ولادت
شيخ قطب الدّين، ابوالحسن يا ابوالحسين، سعيد بن عبد الله بن حسين بن هبة الله بن حسن راوندى كاشانى، عالم بزرگ، محدّث، مفسّر، متكلّم، فقيه، فيلسوف و تاريخ دان بزرگ شيعه در قرن ششم هجرى است. بسيارى اوقات نيز او را به جدّش نسبت داده و مى گويند سعيد بن هبة الله راوندى.
او متولّد «راوند» است که در آن زمان روستایی در نزدیکی کاشان (بین کاشان و اصفهان) بود و زادگاه عالمان بسیاری شناخته می شد به گونه ای که آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم یاد می کند. گرچه اطّلاعات کافی از همه نیاکان او به دست نیامده، همین اندازه معلوم است که پدر و جدّ قطب الدّین، از عالمان و برجستگان آن دیار بوده اند. متأسّفانه تاریخچه و شرح حالی از تولّد و دوران کودکی او به دست نیامده است.
تحصيلات
وى تحصيلات ابتدايى را نزد پدر خويش فرا گرفت. پس از آن در محضر درس شيخ ابو على طبرسى، عماد الدّين طبرى و سيّد مرتضى رازى بهره فراوان برد؛ سپس به شهر مقدّس قم، حرم آل محمّد عليهم السّلام، رهسپار شد تا از علماى آن ديار نيز بهره مند گردد و در مدّتى كوتاه از چهره هاى سرشناس شيعه گرديد. بنابر آنچه در ریاض العلماء است، قطب الدّین روایاتی از بزرگان حدیث در شهرهای اصفهان، خراسان و همدان شنیده و نقل کرده است و از این روزنه می توان به مسافرت های علمی او به شهرهای مختلف پی برد، چنان چه قرار داشتن قبر شریف او در قم، دلیلی بر استفاده او از محضر استادان آن دیار است. قطب راوندی شاگرد ممتاز شیخ امین الاسلام طبرسی بوده است و این امتیاز و شایستگی، به حدّی رسیده بود که قطب را با او، و او را با قطب می شناسند. قطب راوندی خود به قرآن عشق می ورزید و در راه نشر معارف آن پر تلاش بود، امّا تأثیر نفس قدسی استادش طبرسی بزرگ، در اندیشه و آثار گران سنگ او نقش بسزایی داشت و از این رو، آثار و تألیفات راوندی، رنگ خدایی و بوی وحی به خود گرفت.
شخصيت علمى
شيخ قطب الدّین در آثار خود موضوعات متنوّعى از علوم و معارف اسلامى را به بحث گرفته و در علم تفسير، فقه، حديث، فلسفه، كلام، تاريخ و ديگر موضوعات، نوشتارهاى فراوانى بر جاى نهاده است. وى در نوشته هايش تمام جوانب موضوع را برّرسى كرده و به نگاهى گذرا اكتفا نمى كند. ديدگاه ديگران را- چه موافق و چه مخالف- به درستى نقل مى كند و مانند انسانى كه حق را براى حق مى خواهد به كاوش در نظريّات ديگران مى پردازد. از اين رو، كسانى كه در صدد معرّفى وى برآمده اند عباراتى را كه دلالت بر بزرگى مقام و منزلت او دارد به كار برده اند. در تأليفات قطب راوندى اثر نبوغ و استعداد ذاتى او را به آسانى مىتوان ديد. قطب الدّین راوندی در زمره مردان بزرگی است که با دانش فراوان خود پس از بهره مندی از علوم مختلف و تبحّر در آن ها، حلقه زرّینی در سلسله حافظان و راویان معارف اسلامی گردید و در بیشتر رشته های علوم اسلامی تخصّص خود را به نمایش گذارد. او در طریق تقویت مکتب حقّه اهل بیت علیهم السّلام از پرورش شاگردان دانشمندی که هر کدام از استوانه های علمی جهان تشیّع محسوب می شوند، فرو گذار نکرد. محمّد بن علی معروف به «ابن شهر آشوب» از ستارگان درخشان تشیّع از بر جسته ترین شاگردان قطب به شمار می آید. ابن شهر آشوب در کتاب خویش (معالم العلماء) با یادی از قطب الدّین به عنوان استاد خویش، نام چند کتاب وی را ثبت کرده است.
تفسیر قرآن
تفسیر قرآن، درک معانی عمیق و دقیق آیات و تدوین و نگارش آن، از خدمات بزرگ علماء دین است. علی بن ابراهیم قمی، شیخ طوسی و علّامه طبرسی و دیگر رادمردان عرصه علم و معرفت از پیشگامان این حرکت عظیم بودند. قطب الدّین نیز در کنار این دانشوران قرار داشته و چندین تفسیر به شرح ذیل به نام وی ثبت شده است:
امّ القرآن، تفسیر القرآن (در دو جلد)، خلاصة التفاسیر (در ده جلد)، شرح آیات المشکلة فی التنزیه، اللباب فی فضل آیة الکرسی، الناسخ و المنسوخ من القرآن.
نهج البلاغه
راوندی نه تنها در فقاهت و حدیث ژرف نگر و ناخدای دریای قرآن است بلکه غوّاص کلام امیر المؤمنین علیه السّلام بود. ابن ابی الحدید، دانشمند بزرگ اهل سنّت و شارح نهج البلاغه، در تمجید از قطب می نویسد: کسی قبل از من تا آن اندازه که اطّلاع دارم به تفسیر نهج البلاغه نپرداخته است به جز یک نفر و آن سعید بن هبه الله بن حسین معروف به قطب راوندی است. «منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة» کتابی است در دو جلد قطور که راوندی در آن به شرح و توضیح سخنان مولای متّقیان علی علیه السّلام پرداخته است. ابن ابی الحدید این شرح را چونان کتاب مرجع به کار گرفته و از آن استفاده های فراوان برده است.
مرزبان حریم اعتقادی تشیّع
سابقه علم کلام که درباره مسائل اعتقادی اسلام و اصول دین به بحث می نشیند، به سده های اول تاریخ اسلام باز می گردد. کلام به دو دسته تقسیم می شود: کلام عقلی و کلام نقلی. قطب الدّین راوندی از دانشمدان کلام نقلی بود که اعتقادات و تفکّرات اسلامی خویش را با سخن پروردگار در آمیخته بود. راوندی دانشوری بود که تمامی آثارش رنگ و بوی روایی داشت و با استفاده از نبوغ و تحقیقات و مطالعاتش از او به عنوان مرزبانی ژرف نگر از حریم تشیّع یاد شده است. دفاع از حریم عقاید شیعه و پاسخ گویی به شکّاکان و متعصّبان عصر خویش، وی را بر آن داشت تا در پی انجام وظیفه، آثار ارزشمندی را از خود به یادگار نهد .
از آثار قطب الدّین راوندی می توان به کتاب های ذیل اشاره کرد:
«الخرایج و الجرایح » این کتاب که معروف ترین آثار قطب به شمار می آید در بیان مسائل کلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت کتاب پیرامون مسأله معجزه و شیوه زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله است .
«الاختلاف» این کتاب در برگیرنده اختلاف های کلامی بین شیخ مفید و سیّد مرتضی (علم الهدی ) بوده و 95 مسأله اختلافی در آن بررسی شده است.
«تهافت الفلاسفه»این کتاب که نشان دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع حکمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض گویی فلاسفه پرداخته است.
و آثار دیگری که بیانش خارج از حوصله این مختصر خواهد بود.
فقه
حدود بیست اثر مفید در علم فقه، به دست توانای این دانشور بزرگ تألیف شده که برخی از آن عبارت است از:
«آیات الاحکام» این کتاب، آیاتی از قرآن کریم را که مربوط به مسائل فقهی و احکام دینی است مورد بحث و برّرسی قرار داده است.
«الانجاز» شرحی است بر کتاب (الایجاز فی الفرائض) شیخ طوسی.
«فقه القرآن» این کتاب گران سنگ با تلاش و کوششی ستودنی به دست توانمند قطب راوندی نوشته شده است. او در کتاب فوق تمام آیات قرآنی را که به احکام فقهی مربوط بوده است به ترتیب ابوابِ فقه دسته بندی کرده و در دو جلد به یادگار نهاده است. قبل از او تنها دو کتاب در این موضوع به رشته تحریر در آمده بود. قطب الدّین در این کتاب پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع، به برّرسی فقهی آن پرداخته و نتایج فقهی خویش را از آن بیان می دارد. همچنین در زمینه فقه کتاب های فراوان دیگری از خود به یادگار گذارده که بیان آن ها موجب اطاله کلام می شود.
حدیث
قطب راوندی در زمینه حدیث و روایت نیز آثار جاویدان و ارزشمندی داشته و گام هایی استوار در این موضوع برداشته است که مشهورترین اثر او کتاب ارزشمند «الدعوات/سلوة الحزین» می باشد. شیخ قطب الدّین در زمینه های علمی دیگر همچون تاریخ، اصول فقه، شعر و ادب و ... نیز کتب فراوانی از خود به یادگار گذارده است. تعداد مجموع آثار او به بیش از 60 جلد کتاب می رسد.
شیخ قطب الدّین از منظر علماء
میرزا عبد الله افندی در ریاض العلماء می گوید: او فردی اهل فضل، عالم، متبحّر، فقیه، متکلّم، بصیر به اخبار و روایات، شاعر و ... است، و تألیفات خوب و سودمندی دارد ... بلکه او از هرآنچه درباره اش ذکر شد برتر و بزرگ تر است.
محدّث نوری درباره او می گوید: فضائل قطب و مناقب او و ترویج مذهبش به وسیله تألیفات مختلف، ظاهرتر و مشهورتر از آن است که بیان شود، و در عین حال صاحب طبعی لطیف بود ولی کسانی که شرح حال او را نگاشته اند از بیان برخی از اشعار او غفلت ورزیده اند.
شیخ عبّاس قمی در کتاب خود (الکنی و الالقاب) می نویسد: او عالمی با مهارت، فقیهِ محدّث، مفسّرِ محقّق و اهل وثوق و اعتماد، بزرگوار و صاحب کتاب الخرائج و الجرائح بود.
در فضل او نه تنها علماء شیعه بلکه بزرگانی از اهل سنّت نیز سخن رانده اند. مِن باب مثال ابن حجر عسقلانی از اکابر علمای عامّه در لسان المیزان می نویسد: او در تمامی علوم اهل فضل بود، در هر علمی کتاب های فراوان نگاشته و بر مذهب تشیّع بوده است.
وفات
قطب راوندى در سال 573 هجرى در شهر قم ديده از جهان فرو بست و اكنون قبر مطهّرش در صحن بزرگ حرم حضرت معصومه عليها السّلام قرار دارد. از آن پس جسم مطهّرش با کتاب ها و نوشته هایش جاودانه شد و پس از هشت قرن تعمیرگران صحن مطهّر حضرت معصومه سلام الله علیها با پیکر سالم و سیمای نورانیش رو به رو شدند. حضرت آیه الله مرعشی نجفی رحمة الله علیه به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و به یاد ماندنی را بر فراز مزارش به یادگار نهاد تا زائرین حرم فاطمه معصومه علیها السّلام در ابتدای ورود و خروج از صحن مبارکش، چشمانشان به قبر این فرزانه بزرگ روشن شود.
پی نوشت
برگرفته از:
الخرائج و الجرائح، ج1، ص: 4/ قصص الأنبياء عليهم السلام (للراوندي)، ص: 12/ أعيانالشيعة، ج7، ص: 260/ تعليقة أمل الآمل، ص: 155/ موسوعة طبقات الفقهاء، ج6، ص: 112/ فقه القرآن، مقدمةج1، ص: 16/ گلشن ابرار ج1/ کتابشناسی نرم افزار جامع الاحادیث 5/3 (مؤسّسه نور).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی زاده