۲ـ با توجه به نکته اوّل که بسیار مهم و قابل توجه است، امّا در نامگذاری فرزندان حضرت امیرالمؤمنین(ع) به اسم خلفا، جهات دیگری هم در کار بوده مثلاً شیخ مفید(ره) در کتاب «الجمل» نقل میکند که حضرت امیرالمؤمنین(ع) نام یکی از فرزندانشان را «عثمان» گذاشتند و تصریح کردند که فرزندم را به جهت علاقه به برادرم عثمان ابن مظعون، عثمان نامیدم.
و در زیارت ناحیهی مقدسه امام(ع) میفرماید:
«اَلسَّلامُ عَلَی عُثمانِ ابنِ اَمِیرِالمُؤمِنِینَ، سمِیّ عُثمَان ابن مَظعُون...»
سلام بر عثمان فرزند امیرالمؤمنین(ع)، که همنام عثمان ابن مضعون است.
این عثمان شخصیت بسیار والائی دارد که حضرت امیرالمؤمنین(ع) میخواهند، نام او زنده بماند حضرت در نهجالبلاغه در حکمت شمارهی ۲۸۹ ابتداءً سخن را از اینجا شروع میفرماید که در گذشته برادری داشتم الهی... و سپس شرح مفصّلی از فضائل او بیان میفرماید برخی از شارحان نهجالبلاغه میفرمایند، این شخص که حضرت از او تعبیر به برادر میفرمایند، همان عثمانبن مظعون است.
و امّا نامگذاری فرزندشان به «عمر»، از قول خود حضرت امیرالمؤمنین(ع) نقل شده که فرمودند: روزی که عمر قدرت را به دست گرفت صاحب فرزندی شدم، او را دیدم (در حالی که از من پرسید چه خبر؟) گفتم شب گذشته پسری برایم بدنیا آمد، پرسید از کدام زن گفتم از «تغلبیّه» گفت اسمش را به من واگذار، گفتم باشد گفت نام خود را بر او نهادم و (مُووَکْ) غلامم را به او بخشیدم[1] بدون تردید اگر امام (ع) خواستهی عمر را نمیپذیرفت، مشکلات زیادی برای حضرت به وجود میآمد.
و امّا نامگذاری فرزندشان به «ابوبکر»، توجه دارید «ابوبکر» کنیه است نه اسم یعنی در عرب رسم است، برای هر فرد اسمی میگذارند و کنیه که اگر مرد باشد اوّل آن «اب» است و اگر زن باشد اوّل آن «امّ» است.
همانطوری که نام مقدّس حضرت امیرالمؤمنین(ع) «علی» است و کنیه ایشان «ابوالحسن» است، در هر حال آنچه در این زمینه گفته شد، عبارت است از اینکه: امام علی(ع) از باب عمل به سنّت پیامبر(ص) که: بجاست نام فرزند تا هفت روز (محمّد) باشد. فرزندشان از خانمی به نام «لیلای نهشَلی» را محمّد نامیدند امّا مادر یا جدّ مادرش او را (عبدالله) نام نهاد. در اینجا هواداران خلیفهی اوّل میکوشیدند که «عبدالله» نامها را به «ابوبکر» کنیه دهند، یعنی هر کس نام عبدالله بود برای او کنیه «ابوبکر» قرار میدادند. (چون میگفتند نام خلیفه اوّل عبدالله بوده و کنیهی او ابوبکر) سپس همین کنیه را به فرزندی که امام علی(ع) او را محمّد نامید اطلاق گردید[2]، تلاش کردند تا از طریق همخوانی اسم و کنیهی فرزندان امام علی(ع) با نام «ابوبکر» وجود محبّت میان حضرت علی(ع) و ابوبکر را بنمایانند چرا که نزد آنان این کنیه برای کسی که منصب خلافت پس از پیامبر به دست گرفت، مشهود است از این رو خواستند بگویند شخصی که فرزندش را «عبدالله» مینامد و به «ابوبکر» کنیه میگذارد در شمار کسانی است که خلیفه را دوست میدارد و ولایتش را میپذیرد و به دنبال آن تلاش کردند که بگویند «کنیهی» امام سجّاد و امام رضا و امام هادی(ع)، نیز ابوبکر است در حالی که هیچ سندی ندارند که ثابت کنند، «کنیه» این سه امام ما «ابوبکر» است.
۳ـ آنچه را که در مورد امامان معصوم(ع) عرض کردیم که به مطالب روزمرّهی زندگی با سعهی صدر مینگریستند و هرگز از آنها دیده نشد که مثلاً بگویند فرزندانتان را به نام خلفا یا فرد دیگری نامگذاری نکنید، امّا در مقابل آنها که در برابر مکتب اهل بیت(ع) قرار داشتند روی این مسئله بسیار حسّاس بودند مثلاً مواردی را از خلیفهی دوّم نقل کردهاند و در کتابهای معروف اهل سنّت موجود است که ایشان پیروانشان را نهی میکردند از اینکه نام «محمّد» یا پیامبران دیگر را بر فرزندانشان قرار دهند از جمله اینکه ایشان به فردی به نام «محمّد» برخوردند... و به او گفتند به خدا سوگند تا زندهام تو نباید «محمّد» صدا زده شوی و نام او را عبدالرّحمان قرار داد. او گفت ای امیرالمؤمنین بخدا سوگند پیامبر این نام را بر من نهاد. عمر گفت برخیزید و بروید مرا با کسی که محمّد او را نام نهاد کاری نیست.[3] موارد زیادی از این قبیل نقل شده ما تنها به نقل یک مورد دیگر بسنده میکنیم:
عمر به اهل کوفه نوشت: احدی را به اسم پیامبر ننامید و گروهی از اهل مدینه را به تغییر اسامی پسرانشان که محمّد نام داشتند امر کرد...[4]
و این در حالی است که در منابع روائی اهل بیت(ع) روایاتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که سفارش شده نام فرزاندانتان را (محمّد) بگذارید و فضائلی برای کسانی که این نام را دارند بیان فرمودند از جمله: «ما مِنْ قَوْمٍ كانَتْ لَهُمْ مَشْوِره فَحَضَرَ مَنْ اِسْمُهُ مُحَمَّدْ اَوْ اَحْمَد فَاَدْخَلُوهُ فی مَشْوِرَتِهِمْ اِلّا کانَ خیراً لَهُم»، هیچ گروهی نیست که در امری مشورت داشته باشند و فردی به نام احمد یا محمّد در آن جمع حضور یابد و او را در مشورتشان درآورند مگر اینکه جز خیر و نیکی برای آنها رقم نمیخورد.[5]
امام صادق(ع) میفرمایند: پیامبر(ص) فرمودند: هرکس چهار پسر داشته باشد و یکی از آنها را نام مرا بر او نگذارد به من ستم کرده است.[6]
جریان مبارزه (معاویه) با نام مقدس حضرت امیرالمؤمنین، بسیار طولانی است به گونهای که در این مختصر نمیگنجد، همین مقدار روشن است از منابع تاریخی خود اهل سنت که در زمان معاویه هر کس نام او «علی» بود برای اینکه جانش سالم بماند، زیروزبر نامش را تغییر میداد و میگفت نام من «عُلَیْ» میباشد و بدین گونه از چنگ امویان نجات مییافت، وقتی کار به اینجا رسید امامان ما به خاطر اینکه این نام مقدس و نام مقدس پیامبر و نامهای حسن و حسین و جعفر و حمزه از یاد نرود مقید شدند فرزندانشان را به این نامها نامگذاری کنند، ضمن اینکه هیچ سندی در دست نیست که یکی از آن بزرگان فرموده باشند مثلاً نام خلفا را بر روی فرزندانتان نگذارید یا کسی از اصحاب و یارانشان را که همنان آنها باشد وادار کنند نامش را تغییر دهد.
و بزرگواری و سعهی صدر شیعیان باعث شد که تا اواخر قرن پنجم و اوائل قرن ششم عده زیادی از علما و اصحاب امامان و غیره بنام خلفا نامیده میشوند.
در واقع شیعیان خواهان زندگی مسالمت آمیز و تأکید بر مشترکات بودند و طرف مقابل از این نرمش و بزرگواری سوء استفاده میکرد و آن را ضعف میشمرد و همین امر شیعه را وا داشت که به جهت ظلم معاویه و حجّاج و عبّاسیان و سلجوقیان و صلاح الدّین ایّوبی و دیگران، نامگزاری به اسم ابوبکر و عمر و عثمان را در دورانهای بعد ترک کند آنچه گفته شد خلاصهای است از صدها صفحه نوشتار که در این زمینه نوشته شده و امیدوارم که بتواند هدف ما از این مطلب را که عبارتست از: فراجناحی فکر کردن امامان در مسئله نامگزاری و سعهی صدری که در این زمینه نشان دادند و سرانجام جهت نامگذاری فرزندانشان به اسامی خلفاء و مخالفت دیگران و اصرار بر محو نام مقدس امامان(ع) است. امیدوارم این هدف ما در این مختصر نشان داده شود.
فراموش نشود که بحث ما در معرفی برخی از شهدای کربلاست که همهی آنها از بنیهاشم و از فرزندان امامان(ع) مستند بود. از این عزیزان دو نفر از فرزندان خود امام حسین(ع) بودند که نام مقدسشان در قلب شیعه با عشق به آن بزرگان گره خورده، حضرت علی اکبر، و حضرت علی اصغر، حضرت علی اکبر.
توجه دارید که امام حسین(ع) در برابر نقشهای که معاویه داشت برای محو کردن نام مقدس علّی، امام حسین(ع) فرمودند اگر خداوند به من صد پسر هم بدهد همهی آنان را علی مینامم.
خودآزمایی
1- به چه دلیل حضرت امیرالمؤمنین(ع) نام یکی از فرزندانشان را «عثمان» گذاشتند؟
2- در زمان معاویه هر کس که نام او «علی» بود برای اینکه جانش سالم بماند چه میکرد؟
3- چرا شیعیان نامگزاری به اسم ابوبکر و عمر و عثمان را در دورانهای بعد ترک کردند؟
پینوشتها
[1]. نام خلفا بر فرزندان امامان / صفحه ۱۶ بنقل از تاریخ المدینه.
[2]. همان، صفحه ۵۸۰.
[3]. نام خلفا بر فرزندان امامان صفحه ۱۵۳ بنقل از کتاب (مسند احمد)
[4]. همان، صفحهی ۱۵۴.
[5]. همان، صفحهی ۱۵۷ بنقل از عیون اخبارالرّضا.
[6]. همان، بنقل از فروع کافی ج۶ صفحه ۱۹.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله علی تهرانی