خلافت ظاهری حضرت علی(ع)

خلافت ظاهری حضرت علی(ع) و پایان حکومت عثمان

پس از گذراندن دوران حکومت خلیفه اول و دوم و سوم، حضرت علی(ع) به خلافت و زمامداری برگزیده شدند و در این دوره با حوادث و فراز و نشیب های زیادی روبه‎رو گردیدند.

قبل از هر چیز باید به این نکته توجه کنیم که چرا بعد از آن سه نفر مردم به آن حضرت رو آوردند و به زمامداری او رضایت دادند.

واقع مطلب آن است که پس از درگذشت پیامبر أکرم(ص) هواداران حضرت علی(ع) در اقلیّت بودند ولی بعد از گذشت یک ربع قرن از آغاز خلافت، افکار عمومی متوجّه حضرت شد به گونه‎ای که بعد از کشته شدن عثمان، همه مردم با شور خاصّی به سوی آن حضرت آمده و با اصرار فراوان خواهان بیعت با او شدند مهم‎ترین علّت رو آوردن مردم به حضرت علی(ع) را باید در کمبودها و ناسازگاری‎های حکومت خلیفه سوم جستجو کرد. کار به جایی رسید که انقلابیون مصری و عراقی بر او شوریدند و او را کشتند.

البته ریشه اصلی قیام بر ضدّ خلیفه سوم همان علاقه و ارادت خاص عثمان به خاندان اموی بود وی که خود شاخه‎ای از این شجره بود در راه تکریم و ارزش دادن به این خاندان پلید علاوه بر زیر پا گذاشتن کتاب و سنّت، از سیره‏ی دو خلیفه پیشین نیز گام فراتر نهاد.

او به داشتن چنین روحیه و گرایشی کاملاً معروف بود، هنگامی که خلیفه‏ی دوم اعضای شورا را برای بعد از خودش تعیین کرد در انتقاد از عثمان چنین گفت:

گویا می‎بینم که قریش تو را به زعامت برگزیده‎اند و سرانجام «بنی‎امیّه» و «بنی‎ أبی معیط» را بر مردم مسلّط کرده و بیت‎المال را مخصوص آن‎ها قرار داده‎ای در آن موقع گروه‎های خشمگین از عرب بر تو می‎شورند و تو را در خانه‎ات می‎کشند.[1]

بنی‎امیّه که از روحیه عثمان آگاه بودند پس از گزینش او از طریق شورا، دور او را گرفتند و چیزی نگذشت که مناصب و مقامات اسلامی میان آنان تقسیم شد و جرأت آنان به جایی رسید که أبوسفیان به قبرستان اُحُد رفت و قبر حمزه عموی پیامبر(ص) را که در نبرد با أبوسفیان در جنگ اُحُد کشته شده بود زیر لگد گرفت و گفت:

أبویعلی برخیز که آنچه بر سر آن می‎جنگیدیم به دست ما افتاد.

در نخستین روزهای خلافت عثمان، اعضای خانواده بنی‎امیّه دور هم گرد آمدند و أبوسفیان رو به آنان کرده گفت:

اکنون که خلافت پس از قبیله‎های «ثیم» و «عدی» به دست شما افتاده است مواظب باشید که از خاندان شما خلع نگردد و آن را همچون گوی دست به دست بگردانید که هدف از خلافت جز حکومت و زمامداری نیست و بهشت و دوزخ وجود ندارد.[2]

روشن است که انتشار این سخن لطمه‏ی جبران‎ناپذیری بر حیثیّت خلیفه وارد می‎ساخت، حاضران از افشای این رویداد خودداری کردند اما حقیقت سرانجام خود را نشان داد.

شایسته این بود که خلیفه أبوسفیان را ادب کند و حدّ الهی درباره مرتدّ شدن او را در حق او جاری سازد ولی متأسّفانه نه تنها چنین نکرد بلکه بارها أبوسفیان را مورد لطف خود قرار داد و غنائم بسیاری به او بخشید.

علل شورش

عثمان در سوم ماه محرم سال 24 هجری از طریق شورایی که خلیفه دوم اعضای آن را برگزیده بود به خلافت انتخاب شد و در هجدهم ماه ذی الحجّه سال 35 پس از دوازده سال حکومت به دست انقلابیون مصر و عراق و گروهی از مهاجرین و انصار کشته شد.

مورّخان علل سقوط عثمان و انقلاب گروهی از مسلمانان را در آثار خود بیان کرده‎اند هر چند برخی از مورّخان به احترام مقام خلافت از بازگو کردن مشروح این علل خودداری نمودند ولی بالأخره عوامل زیر را می‎توان زیربنای انقلاب و شورش گروه‎های خشمگین مسلمان دانست:

1. تعطیل حدود الهی

2. تقسیم بیت‎المال در میان بنی‎امیّه

3. تأسیس حکومت اموی و نصب افراد غیرشایسته به مناصب اسلامی

4. آزار و ضرب و جرح گروهی از صحابه پیامبر(ص) که از خلیفه و اطرافیان او انتقاد می‎کردند.

5. تبعید تعدادی از صحابه که خلیفه حضور آنان را مزاحم افکار و آمال و برنامه‎های خود می‎دید.

عامل اول: تعطیل حدود الهی

ولید بن عتبه برادر مادری خلیفه که از سوی او به استانداری کوفه منصوب شد، وی مردی بود که قرآن مجید او را در دو مورد به فسق و تمرّد از احکام الهی یاد کرده است.

آیه 6 از حجرات، و آیه 18 از سوره سجده به اتفاق مفسّرین در مورد او نازل شده و خداوند در این دو آیه رسماً و به طور صریح و علنی او را فاسق معرّفی کرده.

در آیه اول می‎فرماید:

یا أیُّها الَّذینَ آمَنوا إنْ جائَکُم فاسِقٌ بِنَبَأ فَتَبَیَّنُوا

« ای مؤمنان اگر فاسقی برای شما خبر آورد تحقیق کنید.»

و این در موردی بود که ولید خبری نادرست از مرتدّ شدن یکی از قبایل برای رسول خدا(ص) آورد و در آیه دوم می‎فرماید:

أ فَمَن کانَ مُؤمِناً کَمَن کانَ فاسِقاً لا یَستَوونَ

«آیا کسی که مؤمن است مانند کسی است که فاسق است؟»

و در این آیه او در برابر حضرت علی(ع) قرار گرفته و به عنوان فاسق معرّفی شده، جالب است که حسّان بن ثابت پس از نزول این آیه شعری چنین سرود:

«أنزَلَ اللهُ فِی الکِتابِ العَزیزِ فی علیٍ وَ فِی الوَلیدِ قُرآنا

فَتَبَیَّنوا الوَلیدَ إذ ذاکَ فِسقاً وَ علی مُتَبَوَء صَدَقَ ایمانا»

«خداوند در قرآن در مورد علی(ع) و ولید آیه‎ای نازل کرده، تحقیق کنید که منظور از فاسق در این آیه ولید و منظور از مؤمن، علی(ع) است.»[3]

امّا خلیفه گذشته‏ی او را نادیده گرفت و استانداری منطقه بزرگی از مملکت اسلامی را به او واگذار کرد. این حاکم نالایق در حالی که سخت مست بود نماز صبح را با مردم چهار رکعت برگزار کرد (چون معمولاً استانداران امام جماعت بودند) و محراب را آلوده ساخت شدّت مستی او به اندازه‎ای بود که انگشترش را از دست وی در آوردند و او متوجّه نشد.

مردم کوفه به عنوان شکایت راهی مدینه شدند و حادثه را به خلیفه گزارش دادند متأسّفانه خلیفه نه تنها به گزارش آن‎ها ترتیب اثر نداد بلکه آنان را تهدید کرده گفت: آیا شما دیدید که برادر من شراب بخورد؟ آنان گفتند ما شراب خوردن او را ندیدیم ولی او را در حال مستی مشاهده کردیم و انگشتر وی را از دست وی درآوردیم او متوجّه نشد.

خبر این گفتگو به حضرت علی(ع) و عایشه گزارش شد، عایشه که دل پر خونی از عثمان داشت گفت: عثمان احکام الهی را تعطیل و گواهان را تهدید کرده است.

أمیرمؤمنان(ع) با عثمان ملاقات کرد و گفته خلیفه دوم در روز عاشورا درباره‏ی وی یادآور شده و فرمود: فرزندان امیّه را بر مردم مسلّط مکن، باید ولید را از حکومت عزل کنی و حدّ الهی را در حق او جاری سازی.

طلحه و زبیر نیز از انتصاب ولید انتقاد کردند و از خلیفه خواستند او را تازیانه بزند.

خلیفه در زیر فشار افکار عمومی، سعید بن العاص را که او نیز شاخه‎ای از شجره‏ی خبیثه‏ی بنی‎امیّه بود به استانداری کوفه نصب کرد وی وقتی وارد کوفه شد، محراب و منبر و دارالإماره را شست و شو داد و ولید را روانه‏ی مدینه ساخت. عزل ولید در آرام ساختن افکار عمومی کافی نبود خلیفه باید حدّ الهی را که درباره‏ی شرابخوار تعیین شده است در حق برادر خود اجرا می‎کرد عثمان به جهت علاقه‎ای که به او داشت لباس فاخری بر تن او پوشانید و او را در اتاقی نشاند تا فردی از مسلمانان حدّ خدا را درباره‏ی او اجرا کند. افرادی که مایل بودند او را حدّ بزنند از طریق ولید تهدید می‎شدند، سرانجام امام علی(ع) تازیانه را به دست گرفت و بی‎مهابا بر او حدّ زد و به تهدید و نارواگوئی او اعتنا نکرد.[4]

عامل دوم: بذل و بخشش‎های بی‎حساب به بنی‎امیّه

هر چند تاریخ نتوانسته است همه آن‎ها را به دقّت ضبط کند و حتی طبری کراراً تصریح می‎کند که:

«من به جهت عدم تحمّل اغلب مردم، از نوشتن برخی از انتقادها و اشکالات که از جانب مسلمانان بر خلیفه شده است خودداری می‎کنم.»[5]

ولی همان مواردی که تاریخ ضبط کرده است می‎تواند روشنگر رفتار عثمان درباره‏ی بیت‎المال مسلمین باشد از جمله دهکده‏ی فدک را که مدّت‎ها میان دختر پیامبر(ص) و خلیفه‏ی اول بر سر آن کشمکش بود به مروان بن حکم بخشید و این ملک دست به دست در میان فرزندان مروان می‎گشت تا سرانجام عمر بن عبدالعزیز آن را به فرزندان فاطمه… برگردانید.

بسیاری از مورّخان در این مورد به خلیفه خرده گرفته‎اند و همگی به یک عبارت گفته‎اند:

«از ایرادهایی که بر او گرفته‎اند این است که وی فدک را که صدقه‏ی رسول خدا(ص) بود به مروان تملیک کرد.»[6]

در سال 27 هجری که ارتش اسلام از آفریقا با غنیمت‎های فراوانی که دو و نیم میلیون دینار برآورده می‎شد بازگشت یک پنجم آن را که خمس است و در قرآن در سوره مبارکه انفال آیه 41، شش مصرف برای آن بیان شده است دربست و بدون هیچ دلیلی به دامادش مروان بخشید و همین باعث شد که افکار عمومی بر ضد او تحریک شود و برخی از شعرا در انتقاد از او چنین سرودند:

«وَ أعطَیتَ مَروانَ خَمسَ العَبا ظُلماً لَهُم وَ جَمَیت الحِمی.»[7]

«خمس را که مخصوص بندگان خداست به ناروا به مروان بخشیدی و از فامیل خود حمایت کردی.»

عامل سوم: تأسیس حکومت اموی

سومین عامل شورش مسلمانان بر ضدّ عثمان، تسلّط ظالمانه امویان بر مراکز حسّاس اسلامی بود، تسلّطی که پیر و جوان نمی‎شناخت و خشک و تر را می‎سوزاند.

جالب است که خلیفه دوم وقتی شورای شش نفره را تشکیل داد، برای هر کدام از آن‎ها (غیر از حضرت علی(ع)) نقطه ضعفی را بیان کرد از جمله نسبت به عثمان گفت: اگر عثمان زمام خلافت را به دست بگیرد فرزندان «أبی معیط» را بر مردم مسلّط می‎سازد و اگر چنین کند او را می‎کشند.[8]

و می‎بینیم وقتی عثمان ولید بن عتبه را به استانداری کوفه گماشت أمیرمؤمنان(ع) و طلحه و زبیر به گفتار عمر استناد جسته و به عثمان گفتند:

مگر عمر به تو سفارش نکرد که آل بنی معیط و بنی‎امیّه را بر گرده مردم مسلّط نکنی؟[9]

ولی کار به آنجا رسید که بنی‎امیّه دیدند أبوموسی أشعری یمنی استاندار کوفه است و بر آن‎ها سنگین بود به همین جهت در مجلس محرمانه، که همگی حاضران مجلس از بنی‎امیّه بودند، شبل بن خالد رو به آنان کرد و گفت چرا سرزمینی به این وسعت را به أبوموسی واگذار کردید؟ خلیفه پرسید چه کسی را در نظر دارید؟ شبل اشاره به عبدالله بن عامر کرد که در آن روز بیش از شانزده سال نداشت.[10]

این طرز تفکّر باعث شد که سعید بن عاص اموی استاندار کوفه بر بالای منبر می‎گفت عراق، چراگاه جوانان قریش است.

و خود خلیفه هم با افتخار بر این کار اصرار داشت و می‎گفت:

اگر کلیدهای بهشت در اختیار من بود، من آن را به بنی‎امیّه می‎دادم تا آخرین فرد آنان وارد بهشت شود.[11]

مواردی که خلیفه سوم در حکومت بر مسلمانان، افراد غیر بنی‎امیّه را برمی‎داشت و از بنی‎امیّه به جای آنان می‎گماشت بسیار است و نشانگر این است که عثمان پیوسته در صدد تأسیس یک حکومت اموی بوده است.

عامل چهارم: ضرب و شتم یاران پیامبر(ص)

یاران رسول خدا(ص) در زمان عثمان امنیت نداشتند و به وسیله خود او یا گماشته‎های او مورد هتک قرار می‎گرفتند و ما در این مورد به ذکر دو نمونه اکتفا می‎کنیم.

1. عبدالله بن مسعود

عبدالله بن مسعود صحابی بزرگ پیامبر(ص) در تاریخ اسلام مقامی بس بلند و ارجمند دارد او نخستین کسی است که حاضر شد به قیمت جان خود قرآن را در مسجدالحرام در کنار انجمن قریش با صدای بلند تلاوت کند و کلام خدا را به سمع کودکان قریش برساند، در نیمروزی که سران قریش در محفل خود گرد آمده بودند، ناگهان عبدالله در برابر «مقام ابراهیم» ایستاد و با صدای بلند آیاتی از سوره‏ی «الرّحمن» را تلاوت کرد، قریش به یکدیگر گفتند: «إبن اُمّ عبد» چه می‎گوید؟ یکی گفت قرآنی را که بر محمّد نازل شده می‎خواند در این هنگام همگی برخاستند و با ضرب و شتم عبدالله و نواختن سیلی به چهره او صدای او را خاموش کردند. عبدالله با صورت کتک خورده به سوی یاران خود برگشت، گفتند ما به این جهت نسبت به تو نگران بودیم عبدالله در پاسخ گفت دشمنان خدا هیچگاه مثل امروز در نظر من حقیر و خوار نبودند و ادامه داد اگر مایل باشید فردا نیز این عمل را تکرار می‎کنم. گفتند همین مقدار که آنان آنچه را خوش نداشتند شنیدند کافی است.[12]

فضائل عبدالله بن مسعود بیش از این است که ذکر شد، ولی با چنین صحابی مؤمن و خدمتگزاری، به جرم اینکه تن به خواسته‎های نامشروع استاندار کوفه و ولید بن عتبه نداد.

وقتی ولید بن عتبه (برادر رضاعی عثمان)، استاندار کوفه شد، خواستار در اختیار گرفتن بیت‎المال شد که کلیددار آن عبدالله بن مسعود بود عبدالله از تسلیم آن خودداری کرد ولید جریان را به عثمان گزارش داد عثمان نامه‎ای به عبدالله بن مسعود نوشت و او را توبیخ نمود و به مدینه فراخواند.

عبدالله کلیدها را به سمت ولید پرت کرد و راهی مدینه شد وقتی وارد مدینه شد که عثمان در مسجد مدینه مشغول سخن گفتن بود، بلاذری می‎نویسد: وقتی که چشم عثمان به عبدالله بن مسعود افتاد رو به مردم کرد و گفت، مردم هم‎اکنون حیوان ریز بدبوئی بر شما وارد شد، جانداری که روی غذای خود راه می‎رود و قی می‎کند و آن را آلوده می‎سازد.

عبدالله در پاسخ گفت من چنین نیستم من صحابی پیامبر(ص) و رزمنده‏ی روز بدر و بیعت کننده در «بیعت الرضوان» هستم، در این هنگام عایشه از حجره‏ی خود فریاد زد، عثمان چرا از صحابی پیامبر(ص) چنین یاد می‎کنی؟ بالأخره کشمکش آغاز شد به امر خلیفه عبدالله را از مسجد بیرون کردند (حجوم) عزرم عثمان او را بلند کرد و محکم به زمین کوبید به طوری که دنده‎های او شکست، حضرت علی(ع) نیز به عثمان اعتراض کرده و عبدالله را به خانه خود برد، ولی عثمان به او اجازه خروج از مدینه را نداد و او در مدینه ماند تا در سال 32 هجری سه سال پیش از قتل عثمان از دنیا رفت.[13]

عبدالله در آخر عمر به عمار یا به روایتی به زبیر وصیت کرد که اجازه ندهند عثمان بر بدن او نماز گزارد لذا شبانه بر او نمازگزارده و به خاکش سپردند. عبدالله بن مسعود از قاریان بزرگ قرآن بشمار می‎رفت و حضرت أمیرالمؤمنین(ع) درباره او فرمودند:

«عَلِمَ القُرآنَ وَ عَلِمَ السُّنَۀ ثُمَّ انتَهی و کَفی بِه علماً.»

«یعنی قرآن و سنّت را آموخت و به پایان برد و برای او همین کفایت می‎کند.»[14]

2. عمار یاسر

عمار یاسر نیز مورد ضرب و شتم خلیفه قرار گرفت، علّت آزار او این بود که خلیفه برخی از زیورآلات بیت‎المال را به اهل بیت خود اختصاص داد و چون مردم اعتراض کردند، به منبر رفت و گفت: ما از بیت‎المال آنچه را نیاز داریم برمی‎داریم و بینی گروهی که معترض باشند به خاک می‎مالیم حضرت علی(ع) فرمودند تو از این کار بازداشته می‎شوی. عمار گفت: خدا را گواه می‎گیرم که من نخستین کسی خواهم بود که بینی او به خاک مالیده شود. در این حال عثمان پرخاش کرد و گفت: شکم گنده بر من جرأت می‎ورزی؟ او را بگیرید، او را گرفتند و به قدری زدند که از حال رفت. دوستان عمار او را به خانه‎ امّ سلمه همسر پیامبر(ص) بردند وقتی به حال آمد گفت سپاس خدا را که این نخستین بار نیست که مورد آزار قرار گرفتم، عایشه خبردار شد، مو و لباس و کفش پیامبر(ص) را بیرون آورد و گفت: هنوز مو و کفش و لباس پیامبر کهنه نشده است که شما سنّت او را ضایع ساختید عثمان خشمگین شده ولی چیزی نگفت.

إبن قتیبه در کتاب «الإمامة و السّیاسة» سرگذشت کتک زدن عمار را به صورت دیگری نقل می‎کند که خلاصه‎اش چنین است:

گروهی از یاران پیامبر(ص) دورهم جمع شده و نامه‎ای به خلیفه نوشتند و در آن تخلفات او را چنین برشمردند:

1. خلیفه در مواردی با سنّت پیامبر(ص) و شیخین مخالفت نموده است.

2. خمس غنائم آفریقا را که خدا و رسول و بستگان او و یتیمان و مساکین درآن حق دارند یکجا به مروان بخشیده است.

3. برای همسر خود «نائله» و دختران خود در مدینه هفت خانه ساخته است.

4. مروان از بیت‎المال قصرهایی در مدینه ساخته است.

5. کارهای اساسی به امویان سپرده شده و زمام امور مسلمانان به دست جوانانی بی‎تجربه افتاده است که هرگز رسول خدا(ص) را درک نکرده‎اند.

6. استاندار کوفه، ولید بن عتبه در حالت مستی نماز صبح را چهار رکعت خوانده و سپس رو به مأمومین کرده و گفته است اگر مایل باشید بیشتر بخوانیم.

7. عثمان حدّ شرابخواری بر ولید جاری نکرده است.

8. مهاجر و انصار را رها کرده و با آن‎ها مشورت نمی‎کند.

9. همچون سلاطین، در اطراف مدینه زمین‎هایی را قرق کرده است.

10. به افرادی که هرگز زمان پیامبر(ص) را درک نکرده‎اند و نه سابقه شرکت در جهادی را دارند و نه هم‎اکنون از دین دفاع می‎کنند اموال بسیاری بخشیده و اراضی وسیعی را به نام آنان کرده است. و...

این نامه به وسیله یک گروه ده نفری نوشته شد ولی از ترس عاقبت بد آن، نامه را امضا نکردند و آن را به عمار دادند تا به دست عثمان برساند. او به خانه عثمان آمد و در حالی که مروان و گروهی از بنی‎امیّه دور او را گرفته بودند نامه را به خلیفه تسلیم کرد، خلیفه پس از خواندن نامه از اسامی نویسندگان آن آگاه شد، ولی دید که هیچ‎کدام از ترس به خانه او نیامده‎اند از این جهت رو به عمار کرد و گفت جرأت تو بر من زیاد شده است مروان رو به خلیفه کرد و گفت این غلام سیاه مردم را بر تو جری ساخته است اگر او را بکشی انتقام خود و دیگران را نیز گرفته‎ای، عثمان گفت او را بزنید. او را به قدری زدند که دچار فتق شد و از حال رفت، سپس به همان حالت او را از خانه بیرون انداختند، ام‎ّسلمه همسر پیامبر از وضع او آگاه شد و او را به خانه خود برد، قبیله بنی مغیره که عمار با آنان هم‎پیمان بود، سخت از جریان ناراحت شدند وقتی خلیفه برای نماز ظهر به مسجد آمد، هشام بن ولید رو به عثمان کرد و گفت: اگر عمار بر اثر این ضربه‎ها بمیرد فردی از دودمان بنی‎امیّه را می‎کشم عثمان در پاسخ گفت تو قدرت این کار را نداری آن‎گاه با حضرت علی(ع) روبرو شدند و مذاکره تندی میان آن دو صورت گرفت.

عامل پنجم: تبعید شخصیّت‎ها

گروهی از صحابه و یاران پیامبر(ص) را که معروف به تقوی و پاکی بودند خلیفه از مدینه به شام و بعد از مدینه به ربذه تبعید کرد. این بخش از تاریخ اسلام از دردناک‎ترین فصول آن است که مطالعه‏ی آن خواننده را به وجود یک استبداد سیاه در دستگاه خلافت هدایت می‎کند و ما در این بخش به مواردی از آن اجمالاً اشاره می‎کنیم و چون خوانندگان محترم معمولاً با سرگذشت تبعید أبوذر صحابی بزرگ رسول خدا(ص) به شام و زجر و مشقّتی که در آن دیار از سوی معاویه و یارانش دید و سرانجام بازگرداندن به مدینه و از مدینه به بیابان خشک و بی‎آب و علف ربذه و بالأخره مردنش در آن بیابان آگاه هستند، از نقل جزئیات آن خودداری می‎کنیم و به بیان سرگذشت دیگر تبعیدیان خلافت عثمان می‎پردازیم.

تبعید مالک أشتر و یاران

همانطوری که قبلاً گفتیم خلیفه در برابر فشار افکار عمومی، استاندار کوفه (ولید بن عتبه) را از کار برکنار کرد و سعید بن عاص اموی را بر اداره امور استان کوفه گمارد و به او دستور داد که با قاریان و افراد سرشناس کاملاً مدارا کند به همین جهت استاندار جدید با مالک أشتر و دوستان او، همچون زید و صعصعه فرزندان صوهان نشست‎ها و گفتگوهایی داشت و در نتیجه استاندار کوفه مالک و همفکران او را با سیره‎ی خلیفه مخالف تشخیص داد و در این مورد به طور محرمانه با خلیفه مکاتبه کرد و در نامه خود یادآور شد که با وجود مالک و یاران او که قاریان کوفه هستند نمی‎تواند انجام وظیفه کند، خلیفه در پاسخ او نوشت که این گروه را به شام تبعید کند و در ضمن به مالک أشتر نیز نامه‎ای نوشت و در آن یادآوری کرد که تو مسائلی را در دل و مغز خود می‎پرورانی که اگر اظهار کنی ریختن خون تو حلال می‎شود و هرگز فکر نمی‎کنم با مشاهده‏ی این نامه دست از کار خود برداری مگر اینکه بلای کوبنده‎ای به تو برسد که پس از آن حیاتی برای تو نیست، هرگاه نامه‏ی من به تو رسید فوراً راه شام را در پیش گیر.

وقتی نامه خلیفه به استاندار کوفه رسید یک گروه ده نفری را که از صالحان و افراد خوشنام کوفه بودند به شام تبعید کرد که در میان آنان علاوه بر مالک أشتر، زید و صعصعه فرزندان صوحان و کمیل بن زیاد نخعی و حارث عبدالله حمدانی و... به چشم می‎خوردند.

از قضا وجود این گروه قاریان و سخنوران توانا و شجاع و با تقوا عرصه را بر معاویه استاندار شام نیز تنگ کرد و نزدیک بود که افکار عمومی بر ضدّ دستگاه خلافت و نماینده او در شام برآشوبد، بدین جهت معاویه نامه‎ای به این مضمون به خلیفه نوشت:

تو گروهی را به شام تبعید کرده‎ای که شهر و دیار ما را فاسد و آن را به جوش و خروش درآورده‎اند و من هرگز مطمئن نیستم که شام به سرنوشت کوفه دچار نشود و سلامت فکر و استقامت اندیشه شامیان در خطر تشویش و اضطراب قرار نگیرد، نامه معاویه خلیفه را از سرانجام کار بیمناک ساخت. پس در پاسخ او نوشت که آنان را به «حمص» محل دور افتاده‎ای در استان شام تبعید کند.[15]

کسانی که به جرم ناسازگاری با کارگزاران خلیفه سوم از استانی به استان دیگر تبعید می‎شدند گناهی جز حق گوئی و انتقاد از انحصارطلبی دستگاه خلافت نداشتند، آنان خواهان عمل خلیفه به سیره رسول اکرم(ص) بودند.

یکی دیگر از تبعیدیان کعب بن عبده نامه‎ای با امضاء خود به خلیفه سوم می‎نویسد و در آن از کارهای زشت استاندار کوفه سخت شکایت می‎کند و نامه را به أبو ربیعه می‎سپارد وقتی نامه‎رسان نامه را به دست عثمان می‎دهد فوراً بازخواست می‎شود.

عثمان اسامی همه همفکران کعب را که به طور دسته جمعی (ولی بدون امضا) نامه را نوشته و به أبو ربیعه داده بودند، از او جویا می‎شود ولی او از افشای اسامی آن‎ها خودداری می‎کند خلیفه تصمیم بر تأدیب نامه‎رسان می‎گیرد، ولی حضرت علی(ع) او را از این کار بازمی‎دارد، سپس عثمان به استاندار خود سعید بن العاص در کوفه دستور می‎دهد کعب را بیست تازیانه بزند و او را به ری تبعید کند.[16]

عبدالرحمن بن حنبل حمجی، صحابی پیامبر(ص) از مدینه به خیبر تبعید شد و جرم او این بود که از عمل خلیفه، آن‎گاه که خمس غنائم آفریقا را به مروان بخشید انتقاد کرد و در ضمن اشعاری چنین گفت:

«وَ اَعطَیتَ مَروانَ خُمسَ الغَنیمۀ آثَر تَدُ وَ حَمَیتَ الحِمی.»

«یک پنجم غنائم (آفریقا) را به مروان دادی و او را بر دیگران مقدّم داشتی و از خویشاوند خود حمایت کردی.»

این مرد تا روزی که عثمان زنده بود در خیبر به حال تبعید به سر می‎برد.[17]

جریان محاکمه و قتل عثمان

واکنش عوامل پنجگانه

عوامل پنجگانه یاد شده سبب شد که موج اعتراض از اطراف و اکناف کشور اسلامی بلند شود و خلیفه و کلیه کارگزاران خلافت را زیر سؤال ببرد و همه آنان را به بی‎عدالتی متهم سازد.

از این جهت، صحابه رسول خدا(ص) و مسلمانان در گوشه و کنار پیوسته از خلیفه درخواست می‎کردند که وضع خود را تغییر دهد و الّا از خلافت برکنار خواهد شد.

اینک با اسامی برخی از معترضان و بخشی از سخنان آنان آشنا شویم.

1. أمیر مؤمنان علی(ع) ، سخنان بسیاری درباره‏ی اعمال عثمان دارد چه پیش از قتل او و چه پس از قتل او امام(ع) در دومین روز از خلافت خود در ضمن یک سخنرانی فرمود:

«ألا إنَّ کُلَّ قَطیعَۀٍ أقتَعَها عٌثمان وَ کُلَّ مالٍ أعطاهُ مِن مالِ الله فَهُوَ مَردوُدٌ فی بَیتِ المالِ.»[18]

«هر زمینی که عثمان آن را به دیگری واگذار کرده و هر مالی از مال خدا که به کسی داده است باید به بیت‎المال بازگردانیده شود.»

در خطبه‏ی شقشقیه می‎فرماید:

«إلی أن قامَ ثالِثُ القَومِ نافِجاً حِضْنَیهِ، بَینَ نِثیلِهِ وَ مُعتَلَفِهِ، وَ قامَ مَعَهُ بَنوا أبیهِ یَخضَمونَ مالَ الله خِضمةَ الإبِلِ نَبتَۀَ الرَّبیع.»[19]

«این دوخت و آن برید تا سومی به مقصود رسید و همچون چارپا بتاخت و خود را در کشتزار مسلمانان انداخت و پیاپی دو پهلو را آکنده کرد و تهی ساخت، خویشاوندانش با او ایستادند و بیت‎المال را خوردند و بر باد دادند چون شتری که بر گیاه بهاری بچرد.»

2. عایشه همسر رسول اکرم(ص) که بیش از دیگران اعمال عثمان را تخطئه می‎کرد، وقتی عمار مورد ضرب و شتم عثمان قرار گرفت و عایشه از جریان آگاه شد جامه و کفش پیامبر(ص) را بیرون آورد و گفت مردم هنوز لباس و کفش پیامبر فرسوده نشده است اما شما سنّت او را فراموش کردید.

در روزهایی که مصریان و گروهی از صحابه خانه عثمان را محاصره کرده بودند، عایشه مدینه را به قصد زیارت خانه‏ی خدا ترک گفت.

در این هنگام مروان بن حکم و زید بن ثابت و عبدالرحمان عتاب از او درخواست کردند که از مسافرت منصرف شود زیرا وجود او در مدینه شاید بتواند بلا را از خلیفه دور کند، عایشه نه تنها آنان را ردّ کرد بلکه گفت دوست دارم که ای کاش بر پای تو و پای دو دوستت که او را یاری می‎کنی سنگی بود و هر دو را به دریا می‎افکندم و یا او را در کیسه‎ای می‎نهادم و رنج حمل او را می‎کشیدم و به دریا می‎افکندم.[20]

سخنان عایشه درباره عثمان بیش از آن است که در اینجا تمام نقل شود همین قدر بس که تا روزی که از قتل خلیفه و بیعت با علی(ع) آگاه نبود پیوسته از عثمان انتقاد می‎کرد. اما وقتی از اعمال حج فارغ شد و آهنگ مدینه کرد و در نیمه‏ی راه در محلّی به نام «مصرف» از قتل خلیفه و بیعت مردم با علی(ع) آگاه شد فوراً تغییر موضع داد و گفت ای کاش آسمان بر سر من فرود می‎آمد این جمله را گفت و درخواست کرد که مرا به سوی مکّه برگردانید زیرا به خدا سوگند عثمان مظلوم کشته شد و من انتقام او را می‎گیرم.

در این هنگام، کسی که قتل عثمان را به او گزارش کرده بود به خود جرأت داد و گفت تو نخستین کسی هستی که سخن خود را عوض کردی تو در گذشته می‎گفتی باید این «نعثل» یعنی عثمان (او را تشبیه به نعثل می‎کردند، نعثل مردی بود یهودی از مصر که ریش درازی داشت و برخی گفته‎اند نعثل یعنی پیرمرد خرفت)[21]، را بکشند که به آیین خدا کفر ورزیده است حالا چگونه می‎گوئی که او مظلوم کشده شده است؟

عایشه گفت آن‎ها که او را کشته‎اند پس از توبه کردن او، او را کشته‎اند و سخن دوم من بهتر از سخن نخستین من است. وقتی وارد مکّه شد به سوی مسجد رفت و در حجر اسماعیل پرده‎ای آویخت و در آنجا سُکنی گزید مردم دور او را گرفتند و او می‎گفت عثمان بی‎گناه کشته شده است و من انتقال او را می‎گیرم.[22]

3. عبدالرحمن بن عوف یکی دیگر از متعرضان به عثمان است، او شخصیّتی است که پیروزی عثمان در شورای شش نفره مرهون ابتکار و نیرنگ او بود.

وقتی عثمان تعهد خود را مبنی بر عمل به سنّت پیامبر(ص) و روش شیخین زیر پا نهاد مردم به عبدالرحمن اعتراض کردند و گفتند همه این انحراف‎ها کار توست او در پاسخ می‎گفت من فکر نمی‎کردم کار به اینجا منتهی شود، بر من که با او سخن نگویم و از آن روز عبدالرحمن تا آخرین لحظه‏ی حیات خود با او سخن نگفت حتی وقتی عثمان در دوران بیماری عبدالرحمن از او عیادت کرد او از خلیفه چهره برتافت و حاضر به سخن گفتن با او نشد.[23]

در این میان طلحه و زبیر بیش از همه از او انتقاد می‎کردند، به هر حال سخن در این موضوع بسیار است و باید برای کسب اطلاع بیشتر به کتب تاریخی مراجعه شود.

سرانجام مخالفت صحابه و مسلمانان دیگر نقاط کشور اسلامی کار را به محاصره خانه عثمان کشانید.

محاصره‏ ی خانه عثمان

عوامل پنج گانه شورش کار خود را کرد و بی‎توجهی خلیفه به نقایص و اشکالات حوزه‏ی خلافت خود سبب شد که از مراکز اسلامی آن روز مانند کوفه و بصره و مصر، گروهی به عنوان امر به معروف و نهی از منکر رهسپار مدینه شدند، تا با همفکران مدنی خود چاره‎ای برای توبه و بازگشت خلیفه به اسلام واقعی یا کناره‎گیری از خلافت بیندیشند بلاذری در «أنساب الأشراف» می‎نویسد:

در سال 34 هجری اشخاص مخالف سیره خلیفه از سه شهر کوفه و بصره و مصر در مسجدالحرام دورهم گرد آمدند و درباره کارهای عثمان به گفتگو پرداختند و تصمیم گرفتند که به عنوان شاهد و گواه بر اعمال ناشایست خلیفه به شهرهای خود بازگردند و با کسانی که با آن‎ها در این مورد همفکرند به گفتگو بپردازند و در سال آینده در همان ایام در مدینه با هم ملاقات کنند و درباره خلیفه تصمیم بگیرند، اگر او از کارهای خود بازگشت رهایش سازند و در غیر این صورت وی رااز کار برکنار کنند.

از این رو در سال بعد (سال 35 هجری) مالک أشتر در رأس یک گروه هزار نفری از کوفه، حکیم بن جبله عبدی در رأس یک گروه صد و پنجاه نفری از بصره، کنانه‏ی بن بشر سکّوفی و عمرو بدیل خزاعی در رأس چهارصد نفر یا بیشتر از مصر وارد مدینه شدند و گروه عظیمی از مهاجرین و انصار که با روش خلیفه سخت مخالف بودند به آنان پیوستند.[24]

مسعودی می‎نویسد:

چون عبدالله بن مسعود و عمار یاسر و محمّد بن أبی بکر مورد بی‎مهری خلیفه قرار گرفته بودند، قبیله‏ی «بنی زُهَر» به پشتیبانی عبدالله و «بنی محزوم» به حمایت از عمار و «تَیم» به خاطر محمّد بن أبی بکر و نیز دیگرانی غیر از این سه گروه به شورشیان پیوستند و خانه خلیفه را محاصره کردند، هیأت مصری نامه‎ای به خلیفه نوشت که مضمون آن چنین است:

امّا بعد خداوند وضع هیچ قومی را دگرگون نمی‎سازد مگر اینکه خود آنان در خود تغییری دهند، خدا را، خدا را، سپس خدا را که بهره خود را از آخرت فراموش مکن به خدا سوگند ما برای خدا خشم می‎کنیم و برای خدا خشنود می‎شویم ما هرگز شمشیرهای خود را از دوش هایمان به زمین نمی‎گذاریم تا توبه‏ی صریحی نسبت به اعمالت به ما برسد این گفتار و کار ماست.[25]

تعهد خلیفه در برابر شورشیان

محاصره خانه سبب شد که خلیفه کار را جدی بگیرد و در شکستن حصار تلاش کند. ولی از عمق شورش آگاه نبود و افراد خوشنام جامعه را از بدنامان آن به خوبی تشخیص نمی‎داد، او گمان می‎کرد که با وساطت مغیرة بن شعبه و یا عمر و عاص غائله ختم می‎شود، از این رو آن دو را برای خاموش کردن آتش به بیرون خانه فرستاد وقتی انقلابیون با این چهره‎های منفور روبرو شدند بر ضدّ آنان شعار دادند به «مغیرة» گفتند ای فاسق فاجر برو، برو و به عمر و عاص گفتند ای دشمن خدا برگرد که تو فرد امینی نیستی در این هنگام فرزند عمر خلیفه را متوجّه موقعیّت علی(ع) ساخت و گفت که فقط او می‎تواند این شورش را بخواباند از این رو خلیفه ازآن حضرت درخواست کرد که این گروه را به کتاب خدا و سنّّت پیامبر(ص) دعوت کند و امام پذیرفت که این کار را انجام دهد به شرط آنکه خلیفه بر آنچه حضرت علی(ع) از طرف او تضمین می‎سپارد عمل کند، علی(ع) تصمیم گرفت که از طرف او ضمانت کند که خلیفه به کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) عمل نماید. شورشیان نیز با طیب‎خاطر تضمین حضرت علی(ع) را پذیرفتند و آن‎گاه به همراه آن حضرت بر عثمان وارد شدند و او را سخت نکوهش کردند او نیز توافق آنان را پذیرفت و قرار شد که در این مورد تعهد کتبی بدهد پس تعهدنامه‎ای به شرح زیر نوشت:

این نامه‎ایست از بنده خدا عثمان أمیرمؤمنان به کسانی که بر او ایراد و انتقاد کرده‎اند، خلیفه تعهد می‎سپارد که به کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) عمل کند و محرومان را مورد عطا قرار دهد، به خائفان امنیت بخشد، تبعیدیان را به وطن بازگرداند، ارتش اسلام را در سرزمین دشمن متوقف نسازد، ....

علی بن أبیطالب حامی مؤمنان و مسلمانان است و بر عثمان است که به این تعهد عمل کند.

گروهی مانند زبیر، طلحه، سعد وقاص، عبدالله بن عمر، زید بن ثابت، سهل بن حنیف، أبوأیوب ... به عنوان شهود ذیل ورقه را امضاء کردند نامه در ذیقعده سال 35 هجری نوشته شد و هر یک از گروه‎ها نامه‎ای به همین مضمون دریافت کرد و راه شهر خود را در پیش گرفت و محاصره خانه خلیفه درهم شکست و رفت و آمد به آن کاملاً آزاد شد.[26]

پس از متفرّق شدن شورشیان، حضرت علی(ع) بار دیگر با خلیفه ملاقات کرد و به او فرمود: لازم است با مردم سخن بگویی تا آنان سخنان تو را بشنوند و بر تو شهادت دهند،زیرا امواج انقلاب بلاد اسلامی را فرا گرفته است و بعید نیست بار دیگر هیأت‎هایی از شهرهای دیگر به مدینه سرازیر شوند و دیگر بار از من بخواهی که با آنان سخن بگویم خلیفه که از صدق و صفای حضرت علی(ع) کاملاً آگاه بود از خانه بیرون آمد و از کارهای نامطلوب خود ابراز ندامت کرد.

ولی متأسّفانه کسانی چون مروان، عقل و درایت او را ربوده بر اثر فشار آنان، پس از تفرّق مصریان عمل ناشایستی مرتکب شد و آن اینکه تلاش کرد ملاقات‎های خود را با مصریان به صورتی دیگر منعکس نماید و چنین وانمود کند که چون از مدینه گزارش‎هایی به مصر رسیده بود آنان برای تحقیق به اینجا آمده بودند و چون دریافتند که گزارش‎ها بی‎اساس است به دیار خود بازگشتند.

وقتی این سخن از خلیفه شنیده شد موج اعتراض از طرف مخالفان بلند شد همگی بر سر او فریاد کشیدند که: از خدا بترس، توبه کن، فشار اعتراض به اندازه‎ای بود که خلیفه بار دیگر سخن خود را پس گرفت و رو به قبله دست‎ها را بلند کرد و گفت پروردگارا من نخستین کسی هستم که به سوی تو بازمی‎گردم.[27]

صدور دستور اعدام انقلابیون

نزدیک بود غائله مصریان پایان پذیرد، آنان مدینه را به عزم مصر ترک گفته بودند، اما در میان راه در محلّی به نام «ایله» غلام عثمان را دیدند که به راه مصر می‎رود، آنان احتمال دادند که وی حامل نامه‎ای از خلیفه به استاندار مصر (عبدالله بن أبی سرح) باشد از این رو به تفتیش اثاث او پرداختند و در میان ظرف آب او، لوله‎ای از قلع یافتند که نامه‎ای در آن قرار داشت، مضمون نامه خطاب به والی مصر این بود که هر وقت «عمرو بن بدیل» وارد مصر شد گردن او را بزند و دست‎های کنانه و عروه و أبی عدیس را قطع کند و بگذارد به خون خود آغشته شوند و آن‎گاه آنان را به دار بیاویزد. مصریان از نیمه راه به مدینه بازگشتند و با حضرت علی(ع) ملاقات کردند و نامه را به او ارائه دادند علی(ع) با نامه وارد خانه‏ی عثمان شد و آن را به او نشان داد، عثمان سوگند یاد کرد که خط، خط نویسنده‏ی او مهر، مهر اوست ولی او از آن بی‎خبر است، ظاهر امر به گونه‎ای بود که نشان می‎داد خلیفه از نامه آگاه نبوده و این کار از اطرافیان او مانند مروان بن حکم بوده است، به ویژه که مهر خلیفه نزد «حمران بن أبان» بود که پس از انتقال وی به بصره، مهر در نزد مروان حفاظت می‎شد.[28]

هیئت مصری خانه خلیفه را مجدّداً محاصره کردند و از او خواستار ملاقات شدند و چون او را دیدند پرسیدند: آیا این نامه را تو نوشته‎ای؟ عثمان به خدا سوگند یاد کرد که از آن بی‎اطلاع است، نماینده‏ی هیئت گفت اگر چنین نامه‎ای بدون اطلاع تو نوشته شده است، تو شایستگی خلافت و تصدّی امور مسلمانان را نداری، پس هر چه زودتر از خلافت کناره‎گیری کن، خلیفه گفت لباسی را که خدا بر تن من کرده است، هرگز بیرون نمی‎آورم، جرأت مصریان بنی‎امیّه را ناراحت کرد، امّا به جای اینکه علل واقعی را مطرح کنند ناجوانمردانه این حرکت مصریان را به حضرت علی(ع) نسبت دادند و او را عامل جسارت به مقام خلافت دانستند، امام(ع) نهیبی بر آنان زد و فرمود: من مقدّمات بازگشت مصریان را فراهم آوردم ولی دیگر کاری از دست من برنمی‎آید. آن‎گاه فرمود:

«أللّهمَ إنّی اُبَرِّئُ مِمّا یَقولونَ وَ مِن دَمِه وَ إن حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ»

«یعنی خدایا من از گفتار آنان و از ریختن خون خلیفه بیزاری می‎جویم و اگر اتفاقی رخ دهد من کوچک‎ترین مسئولیّتی در آن ندارم.»

قرائن نشان می‎داد که نامه به خط یا دستور مروان نوشته شده است، از این رو مصریان اصرار ورزیدند که عثمان مروان را تسلیم آنان کند، ولی خلیفه از تسلیم این عامل فساد خودداری کرد، لذا حلقه‏ی محاصره‏ی خانه خلیفه از طرف شورشیان تنگ‎تر شد و از ورود آب به آنجا به شدّت جلوگیری می‎کردند. خلیفه از اطرافیان خود خواست که هر چه زودتر به علی(ع) خبر دهند که مقداری آب به دارالخلافة برساند امام(ع) به کمک بنی‎هاشم سه مشک پر از آب روانه خانه خلیفه کرد، در رسانیدن آب میان بنی‎هاشم و محاصره‎کنندگان درگیری رخ داد که در نتیجه آن بعضی از بنی‎هاشم مجروح شدند ولی سرانجام آب را به درون خانه رسانیدند.

نامه پراکنی خلیفه در روزهای محاصره

عثمان در ایام محاصره نامه‎ای به معاویه نوشت و در آن یادآور شد که اهل مدینه کافر شده‎اند و بیعت را شکسته‎اند و از او خواست که هر چه زودتر مردانی جنگنده را به مدینه اعزام کند، ولی معاویه به نامه عثمان ترتیب اثر نداد و گفت که با یاران پیامبر(ص) مخالفت نمی‎کند، خلیفه نامه‎هایی نیز برای یزید بن أسد بجلّی در شام و عبدالله بن عامر در بصره فرستاد و نامه‎ای هم به حاضران در موسم حج، که سرپرستی آن در آن سال با إبن عباس بود نوشت، ولی هیچ‎یک از نامه‎ها مؤثر نیفتاد برخی به کمک خلیفه شتافتند، ولی پیش از رسیدن به مدینه از قتل او آگاه شدند.

و بالأخره سوء تدبیر مروان، به قتل عثمان سرعت بخشید

شاید محاصره‎کنندگان تصمیم قتل عثمان را نداشتند، و ابتداءً نظرشان این بود که با سخت گرفتن و جلوگیری از ورود آب و نان بتوانند او را وادار به تسلیم کنند، ولی تدبیر نادرست مروان شرایط را داغ کرد مروان به مبارزه برخاست و یک نفر از شورشیان را به نام «عروه لیثی» با شمشیر خود از پای درآورد، و این امر سبب شد که هجوم به داخل خانه آغاز گردد، در این هجوم دسته‎جمعی سه نفر از طرفداران خلیفه به نام‎های «عبدالله بن وهب» «عبداله عوف» و «عبدالله بن عبدالرحمان» کشته شدند، مهاجمان از خانه‏ی عمرو بن حزن انصاری به دارالخلافة راه یافتند و به حیات خلیفه خاتمه دادند.

در داخل خانه غلام عثمان به نام «ناقل» به وسیله مالک أشتر و عمرو بن عبید از پای درآمد، شدّت هجوم به گونه‎ای بود که بنی‎امیّه که محافظان جان خلیفه و کارگزاران خلافت بودند همه پا به فرار گزارده و «امّ حبیبه» همسر رسول خدا (دختر أبوسفیان) آنان را در خانه خود مخفی کرد.

قتل خلیفه به دست محمّد بن أبی‎بکر و کنانة بن بشر تحبیبی و سودان بن حمران مرادی و عمرو بن حَمِق و عمیر بن صابی انجام گرفت، به هنگام قتل خلیفه، همسر او «نائله» خود را برروی بدن نیمه جان شوهر انداخت و در نتیجه دو انگشت او قطع شد و مانع از قطع سر عثمان گردید، ولی ضربات مهاجمان کار او را ساخت و پس از دقایقی، جسد بی‎روح او در گوشه‏ی خانه‎اش افتاد.

خودآزمایی

1. مهم ترین علّت رو آوردن مردم به حضرت علی(ع) چه بود؟

2. ریشه اصلی قیام بر ضدّ خلیفه سوم چه بود؟

3. چه عواملی موجب انقلاب گروه های خشمگین مسلمان علیه حکومت عثمان شد؟

4. نمونه ای از تعطیل کردن حدود الهی توسط عثمان را بیان کنید؟

5. علّت ضرب و شتم یاران پیامبر(ص) چه بود؟

6. در نامه ی یاران پیامبر(ص) به عثمان چه تخلفاتی از او ذکر شده بود؟

7. داستان تعهد خلیفه در برابر شورشیان چگونه بود؟

8. عثمان در ایام محاصره به چه کسانی نامه نوشت و مضمون آن نامه ها چه بود؟

9. آیا شورشیان از ابتدا قصد قتل عثمان را داشتند؟

10. چه کسی باعث قتل عثمان شد؟چرا؟