بیعت هم، پذیرش عملی ولایت و رهبری آنان است. زائر تنها به ابراز علاقه و محبت و اظهار ولایت نسبت به ائمه و برائت از دشمنان بسنده نمی کند، بلکه در میدان عمل هم، پایدار و استوار و اهل جهاد است و آرزوی جهاد و شهادت در راهشان و پیش رویشان، از خواسته های بلندِ یک شیعه زائر و مؤمن است. جایگاه لعن در زیارت
در زیارت اهل بیت علیهم السلام از جمله موضوعات مهمی که ذکر شده است، مسئله لعن بر دشمنان ایشان است؛ در این درس با توجه به متن زیارت ائمه علیهم السلام به این مسئله خواهیم پرداخت.
لعن
در زیارت نامه ها علاوه بر سلام به اهل بیت علیهم السلام، لعن و نفرین بر دشمنان آنان، که دشمنان حق و عدل و نیکی و پاکی هستند، نیز دیده می شود. معنای لعن که در زیارت نامه ها آمده است، نوعی نفرین و طرد است. به عبارت دیگر معنی لعن، طرد کردن و راندن و دور کردن از رحمت است. این برائت و بیزاری که در قالب لعن بروز می کند، به سبب زشتی ها، فسادها، تحریف ها، ستم ها، گردنکشی ها، صف آرایی در مقابل جناح حق، نپذیرفتن طاعت ائمه و مخالفت با این رهبران الهی است. لعن آنان، طرد نمایندگان این خط در همیشه و همه جای تاریخ است. در کنار هم بودن سلام ها و لعن ها این نکته را می رساند که ولایت و برائت مکمل یکدیگر هستند.
کسانی که لعن می کنند، طبعاً باید فکر و عمل خود را از این گونه کجی ها و فسادها پاک کنند. به عبارت دیگر لعن، نفی موضع امویان و عباسیان و نفی موضع عملی و فکری پیروان آنان در طول تاریخ است[1]. در زیارت امیرالمومنین علیه السلام می خوانیم: «خدایا! لعنت کن بر قاتلان امیرالمومنین، خدایا لعنت کن قاتلان حسن و حسین را، خدایا لعنت کن قاتلان ائمه را، و عذابشان کن به عذابی دردناک که احدی از جهانیان را آن طور عذاب نکردی، به عذابی بسیار که آن را گسستن و انقطاعی نیست، و مدت و نهایتی ندارد [چرا؟] برای این که با والیان امر تو مخالفت و ستیزه کردند، و آماده کن برای آنها عذابی که آن را به هیچ یک از آفریدگانت وارد نکردی... [2].
در زیارت امام حسین علیه السلام می خوانیم:
«اللَّهُمَّ الْعَنْ اوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَآخِرَ تابِعٍ لَهُ عَلی ذلِکَ، اللهُمَّ الْعَنِ الْعِصابَةَ الَّتی جاهَدَتِ الْحُسَیْنَ، وَ شایَعَتْ وَ بایَعَتْ ...»
خدایا لعنت کن نخستین ستمگری را که به زور گرفت حق محمد و آل محمد را و آخرین کسی که او را در این زور و ستم پیروی کرد، خدایا لعنت کن بر گروهی که پیکار کردند با حسین و همراهی کردند و پیمان بستند[3]. چنانچه در زیارت امام رضا علیه السلام می خوانیم:
« اللَّهُمَّ انّی اتَقَرَّبُ الَیْکَ بِحُبِّهِمْ وَ بِوِلایَتِهِمْ، اتَوَلّی آخِرَهُمْ بِما تَوَلَّیْتُ بِهِ اوَّلَهُمْ، وَ ابْرَءُ مِنْ کُلِّ وَلیجَةٍ دُونَهُمْ، اللَّهُمَ الْعَنِ الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَکَ، وَ اتَّهَمُوا نَبیکَ، وَ جَحَدُوا بِآیاتِکَ، وَ سَخِرُوا بِامامِکَ، وَ حَمَلُوا النَّاسَ عَلی اکْتافِ آلِ مُحَمَّدٍ، اللهُمَّ انّی اتَقَرَّبُ الَیْکَ بِاللَّعْنَةِ عَلَیْهِمْ، وَ الْبَرآئَةِ مِنْهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْأخِرَةِ یا رَحْمنُ »
خدایا من به واسطه دوستی و ولایت آنان به تو تقرّب می جویم و همان گونه که اوّلین آنها را دوست دارم آخرین آنها را هم دوست دارم، و از هر همدمی غیر از آنان بیزاری می جویم، خدایا لعنت کن کسانی را که نعمتت را تغییر دادند و به پیامبرت تهمت زدند و آیاتت را انکار نمودند و امام تو را مسخره نمودند، و مردم را بر دوش آنها سوار کردند (و مسلط ساختند)، خدایا من با لعن بر آنها و بیزاری از آنها در دنیا و آخرت به تو تقرّب می جویم ای بخشنده[4].
با توجه به آنچه بیان شد، اعلام بیزاری و لعن دشمنان اهل بیت علیهم السلام و دوری از مکتب فکری آنان یکی از اصولی است که در متن زیارت نامه ها به آن اشاره شده است. آنچه در این لعن ها قابل ذکر است، تأکید و روشن گری نسبت به خباثت افراد ملعون و جنایات جبران ناشدنی از جانب این افراد است که نسبت به حکومت حق و عدالت روا داشتند و مسیر تاریخ اسلام را منحرف نمودند، بنا بر این سخن بر سر عداوت خصوصی دو قبیله و یک جنگ پایان یافته در زمان و مکان خاص نیست، بلکه مبارزه حق است و باطل، عدالت و ظلم، در طول تاریخ انسان، که امروز نیز با تمام مظاهرش شاهد و ناظر آنیم.
پس تا کاخ ستمی در جهان بر پاست، این لعن رواست، و تا دست تجاوزی دراز است، درِ این لعن به رویشان باز است؛ این لعن ها و نفرین های پیاپی طبعاً دشمنی و نفرت خواننده زیارت، را نسبت به آن ستمگران و پیروانشان - که همیشه یافت می شوند - بر می انگیزد، و شعله خشمی مقدس را بر ضد هر تجاوز و حق کشی و بی عدالتی در دلش روشن نگاه می دارد، و قهری آشتی ناپذیر را با هر گناه و ستم و پلیدی در وجودش بر جا می گذارد، و طبیعی است که چنین زائر با معرفتی خود هیچ گاه به خیانت و جنایت آلوده نخواهد شد، و این است اثر تربیتی و عملی تولی و تبری[5].
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
«حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم قَالَ مَنْ ضَعُفَ عَنْ نُصْرَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلَعَنَ فِی صَلَاتِهِ أَعْدَاءَنَا»
پدرم مرا حدیث کرد از پدرش از جدّش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: هر کس از یاری ما اهل بیت ناتوان است پس در نمازش دشمنان ما را لعن کند[6]. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
« سِتَّةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ الزَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ التَّارِکُ لِسنّتی وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِالْجَبَرُوتِ لِیُذِلَّ مَنْ أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ یُعِزَّ مَنْ أَذَلَّهُ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِفَیْ ءِ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْتَحِلُّ لَه»
شش طایفه هستند که خدا و هر پیغمبر مستجاب الدعوه ای آنان را لعنت کرده اند: کسی که چیزی به قرآن اضافه کند. کسی که قضا و قدر خدا را تکذیب نماید. شخصی که سنّت مرا ترک کند. کسی که ترک حرمت عترت مرا که خدا لازم دانسته حلال بداند. کسی که با زور سلطه پیدا کند، تا کسی را که خدا عزیزش گردانیده است، ذلیل و ضعیف گرداند و کسی را که خدا ذلیل نموده عزیز و قدرتمند کند. کسی که غنیمت مسلمانان را تصاحب کند و برای خود حلال بداند[7].
مسئله لعن بر دشمنان اهل بیت علیهم السلام اهمیت بسیاری دارد و حتی در زیارت عاشورا، لعن بیشتر از سلام آمده است که این خود بیانگر اهمیّت لعن است. لعن بر صلوات در مکتب اهل بیت علیهم السلام برتری دارد، چنان چه نقل شده است:
«أَنَّ امیرالمؤمنین کان یَطُوفُ بالکعبة فَرَأْی رَجُلًا مُتَعَلِّقاً بِأَسْتَارِ الکعبة وَ هُوَ یُصَلِّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ مَرَّ بِهِ ثَانِیًا وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا امیرالمؤمنین لِمَ لَمْ تُسَلِّمْ عَلَیَّ هَذِهِ الْمَرَّةِ فَقَالَ خِفْتُ أَنْ اشغلک عَنْ اللَّعْنِ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ السْلَامِ وَ رَدِّ السَّلَامِ وَ مِنْ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»
امیرالمؤمنین علیه السلام در حال طواف کعبه بودند که دیدند مردی پرده خانه کعبه را گرفته و صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام می فرستد. حضرت بر او سلام نمودند. دفعه دوم حضرت او را دیدند، ولی سلام نکردند، و آن مرد عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، چرا این بار به من سلام ننمودی؟ حضرت فرمود: نخواستم تو را از ذکر لعن که این بار می گفتی باز دارم، چرا که لعن از سلام کردن، و جواب سلام دادن و صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام بالاتر است[8].
خط جهاد و شهادت
یکی از مواردی که در متن زیارت نامه ها به آن اشاره شده است، جهاد و شهادت است. تحقق این امر هم در جهت دوستی و دشمنی بر محور ولایت ائمه علیهم السلام است؛ و زیارت، بیان گر آن خط حماسی و خونین، که مبتنی بر مبانی مکتبی و عقیدتی است، می باشد و زائر با زیارتش جبهه فکری و هم بستگی خود را ابراز می کند. از عناصر بارز و مهمّی که در زیارت نامه ها به چشم می خورد، عنصر «جهاد و شهادت» به عنوان دو نمونه از ارزش های قرآنی است. و این دو نیز، جز در سایه بیعت با امام و خلیفه خدا، فراهم نمی آید. بیعت هم، پذیرش عملی ولایت و رهبری آنان است. زائر تنها به ابراز علاقه و محبت و اظهار ولایت نسبت به ائمه و برائت از دشمنان بسنده نمی کند، بلکه در میدان عمل هم، پایدار و استوار و اهل جهاد است و آرزوی جهاد و شهادت در راهشان و پیش رویشان، از خواسته های بلندِ یک شیعه زائر و مؤمن است.
طرح این شعار و آرزو و امید، انسان را در همین خط قرار داده و این فرهنگ را در دل و جان زائر رسوخ می دهد. مسیر جهاد و شهادت، مسیر اهل بیت علیهم السلام است که همان مسیر تولی و قرار گرفتن در راه خلیفه خدا است. چنان چه در زیارت نامه ها، در مورد اهل بیت علیهم السلام، موضوع «جهاد فی سبیل الله» یکی از کارهای برجسته و فضایل درخشان آنان به حساب آمده است، آن هم به صورت یک شهادت و گواهی. زائر، باور و اعتقاد و شناخت خویش را این گونه بیان می کند که: «گواهی می دهم که تو، یا شما ائمه، در راه خدا و با انگیزه الهی جهاد کردید، از اسلام و حق دفاع نمودید، پاسدار دین خدا بودید، با برخورداری از ایمان و یقین، در راه خدا کشته شدید و...، از این گونه تعبیرات که همه در متن زیارت آمده است.
در زیارت امین الله می خوانیم:
« السَّلامُ عَلَیْکَ یا امینَ اللَّهِ فی ارْضِهِ، وَ حُجَّتَهُ عَلی عِبادِهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا امیرَالْمُؤْمِنینَ، اشْهَدُ انَّکَ جاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ، وَ عَمِلْتَ بِکِتابِهِ، وَ اتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، »
سلام بر تو ای امین خدا بر روی زمینش و حجّت او بر بندگانش، سلام بر تو ای امیر مؤمنان، گواهی می دهم که تو در راه خدا به شایستگی جهاد نموده و به کتابش عمل کرده و از سنّت پیامبرش- که درود خدا بر او و خاندان پاکش باد- پیروی نمودی[9]. ادعا و شعار، بدون پشتوانه ای از تلاش و آمادگی و اقدام، خریدار ندارد. زیارت، مظهر عشق و علاقه است و نشانِ پیوند و رابطه و سمبل «بیعت» و رمز «میثاق» و عنوانِ «عهد». امامان، در ایمان، جهاد و شهادت، ایثار و فداکاری الگوی ما هستند. زائر وقتی در دیدار مرقدشان، اظهار محبت و اعلام مودّت و بیعت و وفاداری و تبعیت و پیروی و هم خطّی و هم رأیی می کند، یعنی حتی تا مرز شهادت هم با آنان است، ثابت و استوار، مؤمن و معتقد، صبور و شکیبا[10].
پایان
خودآزمایی
1- جایگاه لعن در زیارات اهل بیت علیهم السلام را توضیح دهید؟
2- یک حدیت در مورد جایگاه لعن دشمنان اهل بیت علیهم السلام بنویسید؟
پی نوشت ها
[1] ر.ک فرهنگ و آداب زیارت ص48 الی 49
[2] مفاتیح الجنان ص469
[3] همان ص 398
[4] همان ص 472
[5] برگرفته از گزیده شوق دیدار ص100
[6] ارشاد القلوب دیلمی ج5 ص426
[7] بحار الانوار ج5 ص88
[8] مجمع النورین (المرندي، الشيخ أبو الحسن) ص 208
[9] مفاتیح الجنان ص260
[10] ر.ک. فرهنگ و آداب زیارت ص54 الی 57
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت