه روز در تعیین جانشین به توافق نرسیدند همگی از دم تیغ بگذرند و...

باید در برابر چنین اخطارهایی گفت، آفرین بر این حریّت و آزادی! در کجای جهان اگر اقلیّتی در برابر اکثریّت قرار گرفت باید قتل‎عام شود؟

در هر حال، انتخاب عثمان برای خلافت آنچنان به بنی‎امیّه پر و بال بخشید و آن‎قدر قدرت و جرأت داد که أبوسفیان، که با عثمان از یک تیره و خانواده بود، روزی به اُحُد رفت و قبر حمزه، سردار بزرگ اسلام را که در نبرد با أبوسفیان و یارانش در جنگ اُحُد کشته شده بود، زیر لگد گرفت و گفت: أبا یَعلی (أبایعلی کنیه‏ی جناب حمزه است) برخیز و ببین که آنچه ما بر سر آن می‎جنگیدیم به دست ما افتاد و فرزندان ما با آن بازی می‎کنند.

و در یکی از روزهای نخست از خلافت عثمان که اعضای خانواده در منزل او گرد آمده بودند همین پیر نابینای دشمن دیرینه‏ی اسلام رو به حاضران کرد و گفت:

خلافت را (چون گویی) دست به دست بگردانید و کارگزاران خود را از بنی‎امیّه انتخاب کنید زیرا جز فرمانروائی هدف دیگری نیست، نه بهشتی هست و نه دوزخی.[14]

خودآزمایی

1. انتخاب خلفا پس از پیامبر أکرم(ص) چگونه بود؟

2. گوناگون بودن شیوه انتخاب خلفا نشانگر چه چیزی بود؟

3. انگیزه عمر در گزینش أبوبکر برای خلافت چه بود؟

4. عمر چه روشی را برای انتخاب جانشین خود برگزید؟

5. عبدالرحمان چه نقشی در انتخاب عثمان به عنوان خلیفه داشت؟

6. حضرت علی(ع) خطاب به عبدالرحمان چه فرمودند؟

7. پیشنهاد گروه های مختلف به خلیفه دوم برای تعیین جانشین نشانگر چیست؟

8. عمر در پاسخ به درخواست مردم برای تعیین جانشین چه گفت؟

9. از نظر اهل تسنّن امام باید از چه طریقی انتخاب شود؟

10. چرا عمر برای عبدالرحمان حق وتو قائل شد؟