اشعار پندآموز| ارزش قناعت | بر باد بودن بنياد عمر| لذت ترک لذت

 

به دریا گفت کوه با وقاری
 که این جوش و خروش و جذر و مد چیست؟
چرا یک لحظه ات آرام نبود
 چرا آنی نداری جای خود زیست
به قعر اندر تو را یک لؤلؤیی هست
 مرا هم از گهر کانون تهی نیست
جوابش داد: می کوشم که تا خود
 بر آرم لؤلؤ خود کوهکن کیست؟
 

قناعت تــوانگر کند مرد را

خبر کن حریص جـهان گرد را
قناعت کن ای نفس بر اندکی

که سلطان و دروش بـینی یکی
چو سیراب خواهی شدن ز آب جوی

چرا ریزی از بـهر بترف آبروی
 

 

یکـــی طــفـل، دنـدان بـرآورده بود          
پدر ســـر به فکرت فرو برده بود
که من نان و برگ از کجا آرمش          
مروت نباشد که بگذارمش
چو بیچاره گفت این سخن پیش جفت          
 نگر تا زن او چه مردانه گفت
مخور گول ابلیس تـا جان دهد           
هر آن کس که دندان دهد نان دهد
توانا است آخر خداوند روز             
که روزی رساند تو چنـدان مسوز[1]
 

دریغـــا کـه بـی ما بسی روزگار

بـــرویــد گل و بشکفد نوبهار
بسی تیر و دی مــاه و اردیبهشت

بیاید که ماخاک باشیم و خشت
پس از ما بسی گـل دهد گلستان

نشینـند باهــمـدگـر دوسـتان
تفرج کنان بر هوی و هوس دریغا

گذشتـیـم بـر خاک بسیار کس
دریغا که روز جــوانــی گـذشت

به لهو و لعب زنـدگـانی گذشت
جهان بین، که با مهربانان خـویش

زنامهـربـانـی چـه آورد پـیـش
کسانی که از ما بـه غیـب انـدرند

بیایـنـد و بـر خـاک ما بگذرند[2]
 

 دیوانگی است قصه تقدیر و بخت نیست
از بام سرنگون شدن و گفتن این قضا است
در آسمان علم، عمل برترین پر است
در کشور وجود، هنر بهترین غنا است
می جوی گر چه عزم تو ز اندیشه برتر است
می پوی گر چه راه تو در کام اژدها است[3]
 

 

 

 
بیا که قصر امل سخت شست بنیاد است
بیار باده که بنیاد عمر بر باد است
نصیحتی کنمت یاد گیر و در عمل آر
که این حدیث ز پیر طریقتم یاد است
مجو درستى عهد از جهان سست نهاد
که این عجوزه عروس هزار داماد است
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
زهر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
 چه گویمت که به میخانه دوش مست و خراب
سروش عالم غیبم چه مژده ها داده است
که ای بلند نظر! شاهباز سدره­نشین!
نشیمن تونه این کنج محنت آباد است
تو را ز کنگره عرش می زنند صفير[4]
ندانمت که در این دامگه چه افتاده است
 غم جهان مخور و پند من مبر از یاد
که این لطیفه نغزم ز رهروی یاد است
 رضا به داده بده، وز جبین گره بگشای
که بر من و تو در اختیار نگشاده است
نشان عهد و وفا نیست در تبم گل
بنال بلبل بیدل که جای فریاد است
 حسد چه می بری ای سست نظم بر «حافظ»
قبول خاطر و لطف سخن خدا داد است[5]

 

 

 
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد            
 که رحـــمت بـــــر آن تربت پاک باد
میازار موری که دانه کـش است          
که جان دارد و جان شیرین خوش است
مـــزن بـر سر ناتوان دست زور          
کـــه روزی درافتی به پایش چو مور
گرفتم ز تـو ناتوان تر بسی است          
 تواناتــر از تــو هـم آخر کسی است
خدا را بر آن بنده بخشایش است          
که خلق از وجودش در آسایش است
 

بلبل آن دم که در نـــوا گــردد

گویدت این جهان فنا گردد
بر خلایق ستم مکــن زیرا

زیرا ایـــن چــرخ و گنبد مینا

دست غیبی همیشه در کار است

محتسب[6] دم به دم به بازار است
 

کــــه تواند بدهد میوه رنگین از چوب؟             
یا که باشد که برآرد گل صدبرگ از خار؟
ایـن همه نقش عجب بر در و دیوار وجود             
هر که فکرت نکند نقش بـــود بر دیوار
کــوه و دریا و درختان همه در تسبیحند            
 نه همه مستمعان فهم کنند این اسرار
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است             
 دل ندارد که ندارد به خداوند اقـرار
تاقیامت سخن اندر کرم ورحمت او است            
 همه گویند و یکی گفته نیابد ز هــــزار
خبرت هسـت که مرغان سحر می گویند             
كآخر ای خفته سر از بالش غفلت بـردار
 

پیش صاحب نظران ملک سلیمان باد است
بلکه آن است سلیمان که ز ملک آزاد است
 این که گویند که بر آب نهاده است جهان
مشنو ای خواجه که بنیاد جهان بر باد است
گر پر از لاله سیراب بود دامن کوه
مرو از راه که آن خون دل فرهاد است
 ملک بغداد ز مرگ خلفا می گرید
ورنه این شط روان چیست که در بغداد است
 خیمه انس مزن بر در این کهنه رباط[7]
که اساسش همه بی حاصل و بی بنیاد است
 هر زمان مهر فلک بر دگری می تابد
چه توان کرد که این سفله[8] چنین افتاده است
دل بر این پیرزن عشوه گر دهر مبند
کین عروسی است که در عقد بسی داماد است
 حاصلی نیست به جز غم به جهان «خواجو» را
خرم آن کس که به کلی ز جهان آزاد است[9]
 

دو رویه زیر نیـــش مار خفتن             سه پشته روی شاخ مور رفتن
تن روغن زده با زحـمت و زور            میان لاله زنبــــور رفـتـــن
میان لرز و تب با جسم مجروح             زمستان زیر آب شور رفــتـن
به کوه بیستون بی رهــــنمایی             شبانه با دو چشم کـور رفـتـن
برهنه زخم های سخت خوردن             پیاده راه­هـــای دور رفــتــن
به نزد من هـزاران بار خوش تر            که یک جو زیر بار ظلم رفـتـن
 

 عمرها باید که تا یک سنگ اصلی ز آفتاب
لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندر یمن
 سالها باید که تا یک پنبه دانه ز آب و خاک
شاهدی را حله گردد یاشهیدی را کفن[10]
 ماهها باید که تا یک کودکی از روی طبع
عالمی گردد نکو، یا شاعری شیرین سخن
 نفس تو جویای کفر است و خرد جویای دین
گر بقا خواهی بدین آی آرفنا خواهی به تن
 هر چه بینی جز هوی، آن دین بود بر جان نشان
هر چه یابی جز خدا، آن بت بود در هم شکن
چون برون رفت از تو حرص آن که در آید در تو دین
چون درآید در تو دین آنگه برون شد اهر من
 بادو قبله در ره توحید نتوان رفت راست
یارضای دوست باید، یا هوای خویشتن

 

ز صـــدهــزار محــمـّد که در جهان آید           
یکی به منزلت جاه مصـــطفـــی نـشود
و گرچه عرصه عالم پــر از عـلی گـــردد          
یکی به علم و سخاوت چو مرتضی نشود
جهان اگرچه ز موسی و چوب خالی نیست            
یکی کلیم نـگردد، یـکـی عـصـا نـشـود[11]
 

امروز شاه انجمن دلبران یکی است
دلبر اگر هزار بود، دل بر آن یکی است
من بهر آن یکی، دل و دین داده ام به باد
عیبم مکن که حاصل هر دو جهان یکی است
 سودائیان عالم پندار را بگوی
سرمایه کم کنید که سود و زیان یکی است
 خلقی زبان به دعوی عشقش گشاده اند
ای من غلام آن که دلش با زبان یکی است
 «حافظ» بر آستانه دولت نهاد سر
دولت در آن سر است که با آستان یکی است[12]
 

اگـر لـذّت تــرک لــذّت بــــدانی               
دگــــر لــذّت نفس لذّت نخوانی
هـزاران در از خـــلق بر خود ببندی              
گرت باز باشـــد در آسمــانــی
تو ایـن صورت خود چنان می پرستی             
که تا زنده ای ره به معنـی نتدانـی
ســفــرهـای عـلوی کند مرغ جانت              
گـر از چـنـبـر آز، بازش رهـایی
ولیکن تو را صبر عــنقـا نـــبـــاشد            
که در دام شهوت به گنجشک مانی
چنان می روی ساکن و خـواب در سر            
 که می ترسم از کاروان باز مـانـی
وصیت همین اسـت جـــان بـــرادر              
که اوقات، ضایع مکن نــاتـوانـی
همه عمر تلخی کشیده است «سعدی»               
 که نامــش بر آمد به شیرین زبانی[13]
 

 

 

 بیا بیا که دل عاشقان، برفت از دست
بیا بیا که چه بسیار غم به قلب نشست
 بیا که فصل دراز خزان و غم تاکی
بکش تو از دل محبوب تیرها با شست
 بیا بیا که فراقت بکشت پیر و جوان
نجاتشان بده جانا! ز دست حاکم پست
 تو ای عزیز خداوند و سرور ثقلین
تو ای نواده آن کو به آسمانها رفت
 عنایت و کرمی کن به چاکران درت
اگر چه لایق درگه نبود غافل و مست
 فسوس و آه بهاران گذشت و غنچه ندید
هر آنچه بلبل محزون پرید و بیرون جست
 بشارتی دهمت ای ضعیف در مانده
او که مدتی است ببینم برویت این در، بست
ندای وقت تولد که بود «جاء الحق»
چنین ندا و چنان صوت را، زمانی هست
 خوش آن زمان که به جوش و خروش افتد راز
خوش آن مکان که بریده شود رگ تردست
 خوشا دمی که به نورش جهان شود تابان
خوش آن مهی که به گردش چو هاله مردم رست
 بیا بیا که چه اندازه افتخار بود
محمّدی به حضورت شود غلام دست[14]
 

افسوس بر این عمر گرانمایه که بگذشت           
مــــا از ســر تقصیر و خطا در نگذشتیم
پـیـری و جوانی چو شب و روز بر آمد            
ما شب شـــد و روز آمد و بیدار نگشتيم
ما کشته نفسـیـم و بتـس آوخ که بر آید        
از ما به قیامـــت کــه چرا نفس نگشتیم
بر لوح معاصی خط عـــتذری نکشیدیم       
پهلوی کبائر حسناتی نــنــوشــتــیــم
دنیا که در آن مرد خدا دل نسرشته است          
نـــامـــرد کـه ماییم بر آن دل بسرشتيم
چون مرغ بر این کنگره تـاکی بتوان بود            
 یک روز نگه کن که در این کنگره خشتیم
خرما نتوان خورد از این خـار که کشتیم         
دیـبـــا نتوان بافت از این پشم که رشتیم
گر خواجه شفاعت نکند روز قـیتــامت         
شـــایــد که ز مشاطه نرنجیم که زشتیم
شاید نظر لـــطف شــود ورنه مـپنـدار         
با این عـــمـــل دوزخیـان اهل بهشتيم[15]
 

ایــن دغـل دوستان کـه می بینی          مگــسانـنـــــد دور شـیـریـنـی
تا طــعــامی که هست می نوشند         همچو زنبور بر تـــــو می جوشند
تـــا بـه روزی که ده خراب شود         کــــیســه چون کاسـه رباب شود
بـار دیـگــر کـه بــخت باز آید          کـــامـــرانــی ز در فــراز آیــد
دوغ بائی بـپز که از چپ و راست           در وی افتند چون مگس در ماست
راست گویـم سـگـان بـازارنــد            کـــاستخوان از تو دوست تر دارند[16]

 

 

 

بـــاعـــلی گـفتا یکی در رهگذار              
از چه باشد جـامــه تو وصله دار
هــــستی ما جملگی از هست تو است   
اخــتیار عالــمی در دست تو است
از چـــه بــاشد ای جـهـانـــی را پناه     
جــامــه پــر وصـله در اندام شاه
ای امــــام تیز رأی و تـیـــز هــوش         
 جامه ای چون جامــه شاهان بپوش
گفت: صاحب جامه را بین جامه چیست          
 دیـــد بـاید در درون جامه کیست؟
مــــرد سیرت را به صورت کار نیست            
جامه گر صد وصله باشد عار نیست
جــامــه زیـبـــا نــمـــی آید به کار          
 حرفی از مـــعــنــا اگر داری بیار
مـــا درون را بـنـگریــم و حـــال را         
نی برون را بـنـگریـــم وقـــال را
کـار مـــا در راه حـق کــوشیدن است           
جامه تقوی بــــه تن پوشیدن است
زهد باشد جـامــه پــرهـــیــزکـــار          
 زینت دنیــا بـــه دنــیـــا واگذار
 

غرق گنه! نا امید مــشـــــو ز دربـــار ما             
 کـه عفو کردن بود در همه دم کار ما
بنده شرمنده تــــو، خــالــق بخشنده من               
 بیــــا بهشتت دهم مروتو در نار ما
تـــوبـــه شـکستی بیا هر آنچه هستی بیا                 
امیـــــدواری بجوی ز نام غفار ما
در دل شب خیز و ریز قطره اشـکی ز چشم                
که دوسـت دارم کند گریه گنه کار ما
خواهم اگر بگــــذرم از هـــمــه عاصیان               
کیست که چون و چرا کندز کردار ما
وای بر آن كو نگشت نادم از عصیان خویش              
 بســــوزدش تا ابد جحيم پر نار ما
اگــــر چـــه ای مستمند! غرق گناهی بیا                  
دست تــــوسل بزن به آل اطهار ما
 

 

به دل هر که بغض علی جای کرد               از مـادر بود عیب آن تیره رأي
کــــه ناپاک زاده بود خصم شاه               اگر چــند باشد بر ایوان و گاه
از میمـــندی[17] آثار مردی مجوی              از نام و نشانش مكن جستجوی
قلـم بر ســــر او بزن همچو من                 که گم باد نــامش به هر انجمن[18]
 

 
ای کــه پنجاه رفت و در خوابی              مـــگــر این پنج روزه دریابی
خــــشت بـــالین گور یاد آور              ای که ســـــر در کنار احبابی
خفتنت زیر خـــاک خـواهد بود             ای که در جامه خواب سنجابی[19]
تا در این گله گوسفندی هــست              ننشیند اجـل ز قـــصــابـــی
دست و پایی بزن به چاره و جهد              کــه عـجــب در میان غرقابی
کی دعای تو مستـــجاب شــود              که به یک روی در دو محرابی
به در بـی نـیاز نتـــوان رفـــت             جـــز بـــه مستغفری و او ابی
 

[1] . از: سعدی.
[2] . از: سعدی.
[3] . از پروین اعتصامی.
[4] . صفیر: سوت.
[5] . از : حافظ.
[6] . محتسب: مأمور مراقب.
[7] . رباط: کاروان سرای بین راه ها، یا جایی را که برای فقرا بسازند.
[8] . سفله: پست.
[9] . از: خواجوی کرمانی.
[10] . بعضی مصرع دوم این شعر را چنین می خوانند: «حوریان را حله گردد یا شهیدان را کفن.»
[11] . از راغب اصفهانی، که از علمای شافعی بود (تتمة المنتهى، ص ۳۵۸)
[12] . از: حافظ
[13] . از: سعدی.
[14] . اشعار فوق را نگارنده نزدیک غروب عید نوروز ۱۳۵۱ شمسی، به یاد حضرت ولی الله اعظم امام عصر (عج) سروده­ است.
[15] . از: سعدی.
[16] . از: سعدی.
[17] . منظور حسن میمندی است که از خوارج بود.
[18] . مجالس المؤمنین، ج ۲، ص ۵۹۸، اشعار از: فردوسی.
[19] . سنجاب: جانوری خوش پوست است که او را برای پوستش شکار می کنند.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت